تولید و بهره برداری (یا فرآوری) گیاهان دارویی، یکی از رشته های دانشگاهی است که در ده سال گذشته در ایران اسم و رسم بسیاری پیدا کرده است­­­­­­­­. اما متأسفانه از لحاظ گسترش و رشد دانشگاهی، آنچنان که باید و شاید نتوانسته جایگاه خود را در بین رشته های دانشگاهی بیابد.

گستره ی حوزه فعالیت رشته تولید و بهره برداری گیاهان دارویی از اهلی سازی گیاه دارویی تا تحویل ماده مؤثره گیاه دارویی به کارخانجات داروسازی می باشد. اما یکی از مشکلاتی که در این رشته وجود دارد، عدم نگاه تخصصی به آن و ورود متخصصین رشته های مختلف به حیطه یکدیگر است.

مبحث گیاهان دارویی شامل تخصصهای مختلف است که هر کدام گوشه ای از فعالیتهای این زنجیره را به عهده گرفته و چرخه ی عملی آنرا که از “شناسایی گیاه” تا “تجویز توسط پزشک” را شامل می شود، تکمیل می کنند، اما رشته تخصصی گیاهان دارویی شامل همه این حوزه ها نمی باشد.

اما آنچه امروزه مشاهده می شود، اختلاط مباحث مربوط به رشته های مختلف مرتبط با علوم گیاهان دارویی در یکدیگر است. در یک نگاه علمی، وظیفه ی متخصص گیاهان دارویی، کشت و پرورش گیاهان دارویی، تولید عصاره، اسانس و سایر ترکیبات دارویی و تلاش برای افزایش کیفیت و کمیت این ترکیبات ارزشمند در پیکره گیاه و یا وظیفه ی یک شیمیدان، شناسایی و معرفی ترکیبات موجود در پیکره گیاه است.

حال آنکه امروزه به وفور مشاهده می شود که بعنوان مثال یک متخصص گیاهان دارویی تمایل به ارائه نسخه های درمانی و ورود به حوزه خطیر پزشکی داشته و یا یک شیمیدان تمایل به اظهار نظر درباره روشهای کشت و پرورش و یا شناسایی گونه های گیاهی دارد.

در تصویر ذیل، حوزه فعالیت هریک از علوم مرتبط با گیاهان دارویی به طور مجزا مشخص شده است. همچنین حوزه هایی که با زمینه زردردنگ مشخص شده، حوزه هایی است که اگرچه مربوط به سایر تخصص ها می شود، لیکن یک متخصص گیاهان دارویی بایستی با آنها اشنایی داشته باشد.

حوزه هایی که با زمینه زردردنگ مشخص شده، حوزه هایی است که اگرچه مربوط به سایر تخصص ها می شود، لیکن یک متخصص گیاهان دارویی بایستی با آنها اشنایی داشته باشد

تحصیل در رشته تولید و فرآوری گیاهان دارویی:

بنای رشته تولید و فرآوری گیاهان دارویی در ایران از سال ۱۳۸۰ با تأسیس این رشته در مقطع کاردانی در دانشگاه فردوسی مشهد- واحد شیروان- گذاشته شد. همزمان برخی واحدهای دانشگاه جامع علمی-کاربردی نظیر مرکز آموزش کشاورزی شهید هاشمی نژاد مشهد و مرکز آموزش علمی کاربردی سمنان نیز اقدام به راه اندازی این رشته نمودند و پس از آن واحدهای مختلف دانشگاه جامع علمی کاربردی و برخی دانشگاههای دولتی نظیر دانشگاه اراک نیز اقدام به پذیرش دانشجو در این رشته نمودند.

مقطع کارشناسی ناپیوسته رشته تولید و بهره برداری گیاهان دارویی نیز ابتدا در مرکز آموزش علمی کاربردی سمنان و سپس در سایر مراکز علمی کاربردی و تعداد اندکی از دانشگاههای دولتی مثل دانشگاه فردوسی مشهد-واحد شیروان- تأسیس شد.

