به گزارش شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی، فرآوری های پس از خشک کردن شامل عملیات های مختلفی است که با هدف تولید محصول نهایی، بسته بندی یا تصفیه نمودن ماده خام جهت فرآوری های بعدی یا نهایی می باشد. در اغلب موارد، اولین عملیات حذف قطعات گیاهی و پوست کندن است البته اگر قبل از خشک کردن انجام نشده باشد. این عملیات بعنوان مثال در مورد برگ ها شامل حذف قطعات ساقه و شاخه ها است. کاهش اندازه ی قطعات گیاهی، عملیات پرکاربردی است که در بسیاری از خطوط تولید انجام می شود. گاهی اوقات این عملیات محصول نهایی مورد نیاز را برای تولید برخی از دمنوش های گیاهی و ادویه ها در اختیار قرار می دهد. جداسازی و درجه بندی، عملیات های متداولی هستند که در وهله ی اول هدف از انجام آنها حذف قسمت های نامطلوب مواد گیاهی است اما جهت درجه بندی قسمت های مطلوب گیاه براساس خصوصیات مورد نظر نیز کاربرد دارند. همچنین برخی عملیات دیگر نیز در مرحله ی پس از خشک کردن معمولا انجام می شوند مانند مخلوط کردن، فشردن و موارد مشابه دیگر.

حذف قطعات گیاهی – بوجاری

قسمت مطلوب گیاه در مرحله اول به میزان و اجزای مواد موثره بستگی دارد. مواد گیاهی نباید حاوی قطعات گیاهان دیگر که دارای مواد موثره نیستند یا غلظت مواد موثره ی آنها بسیار پایین است باشند. بعلاوه میزان مواد خارجی در محصول بر طبق دارونامه ها و استانداردهای ملی و بین المللی به خوبی تشریح شده است. به استثنای قوانین سلامت غذا که باید به دقت رعایت شوند، سایر شاخصه های کیفی را می توان با توجه به نیاز و سلیقه بازار تغییر داد.

در بسیاری از موارد مخصوصا هنگامی که کالا یک محصول آماده­ ی ارائه به بازار نیست، نیازهای کیفی می تواند با نیازهای استاندارد متفاوت باشد. اما در تمامی روش های تولید، حذف قطعات نامطلوب گیاهی پذیرفته شده است. این عمل برای گیاهان علفی شامل حذف ساقه و شاخه از برگ ها می باشد. اگرچه برگ ها تقریبا در اکثر موارد قسمت قابل استفاده ای هستند ولی برخی اوقات حذف برگ ها هم انجام می گیرد. قطعات دیگر گیاه مانند پوست، قطعات گل و …. به ندرت حذف می شوند. همچنین حذف باقیمانده قطعات نامطلوب گیاهی مانند ساقه هم به این عملیات تعلق دارد. هرگونه حذف قطعات نامطلوب، نوعی تیمار مکانیکی است و برای جدا کردن اتصال بین قسمت های مطلوب و نامطلوب گیاهی نیاز به وارد آوردن نیرو می باشد. حذف قطعات گیاهی اغلب بوسیله مالش محصول بر روی یک سطح می باشد که اثرات منفی حاصل از اصطکاک را به همراه دارد. به کاربردن این عملیات عموما با مشکلات زیر همراه است:

۱ . اگر نیروی اتصال قطعه نامطلوب گیاهی مانند ساقه بیشتر از نیروی اتصال قسمت مطلوب متصل شده به آن باشد باعث تخریب ساختمان قسمت مطلوب محصول می شود. گاهی اوقات تخریب قسمت مطلوب مانند برگ بسیار شدیدتر از قطعات اضافی متصل شده به آن است.

۲ . نیروی اصطکاک به عنوان تولید کننده ی نیروی بوجاری کردن، اندام های حاوی مواد موثره را تخریب کرده و باعث کاهش کیفیت می شود.

۳ . خرد کردن و از هم پاشیدگی مواد گیاهی می تواند مشکلاتی را برای جداسازی همزمان یا بعدی بوجود آورد. بعنوان مثال کاهش اندازه ی ساقه و برگ به میزان مساوی سبب تداخل در کار جداسازی با غربال می شود.

