در سطح استان همدان حدود یک‌هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی وجود دارد که در کوه، دشت، دامنه‌ها، ارتفاعات استان و… پراکنده هستند.

طبیعت همواره مهد زیبایی‌ها و جلوه‌ای از خداوند بوده و گونه‌های گیاهی موجود در آن به عنوان یک منبع غذایی و دارویی برای انسان به شمار می‌رود.

با توجه به جایگاه و ارزش گیاهان دارویی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع این گیاهان همواره به لحاظ درمان و پیشگیری از بیماری‌ها از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

با توجه به اینکه گیاهان دارویی در طبیعت قدمتی همپای بشر دارد، ظرفیت تولید داروهای گیاهی در طبیعت بسیار بالا است.

استان همدان نیز به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی برای کشت انواع گیاهان دارویی به شمار می‌رود که در سالیان گذشته به عنوان یکی از قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی مطرح بوده است.

روند استفاده از داروهای گیاهی به ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده که از مهمترین علل آن می‌توان به اثبات اثرات جانبی و مخرب داروهای شیمیایی اشاره کرد.

در این راستا و بررسی وضعیت و جایگاه استان همدان در زمینه داروهای گیاهی و کشت آن با مسئولان مربوطه به گفت‌وگو نشستیم…

* کشت ۴۰۰ هکتار انواع گیاهان دارویی در استان همدان

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان به خبرنگار فارس گفت: ریشه گیاهان دارویی در منابع طبیعی است اما بعضی اوقات برخی از اقلام همچون سیر پرتیمار می‌شوند.

محمدرضا همتی اظهار کرد: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ هکتار در بخش گیاهان دارویی کار کرده است.

وی با بیان اینکه گیاهان دارویی به صورت طبیعی در سطح مراتع وجود دارند، افزود: حدود ۳۹۳ گونه از گیاهان دارویی مانند گل رنگ وحشی، سیر، موسیر، بابونه و… در سطح استان شناسایی شده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان بیان داشت: از جمله وظایف اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری حفاظت و حمایت از مناطقی است که گونه‌های گیاهی رشد می‌کنند.

وی با اشاره به آمادگی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در راستای واگذاری اراضی برای پرورش گیاهان دارویی ادامه داد: در این زمینه میزان قابل توجهی کار انجام نشده است.

همتی تصریح کرد: در سطح استان ۴۰۰ تا ۵۰۰ هکتار کشت و توسعه گیاهان دارویی بوده که ۳۰۰ هکتار آن در پروژه صیانت از جنگل‌ها در نهاوند انجام می‌شود.

*شناسایی ۳۵۰ گونه گیاهان دارویی در همدان

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان نیز به خبرنگار فارس گفت: در گیاهان دارویی از قسمت‌های مختلف یک گیاه از جمله ریشه، ساقه، برگ، گل، دانه و حتی تمام اندام یک گیاه استفاده می‌شود.

حجت‌الله شهبازی با بیان اینکه اندام گیاه دارویی دربردارنده مواد فعال و مؤثر بیولوژیکی است که برای درمان یک یا چند بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اظهار کرد: گیاهان دارویی تقسیم‌بندی‌های متفاوتی دارند.

وی افزود: برخی از تقسیم‌بندی‌ها شامل گیاهان دارویی اسانس‌دار مانند آویشن، گل بابونه، رازیانه، نعناع و یا گیاهان دارویی سمی که حتماً باید زیر نظر متخصص استفاده شود مانند گیاه زبان پس‌قفا، شوکران کبیر، تاج‌ریزی، تاتوره و… هستند.

مدیر امور باغبانی جهاد کشاورزی همدان با بیان اینکه برخی تقسیم‌بندی‌های دیگر نیز وجود دارد از قبیل گیاهان دارویی ادویه‌ای، عطری و… تصریح کرد: برخی از گیاهان نیز پیشخوانی است مانند گل گاوزبان، شوید، رازیانه، نعناع، زعفران، زرشک و… که افراد می‌توانند به صورت خودسرانه مصرف کنند.

وی با اشاره به اقدامات صورت گرفته در راستای گیاهان دارویی در سطح کشور افزود: در حال حاضر ۲۴ شرکت دارویی گیاهی در کشور فعالیت می‌کنند و فرآوری‌های مختلفی در قالب ۵۴ گونه در کشور استفاده می‌شود.

شهبازی تأکید کرد: در استان همدان ۳۵۰ گونه گیاهان دارویی شناسایی شده که اغلب به صورت خودرو هستند و گیاهان دارویی زراعی در سطح استان خیلی کم است.