تاکنون تحصیل به صورت تخصصی در این رشته در ایران در حد کارشناسی باقی مانده و علاقمندان به تحصیلات تکمیلی، می توانند برای مقطع کارشناسی ارشد در آزمون رشته مهندسی علوم باغبانی شرکت کرده و در زما انتخاب رشته، دانشگاههایی را که رشته مهندسی علوم باغبانی-گرایش گیاهان ادویه ای، دارویی و نوشابه ای را دارند انتخاب نمایند.

البته لازم به ذکر است که پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی که پس از درگذشت مرحوم دکتر امیدبیگی و افول رشته گیاهان دارویی در دانشگاه تربیت مدرس، یکی از مهمترین مراکز تحقیقاتی و علمی گیاهان دارویی در ایران به شمار می رود، اقدام به تدوین و ارائه سرفصلها و دروس مقطع کارشناسی ارشد رشته “تولید و فرآوری گیاهان دارویی و معطر” نموده است که متأسفانه با اعمال نفوذ گروههای علوم باغبانی برخی دانشگاههای تهران در شورای گسترش آموزش عالی، تاکنون مجوز تأسیس این رشته در مقططع کارشناسی ارشد در پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی از سوی وزارت علوم صادر نگردیده است.

تحصیل در مقطع دکتری نیز همانند مقطع کارشناسی ارشد در ایران ممکن نبوده و متقاضیان تحصیل در حوزه گیاهان دارویی می بایست در کنکور دکتری علوم باغبانی- گرایش گیاهان دارویی شرکت نمایند که درصورت قبولی در آزمون، تنها در دانشگاه تهران و پردیس بین الملل دانشگاه گیلان امکان ادامه تحصیل دارند.

وضعیت اساتید و محققان:

اولین و تنها متخصص تولید و فرآوری گیاهان دارویی مرحوم دکتر رضا امیدبیگی استاد تمام این رشته و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و فارغ التحصیل دانشگاه Corvinus University of Budapest مجارستان بودند که در ۲۹ خردادماه ۱۳۸۹ بر اثر حمله قلبی درگذشتند. ایشان به عنوان پدر علوم نوین تولید و فرآوری گیاهان دارویی شناخته می شوند و تأسیس این رشته و توجهی که امروزه بدان صورت می گیرد تا حد بسیار زیادی مرهون تلاشهای این استاد بزرگ می باشد.

از جمله شاگردان تربیت شده توسط این استاد گرانقدر که امروزه بعنوان اساتید گیاهان دارویی شناخته می شوند، می توان به آقای دکتر مجید عزیزی عضو هیأت علمی گروه علوم باغبانی دانشگاه فردوسی مشهد اشاره کرد که از ایشان به عنوان یکی از طراحان اصلی سوالات آزمون های مقطع دکتری علوم باغبانی-گرایش گیاهان دارویی نام برده می شود و جزوه های درسی ایشان بعنوان منبع آزمون دکتری مشهور شده اند.

آقای دکتر فرزاد نجفی عضو هیأت علمی و ریاست پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی نیز از جمله متخصصین تولید و فرآوری گیاهان دارویی است که می توان ادامه راه مرحوم دکتر امیدبیگی را در روش های تدریس و تحقیقاتی ایشان یافت.

خانم دکتر لیلا تبریزی عضو هیأت علمی گروه باغبانی دانشگاه تهران، آقای دکتر قربانعلی رسام عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد واحد شیروان، آقای دکتر جواد هادیان عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، آقای دکتر عباس حسنی عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه، آقای دکتر محمدحسین میرجلیلی عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و آقای دکتر جمال سحرخیز عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز نیز از جمله دیگر متخصصینی هستند که به طور صحیح در حوزه تخصصی “تولید و فرآوری گیاهان دارویی” فعال هستند.