۴ . باقی ماندن قسمتی از برگ بر روی ساقه نیز ضایعات را مستقیما افزایش می دهد.

۵ . تیمارهای میکانیکی می توانند در رنگ و سایر خصوصیات ارگانولپتیک مواد گیاهی تغییراتی را ایجاد نمایند.

تمام این موارد، یافتن راه حل مناسب برای انجام عملیات بوجاری را مشکل می سازد. بخصوص هنگامیکه باید طیف وسیعی از محصولات فرآوری شوند. براساس مشکلاتی که ذکر شد، موارد زیر جهت انجام یک عملیات بوجاری موفقیت آمیز مورد نیاز است:

۱) جداسازی کامل بین قطعات مطلوب و نامطلوب مواد گیاهی که همان جداسازی اتصال بین آنها می باشد.

۲) کاهش دادن تلفات مواد موثره.

۳) کاهش دادن میزان تخریب خصوصیات ارگانولپتیکی مواد گیاهی.

۴) کاهش تلفات مواد مطلوب گیاهی که هنوز به قطعات نامطلوب چیده اند تا حد قابل چشم پوشی.

۵) محدود کردن اختلاط مواد نامطلوب گیاهی با مواد مطلوب و محدود کردن اختلاط با ناخالصی ها.

۶) محدود کردن اختلاط مواد گیاهی که اندازه ای کوچکتر از حد استاندارد دارند و به خاطر اندازه ی غیر استانداردشان قابل فروش نیستند.

۷) ایجاد تفاوت در اندازه ی ذرات گیاهی مطلوب و نامطلوب به عنوان پیشنیاز جهت جداسازی موثر توسط غربال.

۸) جلوگیری از اختلاط مواد گیاهی مطلوب و نامطلوب که پیش نیاز یک جداسازی موفق است.

۹) توزیع مناسب قطعات مطلوب گیاهی در محصولات آماده ی عرضه به بازار.

هر چه تعداد بیشتری از موارد ذکر شده انجام شوند، عملیات بوجاری از موفقیت بیشتری برخوردار خواهد بود. به دلیل عوامل موثر دیگر در این عملیات، ایجاد یک سیستم ارزیابی یکنواخت دشوار می باشد. بعنوان مثال، تولید کننده گیاهان مختلفی را به طور همزمان فرآوری می کند و ابزارآلات بوجاری برای گیاهان مختلف به صورت های مختلفی کار می کنند. برخی از آنها به اندازه کافی مفید و موثر نیستند اما برای مهمترین گیاهان بهترین عملکرد را دارند. ابزارآلات کار، تمام موارد بالا را به جز مورد سوم (کاهش دادن میزان تخریب خصوصیات ارگانولپتیکی مواد گیاهی) را برآورده می سازند. اگر این خصوصیات برای خریدار مهم نیستند از این مورد می توان چشم پوشی کرد. می توان به این صورت نتیجه گرفت که عملیات بوجاری باید به نحوی عمل کند که نیازهای متفاوت کیفی محصولات و نیز نیازهای متنوع فرآوری را تامین نماید. از نقطه نظر فنی، جداسازی پیوند میان قطعات گیاهی باید با کمترین نیرو و کمترین میزان ایجاد اصطکاک در طی فرآوری انجام شود.

بوجاری به روش دستی هنوز هم در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و خصوصا در مزارع تولیدی کوچک انجام می شود. روش های دیگری نیز وجود دارند اما معمول ترین آنها مالش بسته های مواد گیاهی با دست و بر روی توری های سیمی و یا غربال است. کارگر می تواند براساس فرآیند حذف برگ ها، فشار ناشی از توری بر روی مواد گیاهی را تنظیم کند. برخی از قطعات شکسته ی ساقه ها و اغلب برگ ها از لابه لای توری ریزش می کنند.

منبع:

نجفی، فرزاد.، عبادی، محمدتقی.، عباسیان، جلال. ۱۳۹۰. فرایندهای برداشت، خشک کردن و فرآوری گیاهان دارویی و معطر. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی تهران. ۳۸۰ ص