مصاحبه با دکتر علیرضا خسروی استاد ممتاز دانشگاه تهران

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

– در ابتدا خودتان را معرفی کرده و توضیحاتی در مورد تحصیلات و فعالیت‌های علمی و پژوهشی‌تان بیان نمایید.

بنده علیرضا خسروی استاد دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران هستم. دکترای عمومی دامپزشکی خود را در دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران گرفتم. دارای دکترای تخصصی در قارچ­شناسی پزشکی و پست دکترای ایمونولوژی هستم. به مدت دو سال در مرکز طب سنتی چین با دانشگاه پکن همکاری مستقیمی داشته‌ام. اساس کار من بر روی تأثیر عوامل طبیعی بر سیستم ایمنی بیماری‌های عفونی بوده که ماحصل آن حدود ۲۰۰ مقاله در ژورنال‌های معتبر بین‌المللی و چندین داروی انسانی و دامی که ثبت اختراع‌شده‌اند و خوشبختانه اکنون این داروها استفاده می‌شوند.

– تحقیقات علمی‌تان تاکنون منجر به تولید محصول و یا خدمتی کاربردی در حوزه دامپزشکی شده است؟

یکی از مشکلاتی که همواره وجود داشته و من به آن توجه داشته‌ام بحث عفونت‌ها است که در بحث دام و طیور همواره تلفات زیادی به بار می‌آورد. در واقع، هرگاه سیستم ایمنی و پاسخ­های آن به هر علتی سرکوب گردند، در این شرایط بیماری­های عفونی شایع می­شوند و متعاقب آن خسارات جبران­ناپذیری هم به علت تلفات ناشی از بیماری و نیز افت تولید در گله اتفاق می­افتد. من طی پنج سال بررسی متون طب قدیمی و با استفاده از دانش امروز و همچنین تجربیاتی که در مراکز طب سنتی در پکن و برخی شهرهای دیگر چین داشتم، دارویی گیاهی به نام ایمونوفین را که موجب افزایش و تعدیل ایمنی می­گردد، فرموله و ثبت اختراع نمودم. این دارو در سازمان دامپزشکی کشور هم ثبت‌شده و خوشبختانه در سطح وسیعی مصرف‌شده و نتایج مثبت آن بارها گزارش‌شده است.

همچنین اخیراً یک پمادی را عرضه کرده‌ایم برای بیماری ورم پستان در گاوهای شیری که به‌طور موضعی قابل‌استفاده است. این دارو نیز نتایج امیدوارکننده‌ای در پی داشته است. مورد دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد تولید یک نوع اسپری برای بهبود جراحات ناشی از تب برفکی در گله‌های گاو است. این بیماری یک بیماری ویروسی است که موجب می‌شود دهان و قسمتی از پوست تاول بزند و توان تغذیه دام کاهش یابد، به‌این‌ترتیب تولید نیز افت می‌کند. این دارو هم ثبت‌شده و پاسخ‌های مثبتی نیز دریافت کرده‌ایم.

– داروهای گیاهی به چه میزان در دامپزشکی سنتی و مدرن نقش‌آفرینی می‌کنند؟

علم پزشکی قدمت زیادی در طب ایرانی و در طب‌های قدیمی سایر کشورها مانند چین و یونان دارد، درحالی‌که دامپزشکی از این قدمت برخوردار نیست. درگذشته مردم تنها به چند حیوان نظیر اسب و پرندگانی چون حیوانات شکاری اهمیت می‌دادند و به همین دلیل مستندات قدیمی راجع به علم دامپزشکی چندان در دسترس نیست، درحالی‌که متون موجود در مورد علم پزشکی کهن بسیار گسترده است. ما از تجربیات علوم پزشکی در تهیه دارو در حوزه دامپزشکی بهره برده‌ایم. زیرا اشتراکات زیادی در فیزیولوژی و پاتولوژی انسان و دام وجود دارد. همچنین در دنیای امروز تفکراتی شکل‌گرفته که مثلاً داروهای آنتی‌بیوتیک به‌طورکلی از فرآورده­های حیوانی حذف شوند. در بسیاری از کشورها قوانینی ابلاغ‌شده تا مصرف داروهایی نظیر هورمون‌ها و … که موجب ابتلای انسان به سرطان‌ها می‌شود را از جیره غذایی دام حذف کنند. این رویکرد منجرشده تا اقبال مصرف داروهای گیاهی بالاتر رود. ماحصل این تفکر تولیدات سبز و ارگانیک است که دیگر مواد اضافه‌ای از طریق فرآورده­های حیوانی به انسان منتقل نشود و اثرات سوی آن در انسان بروز پیدا نکند.