منابع علمی:

مهمترین منبع علمی به زبان فارسی در رابطه با رشته گیاهان دارویی، کتاب چهار جلدی “رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی” نوشته مرحوم دکتر امیدبیگی است که توسط انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر) به چاپ رسیده است. جلد اول این کتاب به ارائه مباحث کلی درباره علم تولید و فرآوری گیاهان دارویی پرداخته و جلدهای دوم تا چهارم به ارائه روشهای تولید و بهره برداری برخی از مهمترین گیاهان دارویی می پردازد.

کتاب “فرآیندهای برداشت، خشک کردن و فرآوری گیاهان دارویی” نیز کتاب معتبری است که اخیراً توسط آقایان فرزاد نجفی، محمدتقی عبادی و جلال عباسیان ترجمه شده و توسط انتشارات دانشگاه شهید بهشتی به چاپ رسیده است. این کتاب ارزشمند نیز به ارائه مباحث پس از برداشت گیاهان دارویی با تأکید بر مکانیزاسیون تولید و فرآوری گیاهان دارویی می پردازد.

سایر کتابهایی که در حوزه گیاهان دارویی به رشته تحریر در آمده اند، اندک بوده و اکثراً برداشتهایی از سایر کتابها بخصوص برداشت و خلاصه سازی کتاب “رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی” مرحوم دکتر امیدبیگی می باشند که از جمله برخی از آنها که نویآوری بیشتری در آن دیده می شود، می توان به کتاب “پرورش و تکثیر برخی گیاهان دارویی نوشته آقای دکتر سعید دوازده امامی و دکتر ناصر مجنون الحسینی اشاره کرد که توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.

انجمن های علمی و تحقیقاتی:

انجمن گیاهان دارویی ایران قریب به پنج سال است که فعالیت خود را آغاز نموده و در کارگروههای مختلف اقدام به حذب عضو می نماید. دفتر این انجمن در محل سازمان تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران بوده و ریاست آن نیز از بدو تأسیس به عهده آقای دکتر محمدباقر رضایی عضوی هیأت علمی این مؤسسه می باشد.

این انجمن با برگزاری نشست های دوره ای، کارگاههای آموزشی و انتشار مجله علمی پژوهشی، در حوزه گیاهان دارویی فعال می باشد. بنا به نظر بسیاری از متخصصین، انجمن گیاهان دارویی ایران به دلیل عدم حضور همه سلایق مختلف، کارآیی لازم را نداشته و عدم عضویت و انتقاد بسیاری از متخصصین گیاهان دارویی منجمله مرحوم دکتر رضا امیدبیگی در این انجمن، نشان از نارضایتی آنان از انجمن گیاهان دارویی ایران دارد. این مسأله ای است که لزوم بازنگری در انجمن گیاهان دارویی ایران، نوع فعالیتها و ساختار شورای مرکزی انجمن را بیش از پیش ضروری می نماید.

شبکه ملی گیاهان دارویی: این شبکه متشکل از مجموعه آزمایشگاهها، دانشگاهها، مراکز پژوهشی، شرکت های تولیدی و دانش بنیان و… است که به منظور دسترسی بیشتر و بهتر محققان حوزه گیاهان دارویی به تجهیزات و آزمایشگاهها، جمع آوری اطلاعات دقیق از فعالیتهای مراکز تحقیقاتی و تولیدی کشور در حوزه گیاهان دارویی و… تشکیل شده است.

ستاد توسعه علوم و فنون نوین گیاهان دارویی و طب سنتی: این ستاد که در کنار ستادهای راهبردی نظیر ستاد هوافضا، ستاد بیوتکنولوژی، ستاد نانوتکنولوژی و… در ذیل مجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل گردیده است، تلاش دارد تا با هماهنگ سازی دستگاهها و مراکز مختلف، راه را برای تحقیقات گیاهان دارویی و ارتقای جایگاه گیاهان دارویی وطب سنتی در کشور باز کند. برگزاری اولین جشنواره گیاهان دارویی و طب سنتی در خردادماه ۱۳۹۱ و تدوین سند ملی گیاهان دارویی و تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی از جمله فعالیتهایی است که این ستاد تاکنون به انجام رسانده است. ریاست این ستاد بر عهده آقای دکتر محمدحسن عصاره می باشد.

