سابقه و هدف: آویشن شیرازی به عنوان یکی از پر­مصرف ترین و صادراتی­ترین گیاهان دارویی ایران شناخته می­شود. این گیاه تنها در مراتع مناطق مرکزی و جنوبی ایران، قسمت­هایی از پاکستان و افغانستان به صورت خودرو می­روید. بررسی­ها نشان داده است گیاه دارای اثرات افزایش قدرت ایمنی، ضددرد، ضدالتهابی، آنتی اکسیدان، ضدباکتری، ضدویروسی، ضدعفونی کننده و ضدقارچی است . قیمت بالا، فروش زیاد و برداشت بی رویه و غیر اصولی این گیاه از مراتع جنوبی ایران، ادامه حیات این گیاه با ارزش را در معرض خطر قرار داده است، به همین خاطر کاشت زراعی این گیاه در دستور کار قرار گرفته شده است. در همین راستا هدف از تحقیق حاضر مقایسه کمی و کیفی اسانس نمونه رویشگاهی و زراعی این گونه است.
مواد و روش ها: سرشاخه­های گلدار گیاه از منطقه مروارید شهرستان داراب در استان فارس و همچنین نمونه کاشته شده از مزرعه تحقیقاتی واقع در دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی داراب جمع­آوری گردید و با روش تقطیر با آب و گاز کروماتوگراف متصل شده به (GC) اسانس­گیری شد. به منظور استخراج اسانس،۱۰۰گرم سرشاخه­های گلدار خرد شده توسط آسیاب، به روش تقطیر با آب به کمک دستگاه کلونجر (Celevenger) به مدت ۳ ساعت، در آزمایشگاه گیاهان دارویی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی شهرستان داراب اسانس­گیری انجام شد. برای شناسایی ترکیب­های اسانس از دستگاه­های گاز کروماتوگرافی (GC/Mas) استفاده شد.
نتایج: در اسانس Zataria Multiflora Boiss. نمونه زراعی ۴۰ ترکیب و در نمونه جمع­آوری شده از رویشگاه مرتعی ۳۲ ترکیب شناسایی شدند. درصد بازده اسانس در نمونه کاشته شده ۱/۳درصد و بیشترین ترکیب های شیمیایی موجود در آن شامل لینالول (۳۳/۵۴ درصد)، کارواکرول (۸۳/۲۴) و تیمول (۴۸/۲ درصد) است. در اسانس نمونه مرتعی بازده اسانس ۷/۱درصد و بیشترین ترکیب­های اسانس تیمول (۲۰/۵۱ درصد)، کارواکرول (۰۸/۲۰ درصد)، پاراسیمن (۷۴/۷ درصد) و گاماترپیینن (۲۵/۷ درصد) وجود دارند. مقایسه دو اسانس نشان می­دهد در نمونه کاشته شده لینالول (Linalool) و کارواکرول (Carvacrol) و در نمونه رویشگاه تیمول (Thymol) و کارواکرول بیشترین ترکیب­ها هستند. از نظر ترکیب اسانس در نمونه کاشته شده کارواکرول در مقایسه با نمونه رویشگاه افزایش نشان داد. ترکیب تیمول نیز در اسانس نمونه رویشگاه اصلی در مقایسه با نمونه کاشته شده ۵۸ درصد افزایش مقدار نشان داد.
نتیجه گیری: با توجه به اهمیت اقتصادی گیاه آویشن شیرازی، بالا بودن میزان اسانس آویشن نمونه زراعی شیرازی نسبت به نمونه مرتعی، همچنین به علت بالا بودن ترکیبات با ارزش کارواکرول (Carvacrol) و لینالول (Linalool) در نمونه زراعی، جهت بقا و جلوگیری از خطر این گیاه با ارزش، پیشنهاد می­شود روند اهلی سازی این گونه و معرفی به سیستم های کشاورزی و مرتع داری بایستی در اولویت قرار گیرد. همچنین از این گیاه جهت کاشت در طرح­های احیاء بیولوژیک مراتع جهت ایجاد اشتغال و توانمندسازی مرتع داران استفاده شود.