کاشت داشت و برداشت گیاه دارویی ترخون

Artimisia dracunculus 

Tarragon

مقدمه و گیاه شناسی :
ترخون یکی از گیاهان معطر نسبتا پر استفاده می باشد که به عنوان سبزی نیز تولید و مصرف می گردد. ترخون گیاهی است علفی و چند ساله از خانواده کاسنی که ارتفاع آن تا ۱ متر نیز می رسد. برگ های باریک و بلند آن به رنگ سبز روشن و براق هستند. گل های زرد رنگ این گیاه بصورت گل آذین خوشه در انتهای ساقه اصلی نمایان می شوند. نام گونه این گیاه (دراکونکولوس) از کلمه دراگون به معنای اژدها گرفته شده است و علت این نامگذاری اثرات شفابخش این گیاه در درمان نیش خوردگی انسان از مارها و حیوانات سمی می باشد.
 گیاهی است پایا ، به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر تا یک متر ، برگهای قاعده ساقه آن منقسم به ۳ لوب و کاپیتولهای آن ، کوچک به رنگ سبز و مجتمع به صورت خوشه است. ساقه برگ‌دار گیاه اگر در بین انگشتان فشرده شود بوی مشخصی بر اثر آزاد شدن اسانس از آن استشمام می‌گردد. طول برگها ۳ تا ۸ سانتیمتر و عرض آنها ۰٫۵ تا ۱٫۲ سانتیمتر می‌باشد. کناره‌های برگ صاف و بدون دندانه و گیاه فاقد کرک است. گلها فراوان و به صورت مجتمع در یک خوشه متراکم قرار می‌گیرند. رنگ گلها زرد یا قهوه‌ای تیره است.

پراکنش:
برخی از محققین منشا این گیاه را شمال و مرکز آسیا معرفی کرده اند ولی عده ای دیگر منشا آن را شمال و غرب آمریکا می دانند. در مناطق گرم و آفتابی دارای رشد و میزان مواد موثره مطلوبی است و همچنین قادر است سرمای زمستان را بخوبی تحمل نماید. اگرچه برخی از منابع علمی این گیاه را به عنوان یک گیاه بسیار رطوبت دوست معرفی نموده اند ولی مشاهدات بنده خلاف این موضوع را نشان داد. خاک هایی با بافت متوسط را می پسندد و در خاک های شور بسختی رشد می نماید.

ترکیبات شیمیایی و فرآوری:
خشک کردن این گیاه در محل سایه سبب حفظ رنگ و میزان مواد موثره آن می گردد. البته استفاده از خشک کن های صنعتی در مورد این گیاه رونق فراوانی دارد و بدین منظور از دمای ۴۰ درجه سانتیگراد استفاده می شود. مهمترین ماده موثره این گیاه اسانسی به رنگ زرد کم رنگ است که میزان آن بین ۱ تا ۳ درصد گزارش شده است. مهمترین اجزای اسانس ترخون عبارتند از استراگول (۴۰ تا ۷۰ درصد)، آلفا پینن، بتا پینن، لیمونن، میرسن و … .

خواص درمانی و کاربردها:
ترخون یکی از گیاهان معطر پر استفاده در صنایع غذایی می باشد و این گیاه بطور گسترده در صنعت تولید مواد اولیه آشپزی و همچنین کنسروسازی کاربرد دارد. ترخون بدلیل افزایش ترشح اسید معده و خاصیت اشتها آوری از قدیم الایام به عنوان ادویه مخصوص گوشت مورد توجه بوده است و سبب کاهش فشارخون هم می شود. همچنین در منابع علمی از این گیاه به عنوان کاهش دهنده درد دندان و دارای خاصیت ضد کرم یاد شده است.

نیازهای اکولوژیکی :
ترخون در مناطقی کشت می‌شود که از هوای گرم و آفتابی برخوردار باشد. ترخون درجه حرارتهای پائین را به سهولت تحمل می‌کنند، بطوری که دمای ۱۵-درجه سانتیگراد را بدون هیچ آسیبی تحمل می‌کند. گیاهان هنگام بروز هوای سرد در فصل بهار دچار سرما‌زدگی نمی‌شوند و به رویش خود ادامه می‌دهند.
ترخون در طول رویش به مقادیر فراوانی آب نیاز دارد. از این رو گیاه باید در زمینهای غنی از آب کشت گردد. آبیاری برای این گیاه در مرحله تشکیل شکوفه‌ها و نیز بعد از برداشت محصول ضروری است. خاک مناسب برای کشت ترخون خاکهای با بافت متوسط (شنی – رسی) و با ضخامت زیاد لایه سطح‌الارض می‌باشد.

آماده سازی خاک :
فصل پاییز پس از برداشت محصول قبل ۴۰ تا ۵۰ تن در هکتار کودهای حیوانی کاملا پوسیده به زمینهایی که در آنها ترخون کشت می‌شود اضافه کرده و با انجام شخمی عمیق (به عمق ۴۰ تا ۴۵ سانتیمتر) با خاک مخلوط نمود. سپس کودهای شیمیایی مورد نیاز از قبیل ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک اضافه و شخم دیگری به عمق ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر در جهت عمود بر جهت شخم قبلی زده می‌شود. پس از جمع آوری سنگها و قلوه سنگها ، کلوخه‌ها بوسیله دیسک شکسته می‌شوند و زمین تسطیح می‌گردد. اوایل بهار باید بستر خاک را برای کشت گیاه کاملا آماده نمود.