بازتاب این مطلب  در شبکه خبری گیاهان دارویی

مبحث گیاهان دارویی شامل تخصصهای مختلف است که هر کدام گوشه ای از فعالیتهای این زنجیره را به عهده گرفته و چرخه ی عملی آنرا که از “شناسایی گیاه” تا “تجویز توسط پزشک” را شامل می شود، تکمیل می کنند، اما رشته تخصصی گیاهان دارویی شامل همه این حوزه ها نمی باشد.

مدتی است بشر به دلایلی از جمله عوارض زیاد داروهای شیمیایی مجدداَ به استفاده از گیاهان دارویی روی آورده ولی در این میان برداشت های بی رویه، بسیاری از این گیاهان را با خطر انقراض مواجه کرده است.یکی از این گیاهان، هواچوبه با نام علمی Arnebia euchroma L می باشد که یکی از رویشگاه های اصلی آن در ایران و استان کرمان است.

در حالی عطاریها توسعه قارچ‌وار دارند که هیچ نظارتی بر آنها نمی‌شود، به هر کسی پروانه بهره‌برداری می‌دهند، گردانندگان آنها تخصص ندارند و قیمت‌ها را هم روزبه روز بالاتر می‌برند.

در این تحقیق سه قلم عمده گیاه دارویی که در همدان که در سطحی وسیع یا نسبتاً وسیع کشت میشوند شامل: گشنیز، رازیانه و سیاهدانه، مورد بررسی هزینه – فایده قرار گرفته و هفت قلم شامل: سنبل‌الطیب، مریم گلی، اسطوخودس، نعناع، بادرنجبویه، گل راعی و گل همیشه بهار، که بصورت محدود در باغ گیاهان دارویی همدان و یا عرصه‌های محدودی در دیگر مناطق استان کشت شده‌اند مورد بررسی هزینه – فایده قرار گرفته و نتایج آنها آمده است.

بادرنجبویه Melissa officinalis گیاهی است پایا، پرشاخه و پر پشت، به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر و حتی بیشتر که به حالت وحشی و خودرو درایران می روید و همچنین در نواحی مختلف پرورش می یابد.از مشخصات آن این است که ریشه کوچک و استوانه ای شکل ، سخت و منشعب دارد.

