چالش ها و راهکارهای تولید اقتصادی و استاندارد گیاهان دارویی در ایران
.
دکتر فرزاد نجفی
عضو هیات علمی گروه مهندسی کشاورزی، پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی تهران
به نقل از مستند مکتوب دومین جشنواره گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب سنتی ایران – ۷ تا ۱۰ مهرماه ۱۳۹۳
(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی)
.
مقدمه
امروزه استفاده از گیاهان دارویی و معطر به دلیل گرایش مجدد انسان به طبیعت و محصولات طبیعی، اثرات جانبی مواد سنتزی و نیز کشف داروهای جدید از ترکیبات طبیعی که دارای ساختارهای پیچیده شیمیایی و غیر قابل سنتز می باشند، رشد بسیار بالایی داشته است. توجه و گرایش به محصولات طبیعی منجر به توسعه استفاده صنایع مختلف غذایی، دارویی و آرایشی بهداشتی از گیاهان دارویی و معطر و سایر ترکیبات طبیعی در محصولات خود شد که در نهایت منجر به ایجاد بازار بزرگی برای این گیاهان شده است به طوریکه طبق آمار اتحادیه اروپا از رشدی در حدود ۲۰ درصد در سال برخوردار بوده است.
توسعه تولید محصولات با منشا مواد طبیعی منجر به ایجاد نیاز شدید به مواد اولیه این گیاهان در دنیا شده است. با وجود اینکه هنوز هم ۹۰ درصد این نیاز از منابع طبیعی تامین می شود اما این منابع دیگر تامین کننده نیاز روزافزون صنایع دارویی و غذایی که در مقادیر زیاد با استانداردهای کیفی بالا و قیمت مناسب و در زمان خاص را دارند، نمی باشند و اکثر منابع طبیعی و رویشگاه های این گیاهان نیز از بین رفته یا در معرض خطر تخریب می باشند.
لذا کشت گیاهان دارویی و ورود آنها به سیستم های زراعی تولید که امکان تولید مواد اولیه در حجم انبوه و مطابق با استاندارد مورد نیاز صنایع را دارد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشورهای مختلف از روند رو به رشدی برخوردار بوده است که نشان دهنده رشد این صنعت می باشد. به طوریکه در چین سطح زیر کشت گیاهان دارویی از ۱۵۳۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۸۲۷۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱، در ایالات متحده آمریکا از ۲۰۰۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۶۲۲۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱ و در کانادا نیز از ۴۰۰۰۰ هکتار به ۳۴۷۰۰۰ هکتار در خلال همین سال ها افزایش داشته است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در اتحادیه اروپا حدود ۱۰۰۰۰۰ هکتار می باشد که ۴۷۰۰ هکتار آن تحت پوشش کشت ارگانیک می باشد و در حدود ۲۱۰۰۰ تولید کننده گیاهان دارویی مشغول به کار می باشند.
ایران در زمینه گیاهان دارویی دارای پتانسیل های خاص بوده که کمتر مورد توجه و استفاده مناسب قرار گرفته است. تنوع گونه های دارویی دارای ترکیبات ارزشمند، گیاهان دارای ارزش اقتصادی بالا مانند زعفران و گل محمدی، تنوع اقلیمی برای تولید انواع گونه های دارویی، نیروی انسانی و منابع انرژی ارزان از پتانسیل های مهم این کشور جهت توسعه کشت و صنایع مرتبط با گیاهان دارویی می باشد. چالش های متعددی در مسیر توسعه کشت و صنعت گیاهان دارویی وجود دارد که با شناخت دقیق این چالش ها و رفع آنها می توان به سمت توسعه این صنعت در کشور حرکت نمود. برخی از چالش های موجود در بخش کشاورزی گیاهان دارویی به شرح ذیل می باشند:
- کمبود متخصصین در سطوح عالی و نیز در سطح کارشناس
- کمبود دانش فنی کشت و تولید گیاهان دارویی
- فقدان بذر و نهال استاندارد
- فقدان ماشین آلات برداشت و فرآوری گیاهان دارویی
- عدم ریسک پذیری کشاورزان برای محصولات جدید
- حمایت ضعیف دولت و به خصوص جهادکشاورزی
- هزینه های بالای تولید استاندارد گیاهان دارویی
- بازار متغیر و عدم وجود بازار مشخص خرید
- عدم پایبندی کشاورزان به قراردادهای تولید
- نوسانات شدید قیمت نهاده ها و هزینه ها در ایران که امکان انعقاد قرارداد دراز مدت را مشکل می سازد.
