کتاب “مارچوبه” تألیف فرامرز سیدی، یونس محمدنژاد، و ناصر ظریفی‌نیا در سال ۱۳۸۷ توسط موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر زیر نظر سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی منتشر شده است. این کتاب به بررسی جامع جنبه‌های مختلف کاشت، داشت و برداشت مارچوبه پرداخته و اطلاعاتی درباره خصوصیات گیاهی، نیازهای اقلیمی و خاکی، روش‌های تکثیر، مدیریت تغذیه، کنترل علف‌های هرز و بیماری‌ها، و فرآوری پس از برداشت ارائه می‌دهد. هدف این کتاب ارائه راهکارهای علمی و عملی برای کشاورزان و محققان علاقه‌مند به کشت و توسعه این گیاه ارزشمند است.

دانلود فایل کامل کتاب

مقدمه

مارچوبه (Asparagus officinalis) یکی از سبزیجات با ارزش غذایی بالا است که در بسیاری از نقاط جهان کشت می‌شود. این گیاه چندساله از خانواده سوسنیان (Asparagaceae) بوده و به دلیل ارزش تغذیه‌ای، دارویی و اقتصادی بالا، به عنوان یکی از محصولات زراعی مهم شناخته می‌شود. ساقه‌های جوان آن برای مصرف خوراکی برداشت شده و عمدتاً به‌صورت تازه، کنسروی یا منجمد به بازار عرضه می‌شوند.

خصوصیات گیاهی

مارچوبه دارای دو نوع ساقه هوایی است: یکی خوراکی و دیگری غیرخوراکی که شامل برگ‌های تغییرشکل‌یافته به نام کلادوفیل‌ها است. این گیاه دارای سیستم ریشه‌ای گسترده‌ای است که شامل سه نوع اصلی است:

• ریشه‌های ذخیره‌ای (ریزوم‌ها): که مواد مغذی و نشاسته را ذخیره می‌کنند.
• ریشه‌های گوشتی: که در طول دوره رشد فعال، مواد مغذی را از خاک جذب کرده و برای رشد ساقه‌های جدید ذخیره می‌کنند.
• ریشه‌های افشان: که وظیفه جذب آب و مواد مغذی را دارند و به صورت سالانه تجدید می‌شوند.

روش‌های کاشت و تولید

کاشت مارچوبه از سه روش اصلی انجام می‌شود که هرکدام مزایا و معایب خاص خود را دارند:

۱. کاشت مستقیم بذر

در این روش، بذرها مستقیماً در زمین اصلی کشت می‌شوند و پس از یک سال رشد، تاج‌های ریشه‌ای حاصل برای کشت نهایی منتقل می‌شوند. این روش معمولاً در مناطقی که دارای خاک‌های سبک و زهکشی مناسب هستند، توصیه می‌شود. معایب این روش شامل زمان‌بر بودن رشد و هزینه بالای نگهداری اولیه است.

۲. انتقال گیاهچه

در این روش، بذرها ابتدا در سینی‌های نشا در گلخانه کشت شده و پس از رشد اولیه، به زمین اصلی منتقل می‌شوند. مزایای این روش شامل کاهش میزان بیماری‌ها، افزایش یکنواختی رشد و کاهش نیاز به بذر است. نشاها معمولاً ۱۰ تا ۱۲ هفته بعد از کاشت آماده انتقال به زمین اصلی هستند.

۳. کاشت تاج ریشه

این روش متداول‌ترین روش تولید مارچوبه است که در آن تاج‌های ریشه‌ای یک‌ساله که از بذر در خزانه رشد یافته‌اند، پس از یک سال به زمین اصلی منتقل می‌شوند. مزیت این روش کاهش دوره انتظار برای برداشت و افزایش درصد موفقیت است.