از مهمترین مشكلات مناطق خشك و نیمه خشك ، كمبود آب می‌باشد كه برروی رشد و
نمو گیاهان اثر می‌گذارد (3). نواحی خشك ونیمه خشك مناطقی هستند كه كل
تعرق گیاهان در آن ۵۰% تعرق در شرایط بدون تنش ویا حتی كمتر از این مقدار
باشد. متأسفانه كمبود آب تنها منحصر به این نواحی نمی‌شود، بلكه حتی در
شرایط آب وهوای مرطوب توزیع نا منظم بارندگی منجر به محدود شدن آب قابل
دسترس و در نتیجه كاهش رشد گیاه می‌شود (7). در كشور ما بجز سواحل دریای
خزر و قسمت‌های كوچكی از شمال غربی كشور بقیه مناطق تماماً جزء مناطق خشك
ونیمه خشك محسوب می‌شوند. این در حالی است كه مناطق خشك كشور نسبت به مناطق
نیمه خشك آن از وسعت بیشتری برخوردار است (۳). تنش خشكی زمانی در گیاه
حادث می‌شود كه میزان آب دریافتی گیاه كمتر از تلفات آن باشد. این امر ممكن
است به علت اتلاف بیش از حد آب یا كاهش جذب ویا وجود هر دو مورد باشد (۹).
یكی از نشانه های كمبود آب ، كاهش تورژسانس و در نتیجه رشد و توسعه سلول
به ویژه در ساقه و برگ‌ها است. به همین دلیل اولین اثر محسوس كم آبی را
می‌توان از اندازه كوچكتر برگ‌ها یا ارتفاع گیاهان تشخیص داد. بدنبال كاهش
سطح برگ ، جذب نور نیز كم شده  و باعث كاهش ظرفیت كل فتوسنتزی گیاه شده و
رشد و در نهایت عملكرد آن دچار نقصان می‌شود (5). خشكی بر جنبه های مختلف
رشد گیاه تأثیر گذاشته و موجب كاهش و به تأخیر انداختن جوانه زنی ، كاهش
رشد اندام‌های هوایی وكاهش تولید ماده خشك می‌گردد .در صورتی كه شدت تنش آب
زیاد باشد ، موجب كاهش شدید فتوسنتز ومختل شدن فرآیندهای فیزیولوژیكی ،
توقف رشد وسرانجام مرگ گیاه می‌شود (10). در مطالعات اولیه درباره
متابولیت‌های ثانویه نقش این گروه از مواد در گیاهان به درستی مشخص نبود.
تركیب‌های زاید ، مواد سر ریز متابولیتی ، منبع ذخیره عناصرو…. از جمله
نقش هایی بودند كه به این تركیب‌ها نسبت داده می شد. اما اكنون دریافته‌اند
متابولیتهای ثانویه اثر بسیار مهمی در برقراری ارتباط بین گیاهان ومحیط
اطرافشان دارند. در مورد نقش دفاعی این تركیب‌ها در ارتباط با پاتوژن‌ها ،
عوامل بیماری‌زا،  حشرات وعلف خواران اطلاعات زیادی در دسترس می‌باشد. اما
مطالعات نشان می‌دهد كه این تركیب‌ها نقش مهمی در واكنش گیاه نسبت به
تنش‌های محیطی نیز دارند و در شرایط تنش برخی از این تركیب‌ها به میزان
قابل توجهی در گیاه افزایش پیدا می‌كنند. با توجه به اهمیت این تركیب‌ها
برای بشر وكاربرد فراوانی كه متابولیت‌های ثانویه در زندگی بشر پیدا
كرده‌اند واز طرفی شرایط تنشی كه در غالب نقاط كشور  وجود دارد، بررسی وجود
ارتباط بین تنش‌های محیطی با تولید وتجمع متابولیت‌های ثانویه در گیاهان
می‌تواند بسیار مفید باشد. در این مقاله صرف نظر از ساز وكار واكنش گیاه،
به تأثیر تنش خشكی بر میزان متابولیت‌های ثانویه در گیاهان پرداخته شده
است.

تنش خشكی و تأثیر آن بر میزان متابولیت‌های ثانویه

با توجه به این كه امروزه نقش دفاعی متابولیت‌های ثانویه برای همه تقریباً
پذیرفته شده است اما هنوز بررسی سازوكار تأثیر استرس‌های محیطی بر تولید
این موارد تصویر پیچیده وپر ابهامی پیش روی ما می‌گذارد شواهد زیادی نشان
می‌دهد كه تحت شرایط تنش تولید برخی از این تركیب‌ها تا چندین برابر افزایش
می‌یابد، اما دلایل زیادی نیز وجود دارد كه این تأثیر همیشگی نیست. در
موارد زیادی نیز كاهش میزان  متابولیت‌های ثانویه در شرایط تنش دیده می
شود(۶). كمبود هر منبعی كه رشد را بیش از فتوسنتز محدود كند تولید
متابولیت‌های ثانویه را افزایش می‌دهد(8). از طرفی تأثیر تنش خشكی بر همه
این تركیب‌ها یكسان نیست، بنابراین كیفیت مواد موثره نیز تحت تنش قرار
می‌گیرد و بعلاوه تأثیر تنش بر بیوماس كل نیز عموماً منفی است (6). عواملی
همچون زمان وقوع ومدت زمان دوام تنش ، فراوانی وقوع خشكی ،خصوصیات ذاتی
خاك، تغییرات ونوسان‌های بارندگی بر مقاومت به خشكی گیاه اثر دارند و این
نشانگر واكنش متفاوت ژنوتیپ‌های مقاوم به خشكی از سالی به سال دیگر است
(۱). در رابطه با اجزاء عملكرد كه تأمین كننده عملكرد نهایی هستند در مناطق
نیمه خشك ممكن است وزن دانه نقش بیشتری در مقایسه با شرایط مساعد محیطی
داشته باشد. پس از این كه تعداد دانه در گیاه توسط تنش رطوبتی كاهش می یابد
تنها راه برای جبران آن افزایش وزن دانه است. این موضوع از راه یك آزمایش
كه بوسیله توفایل انجام گرفته، روشن شده است (۴). برای اندازه‌گیری میزان
اثر تنش خشكی یكی از رایج ترین روش‌ها ، اندازه‌گیری عملكرد محصول ویا رشد
در شرایط خشكی در مقایسه با شاهد می‌باشد، همچنین می توان با بررسی خصوصیات
مورفولوژیك وآناتومی گیاهان واكنش آنها را نسبت به تنش وارده ارزیابی نمود
(۱) . در زیر نتایج تحقیقات صورت گرفته در اثر تنش خشكی در برخی از گیاهان
دارویی بررسی شده است.