- نوسانات شدید قیمت حمل و نقل
- پایین بودن و محدود بودن نیاز صنایع داخلی به مواد اولیه
- فقدان استانداردهای تولید و مدیریت گیاهان دارویی
- عدم پایداری سیاست گذاری در زمینه گیاهان دارویی
- فقدان روابط بین المللی قوی و ضعیف بودن بازاریابی خارجی
نگاهی به چالش های موجود نشان دهنده این است که برنامه ریزی منسجمی برای استفاده از پتانسیل های موجود کشور و رفع چالش ها تاکنون وجود نداشته است و با وجود حرکت های مناسبی که در سال های اخیر در کشور در زمینه حمایت و توسعه از این صنعت شکل گرفته اما تا زمانی که این حمایت ها طبق استراتژی مشخصی در کشور پیگیری نشود، حصول به نتایج مناسب بسیار مشکل خواهد بود. تنها راه ورود محصولات ایرانی به بازارهای خارجی و بین المللی چه به صورت مواد خام و چه محصولات فرآوری شده نیازمند استاندارد کردن این محصولات بر اساس نیازهای جهانی می باشد. در صورتیکه تولید کننده ایرانی نتواند محصولی با استانداردهای جهانی تولید کند، از گردونه رقابت شدید در بازارهای بین المللی حذف خواهد شد. تولید مواد اولیه استاندارد اولین قدم و بنیان حرکت های بعدی در صنعت گیاهان دارویی و ادویه ای می باشد. گام های لازم در این زمینه شامل:
.
- تدوین استاندارد تولید زراعی و جمع آوری بهینه مواد اولیه گیاهی دارویی در کشور (GACP)
استانداردهای تولید زراعی و جمع آوری بهینه گیاهان دارویی و معطر در سال ۲۰۰۳ میلادی توسط سازمان بهداشت جهانی تدوین شد تا کشورهای تولیدکننده گیاهان دارویی بر اساس شرایط بومی خود اقدام به تدوین استاندارد مذکور و اجرای آن در کشور نمایند. با توجه به اینکه این استاندارد برای شرکت های بین المللی خریدار از اهمیت بالایی برخوردار است و به عنوان پیش شرط خرید بوده و نیز جهت دستیابی صنایع داخلی به محصولات گیاهان دارویی با کیفیت بالا و سالم، اولین قدم در تولید تدوین این استاندارد در کشور می باشد. قدم بعدی در این فرآیند ایجاد دانش فنی می باشد که بر عهده دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی است.
.
- تولید دانش فنی بسته زراعی (Agropackage)
دانش فنی کشت، داشت، برداشت و فرآوری اولیه گیاهان صنعتی مهم به خصوص گیاهان مختص ایران که دارای بازار جهانی می باشند مانند زعفران، زیره، گل محمدی، ترخون و … .
.
- پتانسیل یابی مناطق مستعد تولید گونه ها
- ایجاد مواد اولیه مناسب تکثیر که دارای عملکرد و مواد موثره بالا باشند
استفاده از ارقام اصلاح شده با عملکرد و مقدار بالای مواد موثره در فرآیند تولید بسیار مهم می باشد لذا در شرایط اولیه ورود بذرهای اصلاح شده و بررسی سازگاری آنها و در قدم دوم آزادسازی ارقام در کشور و ایجاد شرکت های تولید بذر و اندام تکثیری این گیاهان بسیار مهم می باشد.
.
- ساخت و طراحی ماشین های مناسب برداشت و فرآوری اولیه
جهت کاهش هزینه های تولید و دستیابی به محصولاتی با کیفیت بالا و جهت افزایش قدرت رقابت در بازار، مکانیزاسیون مزارع گیاهان دارویی چه در زمینه ماشینه ی کشت و برداشت و چه در زمینه ماشین های فرآوری پس از برداشت بسیار مهم می باشد.
.
