دکتر محمد دریایی، متخصص علوم زیستی و گیاهان دارویی، مشاور طب سنتی ستاد فناوری و علمی ریاست جمهوری و‌ نویسنده بیش از چهل عنوان کتاب در حوزه تغذیه، علوم زیستی، طب سنتی، اسلامی و دایره‌المعارف‌های طبی نظیر «دانشنامه طب اهل بیت(ع)»، «طب النبی(ع) » و «طب معجزه‌گر گیاهی» است. 

وی معتقد است که امروزه به دلیل توجه مردم به طب سنتی و عوارض کمتر آن آینده درخشانی را نمی‌توان برای طب رایج یا آلوپاتی درنظر گرفت، مخصوصاً این‌که درمان انسان‌ها با داروهایی شیمیایی در بسیاری مواقع منجر به ایجاد بیماری‌های جدید و عوارض خطرناک شده است، بنابراین اینجاست که طب اسلامی همچون روزگار گذشته مورد توجه قرار می‌گیرد. مشروح گفت‌وگوی با دکتر دریایی درباره ضرورت توجه به طب سنتی و اسلامی و تبیین نسبت «دین و طب» را در ادامه می‌خوانید.

جناب دکتر دریایی به عنوان سوال نخست بفرمایید چه رابطه‌ای بین طب و دین برقرار است و آیا می‌توان گفت که دین اسلام، مبانی پزشکی را نیز در خود گنجانده است؟ 

با توجه به این‌که دین اسلام نظیر ادیان تحریف شده، تک بعدی نیست و از موارد مختلف چون خوردن، جویدن، مسواک زدن، نظافت، استحمام و سایر موارد زندگی مردم را با عقل و خرد مورد توجه قرار داده است در بسیاری از مواقع با بهره‌گیری از مواد غذایی، میوه‌جات و سبزیجات موارد درمانی آنها نیز بیان شده است و علاوه بر آن پنج هزار حدیث نیز درباره تغذیه، غذادرمانی و انواع خوراکی‌ها توسط ائمه اطهار(ع) وجود دارد و همین امر رابطه متقابل علم و دین را با یکدیگر مشخص می‌کند. از آنجایی که مفاهیم طبی و بهداشتی در تحکیم سلامت مورد توجه است دین نیز بدین مسائل توجه ویژه‌ای دارد. 

طب رایج و طب سنتی چه جایگاهی در دنیای کنونی دارند؟ 

طب رایج امروزه اسیر جاذبه‌های مادی شده که باید تلاش کند از مادیات رها شود تا شفابخشی طبیبان نیز بیشتر نمود یابد بعضی از تکنیک‌های طبی کنونی در کنار طب سنتی و اسلامی نتیجه درمانی بیشتر خواهد داشت و تنها توجه به داروهای شیمیایی نمی‌تواند مشکلات درمانی را رفع کند. بنابراین طب اسلامی با توجه به مفاهیم ارزشی، تغذیه سالم و غذادرمانی می‌تواند نقش راهنمایی برای طب امروزی ایفا کند چرا که در این سال‌ها براساس تحقیقات گسترده، خواص داروهای گیاهی و راهکارهای طب سنتی چون حجامت بسیار مورد توجه جوامع واقع شده است بنابراین مردم باید به سمت تغذیه سالم، گیاهان دارویی و عرقیات سوق پیدا کنند و ارکان طب سنتی در کتاب‌هایی چون الذریعه آقابزرگ طهرانی، قانون ابن سینا، الحاوی زکریای رازی، ذخیره خوارزمشاهی و مخزن الادویه علوی شیرازی ارائه شده است. 