گیاهان معطر غنی از اسانس در مناطق خشك نسبت به مناطق مرطوب خیلی فراوان
تر هستند مقدار اسانس در گیاهان مانند افسنطین ، بابونه ، اسطوخودوس و
اكالیپتوس در شرایط خشكی افزایش می‌یابد، احتمال می رود كه اسانس‌ها در ساز
وكار مقاومت به خشكی از طریق كاهش تعرق مؤثر باشند. تركیب اسانس و كیفیت
آن نیز در اثر خشكی  تغییر می‌كند. میزان موسیلاژ در شرایط خشك به مقدار
بسیار زیادی  افزایش می‌یابد. به نظر می‌رسد كه قابلیت بالای نگهداری آب
این مواد نقش عمده‌ای در سازگاری گیاه با شرایط خشك دارد(6).

 اثرات نامناسب تنش كم آبی در كاهش عملكرد اسانس توسط حسنی و امید بیگی (1381) و صالح و رفات (1997) در ریحان، لتكامو و همكاران (1994) در آویشن و سولیناز و دیانا
(۱۹۹۶) در اكلیل كوهی گزارش گردیده است و نتیجه گرفتند كه بیشترین درصد
اسانس آویشن در رژیم آبی متوسط (۷۰ %) ظرفیت  مزرعه‌ای و بیشترین تجمع ماده
خشك در ۹۰% ظرفیت مزرعه‌ای بدست آمد همچنین در ریحان باعث كاهش عملكرد
اسانس ولی افزایش درصد اسانس گردید.