- آموزش تولیدکنندگان
تولیدکنندگان و کشاورزان مهمترین بخش در صنعت گیاهان دارویی می باشند. با توجه به اینکه گیاهان دارویی اکثرا به عنوان گیاهان جدید در سیستم های زراعی مطرح می باشند، تولید کنندگان هیچگونه اطلاعات فنی در زمینه کشت و تولید این گیاهان نداشته و قبول ریسک تولید برای آنها سخت می باشد. لذا از طریق آموزش و نیز ایجاد مزارع آموزشی می توان به انتقال دانش فنی از سطوح بالاتر به پایین تر اقدام نمود.
.
- گیاهان دارویی بومی دارای پتانسیل اقتصادی
بسیاری از گونه های وحشی کشور دارای ترکیبات ارزشمند دارویی می باشند.اما جهت ورود این گونه ها به چرخه تولید و استفاده صنایع از آنها نیاز به سرمایه گذاری تحقیقاتی بیشتر و نیز انجام فعالیت هایی جهت معرفی می باشند. برخی از فعالیت های مورد نیاز شامل:
- اصلاح و اهلی کردن (اوت اکولوژی، اصلاح، بسته زراعی، ماشین آلات، بررسی های اقتصادی، فرآوری)
- بهره برداری پایدار (تدوین و استفاده از استاندارد جهانی GACP)
- طراحی ماشین آلات خاص برداشت و فرآوری برای این گونه ها
- ایجاد بازار خرید
.
- ایجاد آزمایشگاه های آکرودیته جهت کنترل کیفی (کیفیت مواد موثره، آلودگی ها و باقیمانده سموم)
یکی از مسایل مهم در زمینه تولید گیاهان دارویی، اطمینان از سلامت مواد تولید شده و نیز کیفیت آنها می باشد. یکی از مشکلات کشور فقدان آزمایشگاه های آکرودیته کنترل محصولات مطابق با استانداردهای بین المللی می باشد که در نتیجه امکان تایید کیفیت محصول را سخت می نماید.
.
برخی پیشنهادات جهت رفع چالش های موجود:
- تولید زراعی بهینه
- پتانسیل یابی مناطق مستعد تولید هر گیاه دارویی
- حمایت از شرکت های تولیدکننده مواد اولیه با استانداردهای جهانی
- ایجاد مزارع کشت و صنعت نمونه گیاهان دارویی در کشور
- حمایت از طراحی و ساخت ماشین آلات برداشت گیاهان دارویی و در صورت لزوم واردات ماشین آلات جهت کشت صنعتی و تجاری گیاهان دارویی در سطح وسیع
- حمایت از پروژه های سرمایه گذاری مشترک شرکت های خارجی و داخلی در کشت صنعت و صنایع گیاهان دارویی ((Joint venture و ایجاد تسهیلات برای سرمایه گذاری این شرکت ها
- حمایت از ایجاد آزمایشگاه های آکرودیته جهت کنترل کیفی گیاهان دارویی (کنترل مواد موثره، فلزات سنگین، آلودگی باکتریایی- قارچی و باقیمانده سموم) توسط بخش خصوصی. این آزمایشگاه ها باید با استانداردهای جهانی عمل کرده و نتایج آزمایش آنها باید با نتایج آزمایشگاه های بین المللی مانند Europhins مطابقت داشته باشد. حتی می توان از حضور شرکت های بین المللی در این رابطه حمایت کرد.
- حمایت و نظارت بر طرح های اشتغال گیاهان دارویی در روستاها و مناطق روستایی، کمک به آموزش و انتقال فن آوری های تولید ساده به روستاها، بهره برداری پایدار از منابع طبیعی، ایجاد ثروت و اشتغال، جلوگیری از مهاجرت
- حمایت از تولید ارگانیک گیاهان دارویی در کشور و نیز حمایت از تولید محصولات دارویی، اسانس ها ، چای ها و محصولات آرایشی-بهداشتی ارگانیک
- حمایت از ایجاد شرکت های تولید کننده نهال، بذر و مواد تکثیر استاندارد. این شرکت ها می توانند به صورت تخصصی بر روی تولید و تکثیر ارقام اصلاح شده استاندارد فعالیت نمایند. همچنین این شرکت ها در صورت بازار مناسب قدرت این را خواهند داشت که بر روی اصلاح و تولید بذر گونه های دارویی پر ارزش نیز کار کنند و یا این کار در همکاری با بخش های تحقیقاتی و یا دانشگاهی کشور قابل حصول است.