آیا طب نوین به قدرت و اهمیت طب سنتی معترف است و چقدر طب ایرانی در فرهنگ جامعه ما پذیرفته است؟ 

طب نوین به اهمیت طب سنتی اذعان کرده و به همین دلیل پزشکان طب جدید، خود نسخه‌هایی براساس داروهای گیاهی نیز ارائه می‌دهند. درباره نگاه فرهنگی به مسأله طب اسلامی یا طب سنتی نخست باید توجه کرد که چه راهکارهایی برای حذف موانع بازسازی طب سنتی ایرانی قابل ارائه است و مشاهده می‌شود که این روزها روش‌های بدیع طب سنتی رواج یافته و پژوهشگران طب سنتی بسیاری در ایران فعالیت می‌کنند. پژوهشگران و متخصصان معترف‌اند که عصر هویت طبی و علمی ایران چون طب سنتی که با تلاش بوعلی سینا، جرجانی، رازی و… بنیان نهاده شده، باید احیا شود بر این اساس روش‌های طب اسلامی باید مطالعه و هدف جامعه قرار گیرد، در این زمینه باید آموزه‌های طبی و بهداشتی پیشوایان را کاربردی کرد تا مشکلات اجتماعی، فردی و بسیاری از روان‌پریشی‌ها به دلیل مشکلات تغذیه‌ای از بین برود، علاوه بر این انجام پژوهش درزمینه موانع و بن‌بست‌های فرهنگی طب سنتی و طب اسلامی نیاز جامعه امروز ماست. 

برای استخراج مباحث طبی اسلامی از آیات قرآن کریم و روایات ائمه(ع) چه گام‌هایی باید برداشت؟ 

نخست باید بتوان ترجمه و تفسیر صحیحی از قرآن و روایات به دست آورد و در مقابل نظرات علمی روز را نیز بررسی کرد و هر بحثی از علم روز که با آیات تطبیق داشته باشد، تایید شود، برخی موضوع‌هایی که در طول زمان مشخص می‌شود در حال حاضر تعبیری ندارد چرا که کلام پروردگار بالاتر از تمام اندیشه‌های بشری است. طب سنتی از روح پاک انسان‌های بزرگ نشات می‌گیرد و دانش جدید نیز باید خود را از آلاینده‌های شیمیایی مبرا کند. البته معتقدان به طب سنتی و اسلامی منکر پیشرفت‌های علمی جدید نیستند بلکه منظور آنان این است که بسیاری از بیماری‌ها به راحتی با آموزه‌های اسلامی و سنتی قابل درمان است و نیاز به عوارض داروهای شیمیایی ندارد. براساس دیدگاه ائمه اطهار(ع) سلامتی روانی، تغذیه و مدیریت سیستم بدن باید براساس اصل اعتدال و تعدیل و رعایت مزاج صورت گیرد و بنابراین مشاهده می‌کنیم که خود معصومین(ع) در رفتار و مزاج، اعتدال را رعایت می‌کردند و نخستین بخش رسالت و منشور ولایت مهدویت در چارچوب اعتدال، تحقق می‌یابد. براین اساس طول عمر انسان براساس نحوه تغذیه صحیح و اعتدال مزاج مشخص می‌شود در حالی که دانشمندان علوم زیستی در دهه‌های اخیر به این نتیجه رسیدند که شرایط زیست محیطی در فرسایش یا عدم فرسایش سلول‌ها نقش دارد و گرنه طول عمر انسان به پنجاه هزار سال نیز خواهد رسید در اینجا می‌توان به این نتیجه رسید که حضرت مهدی(عج) نیز براساس خواست خدا و رعایت همین مبانی بیولوژیک طول عمر پیدا کردند و بنابراین پیشوایان دینی نیز به دنبال القای مفاهیم بهداشتی در سیستم فرهنگی سلامت براساس «عدالت» و «اعتدال» هستند و طب اسلامی نیز برهمین ارکان شکل گرفته است. 

