تولید و بهره برداری (یا فرآوری) گیاهان دارویی، یکی از رشته های دانشگاهی است که در ده سال گذشته در ایران اسم و رسم بسیاری پیدا کرده است. اما متأسفانه از لحاظ گسترش و رشد دانشگاهی، آنچنان که باید و شاید نتوانسته جایگاه خود را در بین رشته های دانشگاهی بیابد.
گستره ی حوزه فعالیت رشته تولید و بهره برداری گیاهان دارویی از اهلی سازی گیاه دارویی تا تحویل ماده مؤثره گیاه دارویی به کارخانجات داروسازی می باشد. اما یکی از مشکلاتی که در این رشته وجود دارد، عدم نگاه تخصصی به آن و ورود متخصصین رشته های مختلف به حیطه یکدیگر است.
مبحث گیاهان دارویی شامل تخصصهای مختلف است که هر کدام گوشه ای از فعالیتهای این زنجیره را به عهده گرفته و چرخه ی عملی آنرا که از “شناسایی گیاه” تا “تجویز توسط پزشک” را شامل می شود، تکمیل می کنند، اما رشته تخصصی گیاهان دارویی شامل همه این حوزه ها نمی باشد.
اما آنچه امروزه مشاهده می شود، اختلاط مباحث مربوط به رشته های مختلف مرتبط با علوم گیاهان دارویی در یکدیگر است. در یک نگاه علمی، وظیفه ی متخصص گیاهان دارویی، کشت و پرورش گیاهان دارویی، تولید عصاره، اسانس و سایر ترکیبات دارویی و تلاش برای افزایش کیفیت و کمیت این ترکیبات ارزشمند در پیکره گیاه و یا وظیفه ی یک شیمیدان، شناسایی و معرفی ترکیبات موجود در پیکره گیاه است.
حال آنکه امروزه به وفور مشاهده می شود که بعنوان مثال یک متخصص گیاهان دارویی تمایل به ارائه نسخه های درمانی و ورود به حوزه خطیر پزشکی داشته و یا یک شیمیدان تمایل به اظهار نظر درباره روشهای کشت و پرورش و یا شناسایی گونه های گیاهی دارد.
در تصویر ذیل، حوزه فعالیت هریک از علوم مرتبط با گیاهان دارویی به طور مجزا مشخص شده است. همچنین حوزه هایی که با زمینه زردردنگ مشخص شده، حوزه هایی است که اگرچه مربوط به سایر تخصص ها می شود، لیکن یک متخصص گیاهان دارویی بایستی با آنها اشنایی داشته باشد.
تحصیل در رشته تولید و فرآوری گیاهان دارویی:
بنای رشته تولید و فرآوری گیاهان دارویی در ایران از سال ۱۳۸۰ با تأسیس این رشته در مقطع کاردانی در دانشگاه فردوسی مشهد- واحد شیروان- گذاشته شد. همزمان برخی واحدهای دانشگاه جامع علمی-کاربردی نظیر مرکز آموزش کشاورزی شهید هاشمی نژاد مشهد و مرکز آموزش علمی کاربردی سمنان نیز اقدام به راه اندازی این رشته نمودند و پس از آن واحدهای مختلف دانشگاه جامع علمی کاربردی و برخی دانشگاههای دولتی نظیر دانشگاه اراک نیز اقدام به پذیرش دانشجو در این رشته نمودند.
مقطع کارشناسی ناپیوسته رشته تولید و بهره برداری گیاهان دارویی نیز ابتدا در مرکز آموزش علمی کاربردی سمنان و سپس در سایر مراکز علمی کاربردی و تعداد اندکی از دانشگاههای دولتی مثل دانشگاه فردوسی مشهد-واحد شیروان- تأسیس شد.
تاکنون تحصیل به صورت تخصصی در این رشته در ایران در حد کارشناسی باقی مانده و علاقمندان به تحصیلات تکمیلی، می توانند برای مقطع کارشناسی ارشد در آزمون رشته مهندسی علوم باغبانی شرکت کرده و در زما انتخاب رشته، دانشگاههایی را که رشته مهندسی علوم باغبانی-گرایش گیاهان ادویه ای، دارویی و نوشابه ای را دارند انتخاب نمایند.