- ایجاد بانک اطلاعاتی گیاهان دارویی در کشور جهت ارتباط دادن بخش های مختلف و اطلاع از پتانسیل ها و نیازهای کشور (بانک اطلاعاتی تولیدکننده ها، کشت و صنعت ها، کارخانه های دارویی، تولید کننده مواد تکثیر و …)
.
آموزش و تحقیق
آموزش و تحقیق در زمینه گیاهان دارویی از اهمیت بالایی برخوردار است. تحقیق در راستای توسعه دانش فنی و انتقال این دانش از بخش دانشگاهی به سطوح پایین دست بسیار مهم است تا منجر به تولید اقتصادی گیاهان دارویی با حداکثر کیفیت شود.
- ایجاد رشته های جدید در زمینه های تولید و فرآوری گیاهان دارویی و فارغ التحصیل کردن متخصصینی با قابلیت فنی بالا در زمینه کشت و فرآوری گیاهان دارویی، کنترل کیفی و صنایع مربوطه
- ایجاد دوره های آموزشی کوتاه مدت برای مدیران و کارشناسان بخش های تولیدی، کشاورزان و …
.
صنعت
- افزایش آگاهی شرکت های تولید کننده گیاهان دارویی، صادر کنندگان، کارخانجات فرآوری در ارتباط با استانداردهای جهانی، آموزش پرسنل و مدیران آنها در رابطه با استانداردهای جهانی. درجه بندی این شرکت ها و تولیدکنندگان از نظر دانش فنی و استانداردهای لازم و تعیین فعالیت آنها و نیز حمایت از این شرکت ها بر اساس درجه بندی و امتیاز دریافت شده.
- حمایت از تولید و فرمولاسیون داروهای ساده گیاهی که مردم به طور دائم درگیر می باشند، جهت رشد تولید داروهای گیاهی در کشور و بعدا سرمایه گذاری در بخش تولید داروهای خاص که نیاز به دانش فنی پیچیده دارند.
- نظارت بر رعایت استانداردهای لازم توسط شرکت های دارویی و موظف نمودن آنها به استفاده از مواد اولیه استاندارد و نه هر نوع مواد اولیه
- حمایت از طرح های مشترک صنعت و دانشگاه، استفاده از امکانات آزمایشگاهی دانشگاه ها و امکانات تولیدی شرکت های دارویی به صورت سرمایه گذاری مشترک دولت و بخش خصوصی در بخش تحقیقات مربوط به فرآوری و نه پرداخت بلاعوض. دولت نیز باید در سرمایه گذاری سود کافی را برداشت کند.
.
صادرات و بازرگانی خارجی
- واقعی شدن قیمت ارز جهت قابلیت رقابت صادرکنندگان با تولیدکنندگان سایر کشورها، ایجاد تولید در کشور و ایجاد اشتغال
- حمایت از پروژه های سرمایه گذاری مشترک شرکت های خارجی و داخلی در کشت صنعتی و صنایع گیاهان دارویی (Joint venture) و ایجاد تسهیلات برای سرمایه گذاری این شرکت ها
- نظارت دقیق بر فعالیت صادرات به خصوص صادرات گونه های تحت معرض خطر و نیز کنترل کیفی و گواهی های بهداشت که هم اکنون به صورت سطحی انجام می شود.
- ایجاد تسهیلات صادراتی برای شرکت های گیاهان دارویی که با استانداردهای لازم اقدام به تولید و صادرات گیاهان دارویی می نمایند.
- ایجاد تسهیلات برای شرکت در نمایشگاهای بین المللی دارویی در جهان به خصوص کشورهای اروپایی و در اختیار قرار دادن اطلاعات مربوط به این شرکت ها از طریق وابسته های تجاری ایران در سفارتخانه ها
- همکاری ستاد و نیز دفتر توسعه صادرات با اتاق بازرگانی کشورهای عمده در تولید، فرآوری و بازار گیاهان دارویی
https://medplant.ir/?p=17965
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.
سلام دکتر جان خوبی از قزوین چه خبر