وی ادامه داد: گیاهان دارویی خودرو در سطح استان بیشتر شامل بابونه، بومادران، آویشن، گل کوفته، شیرین‌بیان، گاوزبان، نعناع، خاکشیر و گیاهان دارویی زراعی نیز شامل گشنیز، رازیانه، سیاه‌دانه و همیشه بهار می‌شود.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی همدان بیان داشت: رازیانه و سیاه‌دانه در شهرستان رزن و گشنیز نیز در شهرستان‌های نهاوند، تویسرکان و اسدآباد کشت می‌شود.

* ۳۳۳۳ هکتار مساحت زیر کشت گیاهان دارویی

به گفته وی در سال ۸۹ سطح زیرکشت گیاهان دارویی استان ۲ هزار و ۴۳۰ هکتار بوده که از این میزان ۵۷۰ هکتار به کشت رازیانه، پنج هکتار به کشت سیاه‌دانه و یک هزار و ۸۵۵ هکتار نیز به کشت گشنیز اختصاص داشت.

شهبازی یادآور شد: در سال ۸۹ از مساحت زیر کشت ذکر شده و ۵ هزار و ۱۵۵ تن تولید گیاهان دارویی، ۳ هزار و ۷۲۰ تن شامل گشنیز، یک هزار و ۴۲۵ تن رازیانه و ۱۰ تن سیاه دانه بوده است.

وی ابراز داشت: طی سال ۹۰ مساحت زیر کشت از ۲ هزار و ۴۳۰ هکتار به ۲ هزار و ۷۳۹ هکتار و تولید نیز به ۵ هزار و ۷۶۳ تن رسید.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان گفت: طی سال گذشته مساحت زیر کشت گیاهان دارویی در سطح استان به ۳ هزار و ۳۳۳ هکتار افزایش یافته که از این میزان یک هزار و ۱۰۰ هکتار به کشت رازیانه و ۲ هزار و ۲۳۳ هکتار نیز به کشت گشنیز اختصاص داشته است.

وی با اشاره به تولید ۷ هزار و ۷۶۶ تن گیاهان دارویی طی سال گذشته اضافه کرد: از این میزان ۲ هزار و ۲۰۰ تن شامل رازیانه و ۵ هزار و ۵۶۶ تن نیز گشنیز بوده است.

شهبازی با بیان اینکه گیاهان دارویی زراعی و انبوه استان بیشتر شامل گشنیز و رازیانه است، افزود: در برخی از سال‌ها سیاه‌دانه نیز کشت می‌شود.

وی بیان داشت: سیاه‌دانه، رازیانه و گشنیز بیشتر برای فرآوری و روغن‌کشی استفاده شده و در بخش صنعتی مصرف می‌شوند و مابقی گیاهان دارویی نیز صرفاً برای استفاده پزشکان گیاهی و عطاری‌ها است.

* بازار فروش نقش مهمی در کشت گیاهان دارویی دارد

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان با اشاره به مواردی که باید در کشت گیاهان دارویی مدنظر قرار گیرد، اظهار کرد: بازار فروش نقش بسیار مهمی در کشت و زراعت گیاهان دارویی دارد.

وی تصریح کرد: داشتن اطلاعات فنی برای کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی نیز از الزامات این کار به شمار می‌رود و باید در این راستا با افراد با تجربه نیز مشورت کرد.

شهبازی با بیان اینکه در برخی از دسته‌بندی‌‌های زعفران نیز جزو گیاهان دارویی بوده و استان همدان یکی از زیستگاه‌های زعفران است، گفت: کشت این گیاه طی سه سال اخیر در سطح استان رشد داشته است.

وی ادامه داد: در سال ۸۹، ۳۲٫۳ هکتار با ۱۰۰٫۷ کیلوگرم تولید، در سال ۹۰، ۳۸ هکتار و ۱۲۵٫۶ کیلوگرم تولید زعفران در سطح استان داشته‌ایم که طی سال گذشته سطح زیر کشت زعفران به ۴۲٫۳ هکتار و تولید نیز به ۱۳۸٫۴ کیلوگرم افزایش یافته است.

*ملایر بیشترین مساحت زیر کشت در تولید زعفران را دارد

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی همدان با اشاره به تولید زعفران در تمام شهرستان‌های استان بیان داشت: ملایر بیشترین مساحت زیر کشت در تولید زعفران را داشته و در شهرستان همدان، نهاوند، رزن و دیگر شهرستان‌ها نیز به صورت جزئی کشت می‌شود.

وی بحث قیمت را یکی از مشکلات تولیدکنندگان گیاهان دارویی عنوان کرد و گفت: قیمت فروش محصول در این زمینه قابل پیش‌بینی نبوده و طی سال‌های مختلف نیز شدیداً افت می‌کند و تولیدکنندگان با مشکل روبرو می‌شوند.

شهبازی با بیان اینکه شرایط اقلیمی استان برای کشت گیاهان دارویی مناسب است، ابراز داشت: موضوع دیگری که باید به آن توجه داشت بحث صادرات گیاهان دارویی است.