عملیاتی کردن طب اسلامی در جامعه تا چه اندازه برای خودکفایی کشور و مبارزه با تهاجم فرهنگی موثر است؟ 

با توجه به این‌که عزت ملی و حکمت اسلامی با عملیاتی شدن آموزه‌های قرآنی و روایی به دست می‌آید، پیشوایان دینی مظهر علم و حکمت در زمین هستند و اسلام در عصر امام زمان(عج) به کمال می‌رسد، بنابراین ما وظیفه داریم زمینه تحقق تجلیات خداوند براساس احیای آموزه‌های طب اسلامی را فراهم کنیم. نباید اجازه دهیم که غرب برای ما داروی شیمیایی تجویز کند بلکه باید بتوانیم حقایق اسلام را براساس قرآن در جامعه پیاده کنیم و این امر مستلزم خودباوری، عزت ملی و اقتدار است. باید بتوانیم گنجینه‌های خود را به دست آورده، استخراج و مورد بهره‌برداری قرار دهیم. در نهایت برای مقابله با تهاجم فرهنگی غرب باید ارتباط خود را با قرآن و متون دینی و روایی مستحکم کنیم. 

احیای طب ایرانی – اسلامی را باید از چه نهادها و مراکزی انتظار داشت؟ 

به نظرم شایسته‌ترین نهادی که می‌تواند در این زمینه فعالیت کند، دانشکده طب سنتی، دانشکده‌های پزشکی دانشگاه و مراکز طبی، بهداشتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است و علاوه بر آن طبیبان و خطیبان متعهد به آموزه‌های اسلامی نیز در احیا و ترویج این هویت علمی ایران موثر خواهند بود. بنابراین، این رسالت باید برعهده فرهیختگان و نخبگان دینی در عرصه دین و علم باشد. همچنین حوزه‌های علمیه و دینی نیز می‌توانند ظرفیت‌های خود را در این زمینه پرورش داده و به تبیین آموزه‌های طبی و بهداشت و سلامت بپردازند. تبادل اطلاعات بین حوزه و دانشگاه در عرصه طب اسلامی و سنتی باعث افزایش تفاهمات می‌شود. نباید اجازه داد تا مفاخر ارزشمند ایرانی به نام دیگر کشورها ثبت و ضبط شود، چرا که امروزه مشاهده می‌شود بسیاری از منابع کهن ایرانی به نام غرب منتشر می‌شود. تمام نهادهای علمی، فرهنگی و مراکز پژوهشی دارای نقشی برای احیای طب سنتی ایرانی هستند، باید بتوان به نثر قدیم مهارت پیدا کرد، آثار را به زبان فارسی سلیس منتشر کرد و آنها را در اختیار دانشجویان و‌طلبه‌ها قرار داد تا با حفظ منابع علمی بومی، آن را از چنگال استعمار فرهنگی خارج کنیم. 

هدف از اسلامی کردن طب چیست؟ 

برای خارج کردن علم پزشکی جدید از آلایش‌ها و آلودگی‌ها و عوارض شیمیایی داروها باید به سمت آموزه‌های اصـــیل و طبیعـــی براساس مبانی و تعالیم پیامبــــران(ص) روی آوریم. طب اسلامی برای رعایت کردن اعتدال، پیشگیری و استفاده از عقل به منظور دستیابی به سلامت ارزشمند است و مهمترین پایه آن نیز توجه به مبحث عافیت به معنای سلامت روح، روان و جسم است. برای نمونه طب اسلامی بسیار به موادغذایی گیاهی و میوه‌جات تاکید کرده و آن را محور سلامت انسان قرار داده است. در علم جدید نیز اثبات شده که مواد گیاهی، سبزی، میوه و مغذی‌های گیاهی بیش از گوشت خواری مورد نیاز بدن است و زیان کمتری به بدن می‌زند بنابراین در این نوع طب هرچه به سمت سبزیجات و گیاهان برویم سالم‌تر می‌مانیم و به لحاظ روحی نیز روحیه لطیف‌تر داشته و از پرخاشگری و حرص و طمع دور می‌شویم. 