كارلز و همكاران (۱۹۹۰) آلكیر و همكاران (۱۹۹۳) ومیزرا  و سریواستاز
(۲۰۰۰) اثرات آبیاری كافی را در افزایش رشد و میزان اسانس گیاه نعناع
گزارش كرده‌اند. اكبری‌نیا و همكاران (1384) اثر دور آبیاری (7 ،14 و21
روز) را بر گیاه سیاه دانه بررسی كردند و مشاهده نمودند كه با طولانی‌شدن
دور آبیاری عملكرد دانه، عملكرد كاه و ارتفاع بوته كاهش یافت. لباسچی و
شریفی عاشور آبادی (۱۳۸۳) ضمن  بررسی سطوح مختلف تنش خشكی ( 100، 75 ،50 و
۲۵ درصد  ظرفیت مزرعه‌ای) روی گیاهان اسفرزه ، بو مادران، مریم گلی، همیشه
بهار و بابونه گزارش كردند كه با تشدید تنش خشكی، وزن اندام‌های هوایی و
ارتفاع بوته در تمام گیاهان مورد مطالعه كاهش یافت. حسنی (۱۳۸۳)  در خصوص
تأثیر تنش كم آبی در گیاه بادرشبو، دریافت كه با كاهش میزان رطوبت خاك ،
ارتفاع بوته، قطر ساقه و عملكرد گیاه كاهش یافته است. وی همچنین بیشترین
درصد اسانس (۳۵/۰ میلی لیتر درصد گرم ماده خشك) و عملكرد اسانس (۱۱۵/۰ میلی
لیتر در گلدان) به ترتیب در شرایط رطوبتی ۷۰% و ۱۰۰% ظرفیت مزرعه‌ای گزارش
كرد. با توجه به نتایج  شرایط كم آبی، بدلیل پایین بودن عملكرد پیكر رویشی
و نیز عملكرد اسانس اقتصادی نبوده  و قابل توصیه نیست. اما چون گیاهان
تولید شده تحت شرایط رطوبتی پایین‌تر كوچكتر  بوده و حجم كمتری اشغال
می‌نمایند بنابراین شاید در شرایط رطوبتی پایین ( حتی تا 55% ظرفیت
مزرعه‌ای) بتوان با بالا بردن تراكم كاشت، میزان كمبود اسانس را نسبت به
شرایط بدون تنش جبران كرد (۵).  اردكانی  و همكاران (1385) اثر كمبود آب بر
كمیت و كیفیت گیاه بادرنجبویه بررسی و نتیجه گرفتند برای تولید اسانس از
این گیاه می‌توان از تنش متوسط (60% ظرفیت زراعی) استفاده كرد. نتایج این
تحقیق با نتایج مون و الگر (۱۹۹۹) بر روی  بادرنجبویه ، مون و همكاران ( 1999) بر روی رزماری و بادرنجبویه ،سادان و همكاران (2000) بر روی گیاه Palmarosa، ریزوپلو  و دیامانتولون (1991) بر روی نوعی مرزنجوش، كوماری و همكاران
(۱۹۹۹) بر روی نوعی شنبلیله و دیگران مطابقت دارد؛ اما نتایج حاصل با
نتایج ابرسجی (۱۳۸۴) به لحاظ ارتفاع  و با نتایج چاترجی و وبادا
(۱۹۹۹) به لحاظ عملكرد اسانس مطابقت ندارد. با بررسی كلیه صفات
اندازه‌گیری شده، می‌توان نتیجه گرفت كه از  گیاه دارویی بادرنجبویه
می‌توان در مناطقی كه محدودیت آب دارند با اعمال مدیریتی مناسب، عملكرد 
كافی بدست  آورد(1). اگبانایا و همكاران
(۱۹۹۸) كاهش  شاخه‌دهی را تحت شرایط خشكی در گیاه كنف به عنوان یك 
مكانیسم سازگاری در نظر گرفتند كه به وسیله آن گیاه تلاش می‌كند تا آب را
برای مراحل  بحرانی ‌تر نمو نظیر مرحلة گلدهی  حفظ نماید این مكانیسم را در
گیاه بادرشبو نیز با كاهش تعداد و طول شاخه‌های جانبی  بروز می‌كند
(۵).صفی خانی (۱۳۸۵) گزارش د اد . تنش خشكی روی بادرشبو (۴۰% ظرفیت
مزرعه‌ای) موجب كاهش ارتفاع، طول و عرض برگ، طول  میانگره، عملكرد اندام
هوایی و عملكرد اسانس نسبت به ۲ تیمار دیگر ( ۱۰۰ و ۶۰  درصد ظرفیت زراعی)
گردید ولی باعث افزایش درصد اسانس نسبت  به تیمار بدون تنش  گردید. همچنین
برای بدست آوردن بیشترین میزان اسانس در تیمار تنش متوسط (۶۰% ظرفیت زراعی )
مشاهده گردید. ریپاك و همكاران (۲۰۰۱) تنش خشكی باعث افزایش ماده مؤثره گیاه داروییChamomilla recutiat L.شد. ریوالی و همكاران (2001) در اثر تنش خشكی، باعث افزایش عملكرد ریشه و كاهش عملكرد برگ گیاه  داروییPeriwnkleشد. كاظمی سعید (1381) در گیاه زیره سبز كاهش رطوبت از حد ظرفیت مزرعه، ماده خشك تولیدی را كاهش داد.چاترجی و وبادا (1995) روی گیاهCymbopogon sp.  كاهش
آبیاری ، باعث كاهش عملكرد اسانس شد(۱). درختان كاجی كه در معرض تنش آب
قرار  می‌گیرند صمغ كمتری تولید نموده و بیشتر تحت تأثیر سوسك‌های گیاهخوار
قرار می‌گیرند (8).  در پونه كوهی
Organum majornana
در اثر تنش رطوبت مقدار اسانس
افزایش یافت. در نعناع باعث افزایش بازده اسانس و سسكویی‌ترپن‌ها ولی میزان
منتول ثابت ماند. در مرزه كوهی از ۳ تركیب اصلی اسانس ، كاروا كرول كاهش
اما پارسیمن و گاماترپینن افزایش یافت (۲).