آماده‌سازی زمین و کاشت تاج ریشه

• انتخاب خاک: خاک مناسب برای کاشت مارچوبه باید زهکشی خوبی داشته و دارای ترکیب لومی‌شنی باشد.
• عمق کاشت: تاج‌های ریشه‌ای معمولاً بین ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر در خاک قرار داده می‌شوند.
• فواصل کاشت:
  • برای مارچوبه سبز: ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر بین ردیف‌ها.
  • برای مارچوبه سفید: ۲۱۰ تا ۲۴۰ سانتی‌متر بین ردیف‌ها.
• روش کاشت: تاج‌های ریشه‌ای در جوی‌هایی با عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر کاشته شده و پس از رشد اولیه، خاک تدریجاً روی آن‌ها داده می‌شود تا رشد مطلوبی داشته باشند.

مدیریت و مراقبت از مارچوبه

۱. آبیاری

مارچوبه گیاهی است که نیاز آبی متوسطی دارد. در مناطقی با تابستان‌های گرم، آبیاری منظم برای رشد بهتر آن ضروری است. نیاز آبی مارچوبه بسته به شرایط اقلیمی و نوع خاک متفاوت است، اما به طور کلی در طول فصل رشد سرخسی به ۵۰ سانتی‌متر آب در طول فصل نیاز دارد. در سیستم‌های آبیاری مدرن، استفاده از آبیاری قطره‌ای برای مدیریت بهتر مصرف آب توصیه می‌شود.

۲. کوددهی و تغذیه گیاه

• قبل از کاشت: استفاده از کود دامی پوسیده یا کود سبز برای افزایش حاصل‌خیزی خاک توصیه می‌شود.
• در طول فصل رشد:
  • کود نیتروژنی: برای تحریک رشد سرخسی و افزایش تولید ساقه‌های خوراکی.
  • کود فسفاته و پتاسیمی: برای تقویت سیستم ریشه‌ای و افزایش عملکرد.
  • مصرف ۱۷۰۰ کیلوگرم کود شیمیایی (۱۵-۱۰-۵) در هکتار برای افزایش تولید توصیه شده است.
• بعد از برداشت: کوددهی مجدد برای تقویت رشد و ذخیره مواد مغذی در ریشه‌ها انجام می‌شود.

۳. کنترل علف‌های هرز و بیماری‌ها

• کنترل علف‌های هرز: از طریق روش‌های مکانیکی (وجین کردن)، استفاده از علف‌کش‌های انتخابی و مالچ‌پاشی انجام می‌شود.
• مدیریت بیماری‌ها: شایع‌ترین بیماری‌های مارچوبه شامل پوسیدگی ریشه فوزاریومی و زنگ مارچوبه است که با تناوب زراعی، استفاده از ارقام مقاوم و سم‌پاشی کنترل می‌شوند.
• مدیریت آفات: شایع‌ترین آفات شامل کرم‌های سیمی و سوسک مارچوبه است که با کنترل بیولوژیک و استفاده از تله‌های فرمونی مدیریت می‌شوند.

برداشت و عملکرد

• شروع برداشت: برداشت مارچوبه از سال سوم یا چهارم پس از کاشت آغاز شده و تا ۱۲ سال ادامه دارد.
• روش برداشت:
  • ساقه‌های جوان وقتی ۱۵ تا ۲۵ سانتی‌متر طول دارند، برداشت می‌شوند.
  • در اوایل فصل، برداشت هر ۷ تا ۱۰ روز یک‌بار انجام می‌شود.
  • در دوره‌های گرم‌تر، برداشت ممکن است به روزانه یک‌بار افزایش یابد.
• عملکرد مزرعه: در شرایط بهینه، عملکرد سالانه مزرعه بین ۵ تا ۱۰ تن در هکتار خواهد بود.

عملیات پس از برداشت

• درجه‌بندی: ساقه‌های برداشت‌شده بر اساس اندازه و کیفیت درجه‌بندی می‌شوند.
• انبارداری: ساقه‌های بریده شده در دمای ۲ تا ۴ درجه سانتی‌گراد نگهداری می‌شوند تا کیفیت آن‌ها حفظ شود.
• فرآوری: مارچوبه تازه ممکن است برای استفاده در صنایع غذایی به‌صورت کنسرو یا منجمد فرآوری شود.

منبع:

سیدی، ف.، محمدنژاد، ی.، و ظریفی‌نیا، ن. (۱۳۸۷). مارچوبه. موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی.