تقریبا حدود ۶۰۰ سال پس از نابغه بیمانند و پیشگام پزشکی ایران یعنی محمّد بن زکریای رازی، شخصیت استثنائی دیگری در دنیای پزشکی ظاهر شده که در حد خود یک نابغه دیگر و در مثل، یک تکرار از شخصیت رازی بود.
تاریخ ولادت بهاءالدوله رازی به درستی روشن نیست لیکن شواهدی در دست است که نشان میدهد او درحوالی سال ۹۱۵ هجری قمری در میانسالی و در کشمکشهای رقابت فرقهای احتمالا توسط عوامل وابسته به شاه اسماعیل صفوی بطور مرموزی به قتل رسیده باشد. محل تولد او قریه طرشت ری (شمال غربی تهران فعلی) بود. وی که تحصیلات پزشکی خود را در ری به انجام رسانده بود، همزمان با کار طبابت و آموزش، به عنوان مرشد فرقه نوربخشی نیز فعالیت داشت.
شخصیت پزشکی بهاءالدوله بهگونهای است که حتی شخصی مثل سیریل الگود که در آثار او نوعی کوچکشماری کار پزشکان ایرانی بهوضوح احساس میشود، شخصیت علمی او را مورد ستایش قرار داده است. چنانکه مینویسد: «من کتاب بهاءالدوله را مؤثقترین و معتبرترین مرجع استناد تاریخ پزشکی دوره صفویه میدانم و کتاب او را که تنها کتابی است که از وی در دست داریم، یکی از بهترین و جالبترین کتب درسی پزشکی میدانم که تا به امروز نوشته شده است».
مهمترین کتاب بهاءالدوله رازی خلاصه التجارب به فارسی و در پزشکی است که وی آن را در ۹۰۷ در قریه طرشت ری (از محلات کنونی تهران ) نوشت (گ ۱ـ۲). بهاءالدوله در دیباچه این کتاب (همانجا) انگیزه نگارش آن را پیروی از سفارش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در نشر دانش و خدمت به خلق دانسته است (من کَتَم علماً نافعاً اَلْجَمَهُالله تعالی یوم القیامه بِلِجامٍ مِنَ النارِ).
این کتاب حاوی حدود ۰۰۰ ، ۳۵۰ کلمه و در ۲۸ باب نوشته شده و نویسنده در بسیاری از موارد به شرح و گزارش معالجات خود، پدرش و دیگر پزشکان پرداخته است و بارها از پزشکان بزرگ گذشته چون بقراط ، جالینوس ، ثابت بن قرّه ، رازی ، ابن سینا، سیداسماعیل جرجانی ، و نیز پزشکان ماهر هم عصر خویش ـ مثلاً پزشکی به نام امیره در قزوین (گ ۲۴۴) و یک چشم پزشک اهل ری (گ ۱۶۷) ـ نام برده است .
از معالجات یک پزشک هندی نیز یاد کرده که گواه تأثیر پزشکی هندی در آثار اوست (گ ۳۰۲). موضوع بابهای این کتاب به ترتیب چنین است : اطلاعاتی کلی درباره تندرستی (حفظ الصحه ) و رفع بیماریها؛ بیان چگونگی تندرستی و تندرستی کودکان و پیران ؛ بیان تدبیر تندرستی و آنچه که بدن به آن نیاز دارد تا فرد تندرست بماند؛ اقسام بیماریها، انواع تبها و معالجه آنها؛ بیماریهای حصبه ، آبله ، جذام و سرماخوردگی و غیره ؛ سموم و کوفتگی ؛ امراض دِماغی ؛ حالتهای چشم و بیماریهای آن ؛ گوش و ترکیب قوه شنوایی و مرضهای آن ؛ بینی ؛ دهان ؛ حلق ؛ دل (قلب )؛ مری ؛ معده ؛ جگر و مراره ؛ سپرز؛ روده ها؛ مقعد؛ گُرده ؛ مثانه ؛ آلات تناسل ؛ احوال توالد و تناسل و پستان ؛ پشت و مفصل و پایها، و بیماریهای هریک از آنها؛ سموم و ادویه زیان آور؛ حیوانات سمی ؛ نیز بخشی درباره قرابادین (داروهای ترکیبی )؛ و در نهایت بخشی درباره اصطلاحات داروسازی و اوزان ویژه آن .
در هر مورد از این بابها، نویسنده وظایف الاعضای دستگاههای بدن ، سبب بیماریها، نشانه ها و درمانهای آنها و خصوصاً تجربه های شخصی خود را آورده است . خلاصه التجارب از جنبه تجربیات و مشاهدات پزشکی بسیار باارزش و قابل مقایسه با تجربیات پزشکی محمدبن زکریای رازی است (تاجبخش ، ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ ش ، ج ۲، ص ۴۹۶). بهاءالدوله علاوه بر تجربیات شخصی در درمانها، ابداعاتی در داروسازی نیز داشته و گاهی بعد از توضیح یک داروی ترکیبی ، یادآوری کرده است که «این ترکیب از مخترعات مصنف است » ( خلاصه التجارب ، گ ۳۳۵ و نیز رجوع کنید به گ ۳۳۷ـ۳۴۰). خلاصه التجارب اگرچه از نظر گستردگی مباحث و شیوایی بیان به ذخیره خوارزمشاهی * نمی رسد، از نظر اتکا بر تجربیات شخصی و نوآوری از آن برتر است . این کتاب از مآخذ مهم طب در دوره صفویه و از بهترین متون درسی پزشکی کهن جهان است (الگود، ۱۳۵۷ ش ، ص دوازده ).