* کتیرا، موسیر و شیرین‌بیان ۳ گونه اصلی گیاهی در همدان

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان نیز در ادامه با اشاره به وجود یک هزار و ۵۰۰ گونه گیاهی در سطح استان به خبرنگار فارس گفت: استان همدان در گذشته به عنوان یکی از قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی مطرح بوده است.

هادی نادری‌خجسته با اشاره به شاخص‌ترین گونه‌های گیاهی استان افزود: کتیرا با نام علمی آستراگالوس(Astraglus) که از گون‌های سفید (پنبه‌ای) به دست می‌آید، موسیر و شیرین‌بیان سه گونه اصلی گیاهی هستند که در عرصه‌های منابع طبیعی استان پراکنده بوده و مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وی با اشاره به دیگر گونه‌های گیاهی از جمله گل گاوزبان تصریح کرد: این گونه گیاهی به صورت زراعی و طبیعی در سطح استان وجود دارد.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان بیان داشت: بر اساس گزارش مرکز تحقیقات استان ۳۱۵ گونه دارویی در استان همدان وجود دارد که به صورت خودرو در اراضی ملی رشد می‌کنند.

به گفته وی مهمترین گیاهان دارویی خودرو در سطح استان شامل کتیرا، موسیر، شیرین‌بیان، آویشن، بابونه، رازیانه، گل گاوزبان، ریواس، کنگر، گلپر، بومادران، خاکشیر، سماق، نسترن‌های وحشی، مریم گلی و… می‌شود.

نادری خجسته یادآور شد: از دیگر گونه‌های گیاهی مهم که به صورت دارویی، صنعتی و معطر در سطح استان پراکنده بوده و در بخش کشاورزی نیز به صورت انبوه تولید می‌شود، می‌توان به سیر، رازیانه، گشنیز، کلزا و سیاه‌دانه اشاره کرد.

وی با اشاره به لزوم ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات در زمینه گسترش گیاهان دارویی ادامه داد: تشکیل کمیته راهبردی گیاهان دارویی در سطح استان و انجام مطالعات پایه توسط مرکز تحقیقات در زمینه گیاهان دارویی از عواملی گسترش و توسعه گیاهان دارویی به شمار می‌رود.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان ابراز داشت: احداث باغ گیاهان دارویی بوعلی سینا توسط مرکز تحقیقات کشاورزی، ایجاد رشته‌های گیاهان دارویی و معطر در دانشگاه علمی کاربردی و وجود تنوع گیاهی به ویژه تنوع اقلیمی در سطح استان از عوامل تأثیرگذار در گسترش و توسعه گیاهان دارویی در استان بوده است.

به گفته وی بهره‌برداری سنتی مردم از محصولات گیاهان دارویی از دیگر مواردی است که باعث شده بحث گیاهان دارویی در عرصه استان بهتر خود را نشان دهد و نمود داشته باشد.

نادری‌خجسته با اشاره به استعداد مناطق مختلف استان برای کشت گیاهان دارویی تأکید کرد: با توجه به این امر رازیانه در رزن و گشنیز در نهاوند به صورت انبوه کشت می‌شود.

وی اظهار داشت: وجود کارگاه‌های کوچک و بزرگ تولید عرقیات و بسته‌بندی در سطح استان نیز از دیگر ظرفیت‌ها و امکاناتی است که به جایگاه استان همدان در زمینه تولید گیاهان دارویی کمک کرده است.

*نهاد خاصی متولی گیاهان دارویی نیست/برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی معطر و صنعتی

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان با اشاره به چالش‌ها و مشکلات موجود در زمینه کشت و تولید گیاهان دارویی گفت: وجود دستگاه‌های موازی و ناهماهنگ در کشور باعث شده که ارگان خاصی در بخش گیاهان دارویی متولی نباشد.

وی ادامه داد: عدم وجود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی، فقدان نظارت بر افراد شاغل در بخش گیاهان دارویی از جمله تولیدکنندگان، کارگاه‌ها و فروشندگان به ویژه در بحث کیفیت و عدم ساماندهی مناسب عطاری‌ها و تولیدکنندگان عرقیات از دیگر مشکلات در زمینه گیاهان دارویی است.

نادری‌خجسته افزود: از دیگر مشکلات می‌توان به عدم آشنایی کشاورزان با نحوه کاشت، داشت و برداشت برخی از گونه‌های گیاهی با ارزش اقتصادی بالا، عدم آشنایی سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی با این بحث و عدم حمایت از سرمایه‌گذاری در بخش تولید و فرآوری گیاهان دارویی اشاره کرد.