 نتیجه گیری

 اثر تنش خشكی بر رشد ، عملكرد و متابولیت‌های ثانویه در مورد همه گیاهان 
و همچنین در یك گیاه به طور یكسان عمل نمی‌كند، بلكه ضد و نقیض می‌باشد.
اثر تنش خشكی بر رشد با كاهش تورژسانس و رشد سلول، كاهش جذب نور و ظرفیت كل
فتوسنتزی گیاه به ویژه در ساقه و برگ‌ها، باعث كاهش رشد گیاه و همچنین به
تأخیر انداختن جوانه زنی می‌شود (حسنی ، 1385 ؛ لینگ ، 1996). به دنبال
كاهش رشد گیاه، كاهش عملكرد و بیوماس كل گیاه رخ می‌دهد ( اكبری نیا و
همكاران، ۱۳۸۴؛ لباسچی و شریفی عاشورآبادی ، ۱۳۸۳؛ صفی خانی، ۱۳۸۵). این در
حالی است كه سبب افزایش عملكرد ریشه می‌شود (ریوالی و همكاران ، 2001) و
در آزمایش توفایل باعث افزایش وزن دانه می‌شود (براتی ، 1384).

 اثر تنش خشكی در افزایش متابولیت‌های ثانویه (اسانس گیاهان معطر و موسیلاژ) توسط صالحی ارجمند (1384 )گزارش شده است.

 اثر تنش خشكی بر متابولیت‌های ثانویه در برخی از گیاهان دارویی، باعث
افزایش بعضی از تركیب‌ها (كوچكی و همكاران، 1376)، و در بعضی  دیگر باعث
كاهش آنها (كوچكی و همكاران، ۱۳۷۶؛ امیدبیگی، ۱۳۷۴) و یا ثابت ماندن
تركیب‌ها (امیدبیگی ، 1374) می‌شود. همچنین تنش خشكی باعث كاهش عملكرد
اسانس، ولی افزایش درصد اسانس گردید(حسنی و امیدبیگی، ۱۳۸۱؛ صالح و رفات،
۱۹۹۷؛ لتكامو و همكاران، ۱۹۹۴ و…).  با وجود این تناقض‌ها به نظر می‌رسد
كه مطالعه بیشتر در باره این موضوع، می‌تواند امكان جدیدی را برای
بهره‌برداری بهتر از گیاهان دارویی در شرایط  تنش خشكی كه اغلب نقاط كشور
با آن مواجه است، فراهم سازد.

 منابع

۱- اردكانی، م.، ب. عباس‌زاده .، ا. شریفی عاشور آبادی. ، لباسچی و ف. پاك
نژاد. ۱۳۸۶٫ بررس

گفتگو با مهندس حسین حجازی مدیرعامل شرکت باریج اسانس

سرپرست جهاد دانشگاهی واحد همدان گفت: جهاددانشگاهی همدان با ورود به فرآوری سیر، با ارائه طرح دانش‌بنیان، ایجاد و راه‌ندازی خط تولید نیمه‌صنعتی با عنوان «استخراج و فرآوری اسانس، عصاره و مواد مؤثره محصول سیر استان» را در دستور کار قرار داده است.

گروهی از محققان یکی از شرکت‌های فناور مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه فردوسی مشهد به فرمولاسیون تولید فرآورده‌های گیاهان دارویی به صورت جوشان دست یافتند.