در طب اسلامی چه الگویی دنبال می‌شود؟ 

با توجه به جهانشمول بودن طب اسلامی که نشأت گرفته از قرآن و روایات دینی است قرآن کریم از بیش از ۳۵ ماده خوراکی نام برده که هر یک برای سلامتی انسان لازم است. برای نمونه موادی چون عسل، زیتون، ‌انجیر، شیر، قارچ، ماهی و… هریک برای سلامتی لازم است که قرآن نیز بدانها اشاره کرده است بنابراین مهمترین الگوی طب اسلامی بازگشت به فطرت و طبیعت درمانی، توجه به شاخص‌های غذایی و تغذیه صحیح است. این روزها به دلیل مشخص شدن عوارض شیمیایی داروها، افزایش سرطان‌ها، سموم و بیماری‌ها، ایران نیز به احیای نهضت طب اسلامی و سنتی پیوسته و گیاهان دارویی را مورد توجه قرار داده است. بنابراین آینده طب اسلامی روشن است و این آینده به اعتلای مفاخر اسلامی منجر خواهد شد. 

به منظور احیای طب ایرانی – اسلامی چه تلاش‌هایی می‌توان انجام داد؟ 

نخست باید تلاش کنیم تا براساس منویات مقام معظم رهبری در جهت احیای نهضت طب اسلامی و سنتی گام برداشته شود و در این راستا به تولید داخلی دست بزنیم. همچنین در این زمینه باید کتاب، کتابچه، جزوه و بروشور منتشر کرد و در مجامع مختلف و مراکز فرهنگی، زیارتی پخش کرد و به ترویج طب‌هایی همچون طب النبی، طب الصادق، طب الرضا پرداخت و در این زمینه نقش رسانه‌ها بسیار مهم است. در تشریح حقایق طب اسلامی باید فرهنگ‌سازی کرد. بنابراین جامعه ایران به دلیل خودکفایی و تولید ملی ظرفیت پذیرش طب اسلامی سنتی را داراست. در ابتدا باید به زبان ساده اقشار و عموم را با آموزه‌های اسلامی و سنتی آشنا و حرکت‌های پژوهشی و آکادمیک انجام داد. آثار شهید بهشتی، مطهری، مفتح و شریعتی نیز در این زمینه کارگشاست. 

چه آسیب‌هایی طب اسلامی را تهدید می‌کند؟ 

نخست عدم خودباوری و علاوه بر آن موضعگیری منفی غربیان برای سودبردن خودشان است. برای رفع این آسیب‌ها باید به مطالعه پرداخت. در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» شهید مطهری نکات زیادی درباره همکاری‌های اسلام و ایران بیان شده است. 

کتاب الذریعه آقا بزرگ طهرانی(ره) تعداد ۵۴۰۰۰ کتاب از میراث مکتوب فرهنگ و تمدن اسلامی را با مستندات علمی و تاریخی متعلق به دانشمندان ایرانی می‌داند که در زمینه‌های گوناگون علوم و فنون، حکمت و فلسفه و علوم انسانی تألیف شده‌اند، از میان این تعداد کتاب، حدود ۱۰۰۰ عنوان کتاب که تعداد بسیاری از آنها چندین جلد را شامل می‌شود فقط در زمینه طب، بهداشت، تغذیه، طب سنتی و گیاهان دارویی است که خمیرمایه پژوهش‌های غربی‌ها بوده است مانند: قانون ابن سینا، ذخیره خوارزمشاهی سید اسماعیل جرجانی و الحاوی رازی و… و تمام این‌ها به برکت بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی، تغذیه و طب اهل بیت عصمت و طهارت بوده است. طب در ایران باستان از گستره فراوانی برخوردار بوده و اسلام بر غنای آن به طور علمی و منطقی افزوده است که در کتاب طب شیعه؛ میراث گرانبهای اسلام به آنها اشاره کرده‌ام. 

ما برای شکوفایی و تقابل با تهاجمات فرهنگی به دو گونه ارتباط ارگانیک و سیستماتیک نیاز داریم؛ ارتباط با اسلام و قرآن و متون معرفت دینی و روایات برخاسته از اندیشه‌های تابناک اهل بیت(ع) که این خود مستلزم دانستن زبان عربی تا حد ترجمه دقیق و رجوع به منابع لغوی و معنا شناختی و درک و فهم صحیح از متون روایی با توجه به تضارب آرا و تلخیص چکیده صحیح روایات مستند و متقن براساس علم رجال و درایه است