البته لازم به ذکر است که پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی که پس از درگذشت مرحوم دکتر امیدبیگی و افول رشته گیاهان دارویی در دانشگاه تربیت مدرس، یکی از مهمترین مراکز تحقیقاتی و علمی گیاهان دارویی در ایران به شمار می رود، اقدام به تدوین و ارائه سرفصلها و دروس مقطع کارشناسی ارشد رشته “تولید و فرآوری گیاهان دارویی و معطر” نموده است که متأسفانه با اعمال نفوذ گروههای علوم باغبانی برخی دانشگاههای تهران در شورای گسترش آموزش عالی، تاکنون مجوز تأسیس این رشته در مقططع کارشناسی ارشد در پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی از سوی وزارت علوم صادر نگردیده است.
تحصیل در مقطع دکتری نیز همانند مقطع کارشناسی ارشد در ایران ممکن نبوده و متقاضیان تحصیل در حوزه گیاهان دارویی می بایست در کنکور دکتری علوم باغبانی- گرایش گیاهان دارویی شرکت نمایند که درصورت قبولی در آزمون، تنها در دانشگاه تهران و پردیس بین الملل دانشگاه گیلان امکان ادامه تحصیل دارند.
وضعیت اساتید و محققان:
اولین و تنها متخصص تولید و فرآوری گیاهان دارویی مرحوم دکتر رضا امیدبیگی استاد تمام این رشته و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و فارغ التحصیل دانشگاه Corvinus University of Budapest مجارستان بودند که در ۲۹ خردادماه ۱۳۸۹ بر اثر حمله قلبی درگذشتند. ایشان به عنوان پدر علوم نوین تولید و فرآوری گیاهان دارویی شناخته می شوند و تأسیس این رشته و توجهی که امروزه بدان صورت می گیرد تا حد بسیار زیادی مرهون تلاشهای این استاد بزرگ می باشد.
از جمله شاگردان تربیت شده توسط این استاد گرانقدر که امروزه بعنوان اساتید گیاهان دارویی شناخته می شوند، می توان به آقای دکتر مجید عزیزی عضو هیأت علمی گروه علوم باغبانی دانشگاه فردوسی مشهد اشاره کرد که از ایشان به عنوان یکی از طراحان اصلی سوالات آزمون های مقطع دکتری علوم باغبانی-گرایش گیاهان دارویی نام برده می شود و جزوه های درسی ایشان بعنوان منبع آزمون دکتری مشهور شده اند.
آقای دکتر فرزاد نجفی عضو هیأت علمی و ریاست پژوهشکده گیاهان دارویی دانشگاه شهید بهشتی نیز از جمله متخصصین تولید و فرآوری گیاهان دارویی است که می توان ادامه راه مرحوم دکتر امیدبیگی را در روش های تدریس و تحقیقاتی ایشان یافت.
خانم دکتر لیلا تبریزی عضو هیأت علمی گروه باغبانی دانشگاه تهران، آقای دکتر قربانعلی رسام عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد واحد شیروان، آقای دکتر جواد هادیان عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، آقای دکتر عباس حسنی عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه، آقای دکتر محمدحسین میرجلیلی عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و آقای دکتر جمال سحرخیز عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز نیز از جمله دیگر متخصصینی هستند که به طور صحیح در حوزه تخصصی “تولید و فرآوری گیاهان دارویی” فعال هستند.
منابع علمی:
مهمترین منبع علمی به زبان فارسی در رابطه با رشته گیاهان دارویی، کتاب چهار جلدی “رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی” نوشته مرحوم دکتر امیدبیگی است که توسط انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر) به چاپ رسیده است. جلد اول این کتاب به ارائه مباحث کلی درباره علم تولید و فرآوری گیاهان دارویی پرداخته و جلدهای دوم تا چهارم به ارائه روشهای تولید و بهره برداری برخی از مهمترین گیاهان دارویی می پردازد.