در خلاصه التجارب موارد بسیاری از نخستین اشاره های طب اسلامی به بعضی بیماریها وجود دارد (برای آگاهی از نوآوریها و مشاهدات و تجربیات بهاءالدوله رازی رجوع کنید به تاجبخش ، ۱۳۷۵ ش ، ص ۴۷ـ۵۶). روش بهاءالدوله رازی یعنی توجه به علائم و عوارض بیماریها و شرح و ثبت دقیق آنها کتاب او را در زمره مهمترین کتب پزشکی قرار داده است (همو، ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش ، ج ۲، ص ۴۹۴). از جمله این موارد می توان به توجه او در ثبت همه گیری سیاه سرفه در هرات و نیز در ری در سال ۹۰۶ اشاره نمود که به دقت به تشریح این بیماری پرداخته است ( خلاصه التجارب ، گ ۳۰۲).
همچنین نوشته های او درباره اینکه افرادی که آبله می گیرند بندرت ممکن است از نو آبله بردارند (گ ۱۰۸)، حاکی از نظر او درباره ایمنی بدن است . بهاءالدوله همچنین به موضوع حساسیتهای فصلی (آلرژی ) اشاره نموده و نمونه ای از درمان این بیماری را نیز گزارش کرده است (گ ۳۸، ۱۶۸، ۱۸۶ـ۱۸۷، ۱۹۹). با استناد به این نوشته ها باید او را از پیشگامان دانش ایمنی شناسی محسوب داشت .
او همچنین درباره بیماریهای مشترک بین انسان و حیوان ، از جمله هاری (گ ۳۱۹ـ۳۲۰) نوشته ها و گزارشهای دقیقی دارد. نوشته های او درباره بیماری سفلیس که در نوشته های خود، همانند سایر پزشکان اسلامی ، از آن با نام آتشک یاد کرده (همان ، گ ۱۱۱ـ۱۱۶) منبع اصلی رساله حکیم عمادالدین شیرازی درباره آتشک بوده که آن را در ۹۷۷ تألیف کرده است ( رساله آتشک ، مقدمه ).
از خلاصه التجارب نسخه های خطی بسیاری وجود دارد (برای آگاهی از نسخه های خطی موجود در خارج از ایران رجوع کنید به استوری ، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۳۱؛ برای نسخه های داخل ایران رجوع کنید به منزوی ، همانجا؛ کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی ، ج ۱۷، ص ۱۳۸، ج ۱۹، ص ۲۳۶، ج ۲۰، ص ۲۹۰؛ ایران . مجلس شورای اسلامی ، ج ۲۳، ص ۱۲۶ـ۱۳۱، با توضیحاتی درباره این کتاب ).
این کتاب بین سالهای ۱۲۸۲/ ۱۸۶۵ تا ۱۳۲۷/ ۱۹۰۹، چهار بار در لکهنو و گانپور هندوستان به صورت سنگی به چاپ رسیده است که در این چاپها آن را به نادرست به بهاءالدوله حکیم محمد علوی خان (طبیب مخصوص نادرشاه ) نسبت داده اند (استوری ، همانجا؛ مشار، ج ۲، ستون ۱۹۰۲). بخشی از خلاصه التجارب با عنوان قرابادین خلاصه التجارب به صورت جداگانه وجود دارد (آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۷، ص ۶۱؛ دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، ج ۱۷، ص ۳۷). کتاب دیگر بهاءالدوله رازی هدیه الخیر نام دارد که در باب دوم خلاصه التجارب از آن یاد کرده است .
این کتاب روایت و شرح چهل حدیث در عرفان و به زبان فارسی است که آن را به صورت هدایت ( هدایه ) الخیر (منزوی ، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۴۸۷؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۲۵، ص ۱۷۵) نیز معرفی کرده اند. از این کتاب نیز نسخه هایی در ایران (آستان قدس رضوی . کتابخانه مرکزی ، ص ۶۱۰) و خارج از ایران (منزوی ، همانجا) وجود دارد.
تألیف کتاب خلاصهالتجارب در زادگاه او (طرشت تهران فعلی) در سال ۹۰۷ به پایان رسیده است و ظاهراً این تنها اثری است که از این دانشمند کمنظیر به دست ما رسیده است. وی کتاب را در ۲۵ باب ترتیب میدهد و از روایات معصومین علیهم السّلام در لابلای مباحث کتاب استفاده کرده است و از نقل برخی حکایات طبی نیز به مناسبت موضوع غفلت نکرده است. بهاءالدوله پس از محمّد بن زکریای رازی بهترین کتاب طب بالینی را نوشته و از یافتهها و تجارب خود نیز در آن سود جسته است.
وی نخستین پزشکی است که به نحو شایسته بیماری سیاهسرفه را توصیف کرده است بهنظر میرسد وی نخستین کسی باشد که بیماریهای مقاربتی از جمله سیفلیس را بصورت علمی مورد بحث قرار داده باشد. و برای نخستین بار واکسیناسیون آبله را مطرح کرده و انجام داده است. متأسفانه این کتاب در هند با عنوان جعلی مجربات حکیم علویخان دهلوی چند بار بهچاپ رسیده است. خوشبختانه جلد اول این کتاب اولین بار در سال ۱۳۸۷ بههمت دکتر محمّدرضا شمس اردکانی و همکاران تصحیح، و توسط انتشارات راه کمال منتشر گردید.
منبع: سایت شخصی جناب آقای دکتر محسن ناصری www.dr-naseri.com
https://medplant.ir/?p=15997