وی یادآور شد: برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی معطر و صنعتی ارزشمند از عرصه‌های طبیعی باعث ایجاد خطر از بین رفتن این ذخایر ژنتیکی در استان شده است.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان با اشاره به زعفران به عنوان یک طلای اقتصادی ابراز داشت: همدان، خاستگاه اصلی این گونه مهم و باارزش بوده و سپس به سایر استان‌ها رفته است اما در حال حاضر از استان‌های دیگر برای کشت در همدان وارد می شود.

وی اظهار کرد: در حال حاضر این گونه گیاهی به صورت آزمایشی در بهار، کبودراهنگ، رزن و نهاوند کشت شده است.

نادری‌خجسته بیان داشت: وجود خشکسالی‌ها و مشکلات توسعه کشت گیاهان دارویی به صورت دیم، عدم حمایت بیمه محصولات کشاورزی از این بخش و عدم معرفی گونه‌های مناسب کشت در استان به صورت دیم و آبی به کشاورزان، فقدان مکانیزاسیون پیشرفته به صورت دانش فنی روز در زمینه گیاهان دارویی و سنتی بودن تجهیزات از دیگر چالش‌های موجود در این زمینه است.

*نبود استانداردهای کافی برای گیاهان دارویی مهمترین مانع صادرات

به گفته وی از جمله عللی که باعث عدم صادرات گیاهان دارویی تولیدی به کشورهای مختلف می‌شود نبود استانداردهای کافی برای گیاهان دارویی و فراورده‌های حاصل از آن است.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان با اشاره به راهکارهای کشت و توسعه گیاهان دارویی تأکید کرد: از جمله این راهکارها کشت و اهلی کردن گونه‌های بومی و انحصاری با ارزش افزوده بالاست مانند موسیر که صادرات وسیعی به کشورهای عربی دارد.

وی ادامه داد: شناسایی و بررسی ظرفیت‌های استان در زمینه کشت دیم گیاهان دارویی و گونه‌های دارویی و صنعتی مقاوم به تنش‌های محیطی، اجرای طرح‌های آموزشی و ترویجی و استفاده از فناوری‌های نوین در تهیه فراورده‌های گیاهان دارویی از دیگر مواردی است که باید مد نظر قرار گیرد.

نادری‌خحجسته با اشاره به طراحی و ایجاد یک مرکز آموزشی و پایلوت برای صنعتی کردن یافته‌های آزمایشگاهی گفت: برخی از یافته‌ها در سطح آزمایشگاه به صورت طرح‌های کوچک است که اگر به صورت مزارع نمایشی در سطح وسیع ارائه شود باعث جلب توجه کشاورزان در این زمینه می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: ساماندهی عطاری‌ها و کارگاه‌های کوچک بسته‌بندی و تولید عرقیات در استان نیز از مهمترین نکاتی است که باید به آن توجه کرد.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان گفت: در صورت تشکیل صنف برای عطاری‌ها استاندارهای خاصی در این زمینه مطرح شده و با بالا رفتن راندمان کار بحث توسعه و ترویج استفاده از گونه‌های گیاهان دارویی در سطح استان بهتر می‌شود.

*استفاده از طرح توسعه کشاورزی در تولید گیاهان دارویی

وی با اشاره به استفاده از ظرفیت‌ طرح توسعه کشاورزی در زمینه کشت و تولید گیاهان دارویی یادآور شد: تمرکز دستگاه‌های حمایت‌کننده در بخش فرآوری و صادرات محصولات گیاهان دارویی، راه‌اندازی رشته‌های تحصیلی مرتبط با گیاهان دارویی در مراکز آموزشی، پژوهشی و علمی استان مانند طب سنتی، تولید گیاهان دارویی و فرآوری و… از دیگر اقدامات مؤثر در توسعه کشت گیاهان دارویی است.

نادری‌خجسته بیان داشت: ترویج فرهنگ شیوه‌های مختلف مصرف این گیاهان در رسانه‌های ملی، جشنواره‌ها، تبلیغات رسانه‌ای و مکتوب به ویژه در مدارس برای ترویج فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی نقش مهمی دارد.

وی اظهار کرد: حمایت از کشاورزان با ارائه بسته‌های حمایتی مانند بذر و سایر نهاده‌ها به منظور ترویج و معرفی گونه‌ها به صورت جایگزینی برخی از محصولات کشاورزی و حمایت از شرکت‌های مشاوره‌ای و ترویجی به منظور ارائه آموزش‌های لازم به صورت فنی و علمی به کشاورزان از دیگر عواملی است که باعث رشد و توسعه کشت گیاهان دارویی می‌شود.

مسئول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی همدان با اشاره به معرفی ارزش اقتصادی و درآمدی گیاهان دارویی برای جلب سرمایه‌گذاری در این بخش خاطرنشان کرد: ورود گونه‌های جدید که در سطح دنیا ارزش اقتصادی بالایی دارند، می‌تواند درآمدزایی خوبی برای کشور و استان داشته باشد.