کتاب “فرآیندهای برداشت، خشک کردن و فرآوری گیاهان دارویی” نیز کتاب معتبری است که اخیراً توسط آقایان فرزاد نجفی، محمدتقی عبادی و جلال عباسیان ترجمه شده و توسط انتشارات دانشگاه شهید بهشتی به چاپ رسیده است. این کتاب ارزشمند نیز به ارائه مباحث پس از برداشت گیاهان دارویی با تأکید بر مکانیزاسیون تولید و فرآوری گیاهان دارویی می پردازد.
سایر کتابهایی که در حوزه گیاهان دارویی به رشته تحریر در آمده اند، اندک بوده و اکثراً برداشتهایی از سایر کتابها بخصوص برداشت و خلاصه سازی کتاب “رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی” مرحوم دکتر امیدبیگی می باشند که از جمله برخی از آنها که نویآوری بیشتری در آن دیده می شود، می توان به کتاب “پرورش و تکثیر برخی گیاهان دارویی نوشته آقای دکتر سعید دوازده امامی و دکتر ناصر مجنون الحسینی اشاره کرد که توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
انجمن های علمی و تحقیقاتی:
انجمن گیاهان دارویی ایران قریب به پنج سال است که فعالیت خود را آغاز نموده و در کارگروههای مختلف اقدام به حذب عضو می نماید. دفتر این انجمن در محل سازمان تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران بوده و ریاست آن نیز از بدو تأسیس به عهده آقای دکتر محمدباقر رضایی عضوی هیأت علمی این مؤسسه می باشد.
این انجمن با برگزاری نشست های دوره ای، کارگاههای آموزشی و انتشار مجله علمی پژوهشی، در حوزه گیاهان دارویی فعال می باشد. بنا به نظر بسیاری از متخصصین، انجمن گیاهان دارویی ایران به دلیل عدم حضور همه سلایق مختلف، کارآیی لازم را نداشته و عدم عضویت و انتقاد بسیاری از متخصصین گیاهان دارویی منجمله مرحوم دکتر رضا امیدبیگی در این انجمن، نشان از نارضایتی آنان از انجمن گیاهان دارویی ایران دارد. این مسأله ای است که لزوم بازنگری در انجمن گیاهان دارویی ایران، نوع فعالیتها و ساختار شورای مرکزی انجمن را بیش از پیش ضروری می نماید.
شبکه ملی گیاهان دارویی: این شبکه متشکل از مجموعه آزمایشگاهها، دانشگاهها، مراکز پژوهشی، شرکت های تولیدی و دانش بنیان و… است که به منظور دسترسی بیشتر و بهتر محققان حوزه گیاهان دارویی به تجهیزات و آزمایشگاهها، جمع آوری اطلاعات دقیق از فعالیتهای مراکز تحقیقاتی و تولیدی کشور در حوزه گیاهان دارویی و… تشکیل شده است.
ستاد توسعه علوم و فنون نوین گیاهان دارویی و طب سنتی: این ستاد که در کنار ستادهای راهبردی نظیر ستاد هوافضا، ستاد بیوتکنولوژی، ستاد نانوتکنولوژی و… در ذیل مجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل گردیده است، تلاش دارد تا با هماهنگ سازی دستگاهها و مراکز مختلف، راه را برای تحقیقات گیاهان دارویی و ارتقای جایگاه گیاهان دارویی وطب سنتی در کشور باز کند. برگزاری اولین جشنواره گیاهان دارویی و طب سنتی در خردادماه ۱۳۹۱ و تدوین سند ملی گیاهان دارویی و تصویب آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی از جمله فعالیتهایی است که این ستاد تاکنون به انجام رسانده است. ریاست این ستاد بر عهده آقای دکتر محمدحسن عصاره می باشد.
https://medplant.ir/?p=6413