تاریخ و فواصل کاشت :
ترخون را باید با گیاهان کشت کرد که سبب افزایش و گسترش علفهای هرز نشوند. اوایل بهار زمان مناسبی برای تکثیر رویشی ترخون (از طریق قلمه‌های ساقه‌ای و پاجوش) و فصل پائیز زمان مناسبی برای تکثیر ترخون از طریق تقسیم ریشه می‌باشد. ترخون ۸ تا ۱۰ سال عمر می‌کند ولی محصول آن نقطه ۴ تا ۶ سال بازدهی اقتصادی دارد.

کاشت :
کاشت و تکثیر ترخون به صورت رویشی و به روشهای زیر صورت می گیرد.
قلمه ساقه‌ای : پس از جدا کردن ساقه‌های سبز و جوان از پایه مادری آنها را در زمین مورد نظر کشت می‌کنند. تکثیر ترخون با استفاده از این روش مناسب نیست و کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پاجوش : اطراف پایه‌های مادری ۳ تا ۴ ساله پاجوشهای متعددی از رویش استلونها بوجود می‌آیند که هر پاجوش از ساقه کوتاه و ریشه مناسبی برخوردار می‌باشد. چنانچه اواخر پائیز یا اوایل بهار اطراف گیاهان را به ضخامت ۴ تا ۵ سانتیمتر با خاک نرم بپوشانیم پاجوشهای بیشتری تولید می‌شود.
در این روش در اواخر بهار(خرداد) خاک اطراف گیاهان را کنار می‌زنند و با جدا کردن پا جوشها آنها را در زمین اصلی کشت می‌کنند. معمولا اطراف هر پایه مادری ۲۰ تا ۴۰ پاجوش بوجود می‌آید ولی بهتر است بیش از ۱۰ تا ۲۰ پا جوش از گیاه مادر جدا نشود، چون ممکن است سبب خشک شدن پایه مادری گردد. پس از انتقال پاجوشها به زمین اصلی باید بلافاصله گیاهان را آبیاری نمود.
تقسیم ریشه : در بسیاری از کشورها از این روش برای تکثیر ترخون استفاده می‌شود. پایه‌های مادری ۳ تا ۴ ساله را که کاملا سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی هستند از خاک خارج می‌کنند سپس ریشه را به ۵ تا ۱۰ قطعه تقسیم می‌نمایند هر قطعه باید دارای حداقل ۱ تا ۲ جوانه رویشی باشد سپس در عمق ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در زمین اصلی کشت می‌شوند برای هر هکتار زمین به ۳۵ تا ۴۰ هزار بوته نیاز است.

داشت :
در طول رویش گیاهان مبارزه مکانیکی و شیمیایی با علفهای هرز ضروری است. قبل از رویش گیاهان در سال دوم می‌توان از علف کشهای مرکازین (Merkazin) به مقدار ۸ کیلوگرم در هکتار یا سنسور (sensore) به مقدار ۱ تا ۱٫۲ کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. پس از از اولین برداشت می‌توان از علف‌کش مرکازین (Merkazin) به مقدار ۴ تا ۶ کیلوگرم یا از علف کش آفالون (Afalon) به مقدار ۶ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.
پس از برداشت محصول برگردان کردن خاک بین ردیفها سبب تهویه خاک و نیز سبب تسریع در رویش گیاهان می‌شود. ترخون در طول رویش ممکن است توسط عوامل بیماریزای قارچی نظیر قارچ عامل زنگ و قارچ عامل لکه برگی آسیب ببیند، که باید جهت مقابله با آنها از قارچ کشهای مناسب استفاده نمود.

برداشت :
محصول ترخون را می‌توان یک یا دوبار در سال برداشت کرد. اولین برداشت در مرحله گل‌دهی انجام می‌گیرد. اوایل تابستان زمان مناسبی برای اولین برداشت است. از اواخر شهریور تا قبل از بروز سرما می‌توان دومین برداشت را انجام داد. گیاهان باید از فاصله ۷ تا ۸ سانتیمتری از سطح زمین برداشت شوند در غیر اینصورت گیاهان خشک می‌شوند. در صورتی که از پیکر رویشی گیاه به عنوان سبزی یا ادویه استفاده شود، می‌توان سه بار در سال محصول را برداشت کرد.
اولین برداشت قبل از گل دهی (اواخر خرداد – اویل تیر) انجام می‌گیرد. پس از برداشت اندام های جمع شده را خشک می‌کنند. اگر چه می‌توان آنها را در سایه خشک کرد ولی برای مقیاس وسیع از خشک‌کنهای الکتریکی در دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگراد استفاده می‌شود. در سال اول عملکرد پیکر رویشی تازه ۱٫۵ تا ۲ تن در هکتار خواهد بود که از آن ۲۵ تا ۳۵ کیلوگرم اسانس بدست می‌آید. عملکرد پیکر رویشی خشک ۲ تا ۲٫۵ تن در هکتار می‌باشد.