عناب درختي خزان كننده به ارتفاع ۶ تا ۸ و گاهي تا ۱۲ متر مي باشد. پوست تنه آن ناصاف، چوب آن محكم و به رنگ قهو ه اي است. شاخه هاي جوان آن در ابتدا سبز تيره و سپس قرمز تيره مي شوند. در عناب دو نوع شاخه وجود دارد: تعداد زيادي از شاخه ها خزان كننده اند و در فصل زمستان از درخت جدا شده و به زمين مي ريزند، گل و ميوه ها بر روي اين شاخه ها تشكيل مي شوند. برخي ديگر از شاخه ها دايمي بوده و باعث رشد سالانه درخت مي شوند که اين شاخه ها قطورند و خود داراي تعدادي شاخه خزان كننده هستند. در هر شاخه خزان كننده، ۵ الي ۱۲ خوشه گل جانبي و در هر خوشه ۷ الي ۱۴ گل زرد رنگ به قطر ۳ الي ۶ ميليمتر وجود دارد. گل عناب دو جنسي بوده و بوسيله حشرات گرده افشاني مي شوند. ميوه عناب شفت، كشيده يا مدور و در مراحل اوليه سبز رنگ است كه با رشد ميوه به تدریج زرد شده و در زمان رسيدگي به رنگ قرمز تيره (عنابي) در مي آيد. هسته آن سخت و استخواني است. ميوه هاي خشك عناب شبيه خرما مي باشد به همين دليل به آن خرماي چيني نيز مي گويند.

.

عناب داراي مقاومت بالا به شوري و خشکی است و دماهای بسیار پایین (تا ۲۰- ) را تحمل می کند. اين گياه مقاوم به کم آبي بوده و در برخی از مناطق به صورت ديم مي رويد. در بهار ديرتر از ساير درختان رشد رويشي خود را شروع کرده و در پائيز نيز قبل از همه درختان خزان مي کند، لذا از سرماي ديررس بهاره و زودرس پائيزه در امان می باشد. درخت عناب از نظر نیاز به نور، از درختان بسیار نورپسند به شمار می آید و بنابراین تراکم آن را به گونه ای درنظر می گیرند که درخت بیشترین مقدار نور را جذب کند. مناسب ترین خاک برای پرورش عناب، خاک های شنی لومی و عمیق است.
درخت عناب بومي آسياي جنوب شرقي، آسياي ميانه و قفقاز است كه از چند هزار سال قبل در كشورهايي مانند چين، هندوستان، افغانستان، پاكستان و ايران كشت مي شد و سپس به كشورهاي اطراف درياي مديترانه از جمله سوريه، ايتاليا، فرانسه، اسپانيا و بعد به كشورهاي شمال آفريقا منتقل شده است. عناب از گياهان بومي فلات ايران است و به طور عمده در استان هاي خراسان، گلستان، مازندران، فارس، اصفهان، مركزي، يزد، كرمان، لرستان، همدان، تهران، قزوين و قم مشاهده می شود.

تکثیر درخت عناب معمولا بوسیله پاجوش صورت می گیرد. پاجوش ها را در پاییز از درختان ۲ ساله یا بیشتر جدا کرده و به محل مورد نظر منتقل می کنند. آفت ها و بیماری های عناب کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در منابع فقط به مگس عناب اشاره شده است. این حشره میوه ها را قبل از رسیدن سوراخ کرده درون آنها تخم ریزی می کند و لاروها پس از بیرون آمدن از تخم از گوشت میوه تغذیه می کنند. گلدهي و ميوه دهي عناب در چند مرحله متوالي صورت مي گيرد. گل هايي كه در اواخر فصل رشد تشكيل مي شوند، زمان لازم را براي رسيدن ميوه ندارند. درختان عناب در ۱۵ الی ۲۰ سالگی به حداکثر تولید می رسند. عمر اقتصادی درختان عناب ۵۰ سال است. هر درخت عناب به طور متوسط سالانه قادر به تولید ۲۰ تا ۴۰ کیلوگرم عناب تازه است. به دلیل مقاومت زیاد عناب به شرایط نامساعد محیطی و خشکسالی، در سال های اخیر کشت و پرورش آن مورد توجه زیاد باغداران قرار گرفته و تقاضا برای توسعه این محصول افزایش یافته است. هم اکنون حدود ۱۲۰۰ هکتار از زمین های کشاورزی کشور که اغلب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری واقع شده اند، به کشت عناب اختصاص دارد که حدود ۹۸ درصد آن در استان خراسان جنوبی واقع است و سالانه بیش از ۱۷۰۰ تن میوه عناب از این مزارع برداشت می شود. متوسط تولید عناب ۲ تن در هکتار است.

.

بافت میوه عناب از لحاظ ویتامین ها بخصوص ویتامین ث بسیار غنی است. واریته های عناب معمولا ۲۰ تا ۳۰ درصد مواد قندی و ۸/۰ تا ۲ درصد پروتئین می باشند. قندهای آزاد در عناب خشک شده شامل  50 درصد ساکارز و مقادیری گلوکز و فروکتوز است. میوه عناب همچنین دارای مقدار زیادی موسیلاژ، اسید مالیک و اسید سیتریک است. در برگ عناب ماده ای به نام “زی زی فین” وجود دارد. از دیگر مواد تشکیل دهنده عناب می توان به ساپونین ها، فلاونوئیدها، ویتامین های ب و آ ، کلسیم، فسفر و آهن اشاره نمود. در عصاره چوب عناب، یک ماده قابل تبلور به نام اسید “زی زی فیك” و تاننی به نام “اسید زی زی فوماتیك” و نوعی ماده قندی وجود دارد. هسته عناب دارای روغنی شامل اولئیک اسید، لینولئیک اسید، پالمتیک اسید و فیتوسترول می باشد.

خواص درمانی و کاربردها

میوه عناب دارای اثرات درمانی همچون تصفيه كننده خون، آرام كننده اعصاب، مقوي عمومي، مقوي معده، آرامبخش، ملين، ضدسرفه و مدر است. بي خوابي را از بين برده و عرق شبانه را قطع مي كند و براي بهبود ضعف عمومي بسيار نافع است. در برخی از مناطق از بافت ميوه عناب بدلیل دارا بودن مقادیر بالایی از ويتامين ها بخصوص ویتامین ث، در تهيه انواع نوشابه استفاده مي نمايند.

.

اين گياه علاوه بر استفاده های دارويي، بدلیل داشتن برگ های شفاف و میوه های زیبای عنابی رنگ داراي جنبه ی زينتي نيز بوده و در جلوگيري از فرسايش خاك و بيابان زدايي نيز كاربرد وسيعي دارد. از چوب آن نيز به دليل دارا بودن استحكام و زيبايي در منبت کاری، خراطی و ساخت وسایل تزیینی استفاده مي شود.

و ادامه دارد …

از دوست گرامی ام جناب آقای مهندس رضا شاه حسینی بابت ارسال این مطلب صمیمانه تشکر و قدردانی می نمایم. در صورت نیاز به هرگونه راهنمایی می توانید از طریق پست الکترونیک reza.shahhoseini@gmail.com با ایشان ارتباط برقرار نمایید.

منبع: شاه حسینی، رضا. ۱۳۸۹٫ بررسی تنوع ژنتیکی گیاه دارویی عناب با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی و مولکولی. پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی، ادویه ای و نوشابه ای. دانشگاه تربیت مدرس تهران. استاد راهنما: دکتر علیرضا بابایی – استاد مشاور: مرحوم دکتر رضا امیدبیگی.