– داروهای گیاهی دام و طیور در کشورهای پیشرفته چه جایگاهی دارند و چند درصد از داروهای این بخش را تشکیل می‌دهند؟

بنده در یک فرصت مطالعاتی که سه سال پیش در آمریکا داشتم، متوجه شدم برخلاف ایران که برای جلوگیری و درمان آفات کندوهای عسل مثل کنه‌ها، انگل‌ها و … از یک سری مواد شیمیایی قابل‌انتقال به عسل استفاده می‌کنند، در آمریکا کاربرد این مواد ممنوع است. در این مورد خوشبختانه داروی واروسید در ایران آزموده و ثبت گردیده است. قرار است این دارو به زودی در سطح وسیع پخش شود و حتی اگر این ترکیب طبیعی وارد غذای انسان شود، مشکلی ایجاد نمی‌کند. همان‌طور که می­دانید در دنیا با توجه به تفکر ارگانیک و غذای سبز، اقبال به گیاهان دارویی زیاد است. کاربرد بی­رویه آنتی‌بیوتیک­ها یک معضل جهانی است. در ایران ما شاهد این هستیم که یک کودک به انواع آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده درحالی‌که اصلاً دارویی مصرف نکرده است! این امر به خاطر مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در دام­ها و به دنبال آن انتقال باکتری‌های مقاوم از طریق هوا یا غذا به نوزاد است و در نتیجه کودکی بسیار کم سن و سال، در همان ابتدای زندگی به درمان با انواع آنتی‌بیوتیک­ها مقاومت نشان می­دهد که بسیار خطرناک است. اتحادیه اروپا، قوانینی وضع کرده که آنتی‌بیوتیک‌ها باید حذف شوند پس می‌توان به اهمیت این موضوع در کشورهای پیشرفته پی برد.

– دانش طب سنتی ایران در بخش دام و طیور چه پیشینه‌ای دارد و چقدر موفق بوده است؟

در گذشته جمعیت زیاد نبود و نیازی به راه‌اندازی مرغداری‌های صنعتی هم احساس نمی‌شد. در روستا هرکسی به‌اندازه نیاز خود به‌صورت سنتی از دام و طیور استفاده می‌کرد. اما حالا با انفجار جمعیت و پیشرفت فنّاوری، مقرر شد در حداقل مکان، حداکثر تولید صورت بگیرد. دامداری‌ها در فضای کم با تراکم بالا از حیوانات نگهداری می‌کنند. همچنین با ایجاد نژادهای پربازده، بیماری‌های خاص زیاد شده‌اند. به‌تدریج با شکل‌گیری این اتفاقات بحث درمان و پیشگیری بیماری حیوانات به‌طور جدی مطرح شد. همان‌طور که در طب انسانی دنبال درمان هستیم در دامپزشکی هم همین روند صورت گرفته تا امروزه با علم کلاسیک دامپزشکی روبه‌رو شویم. منتهی به یک توقف رسیده‌ایم. مصرف بی‌رویه داروهای شیمیایی برای دام‌ها متأسفانه در کشورهایی نظیر ما بدون کنترل و نظارت اتفاق می‌افتد. درحالی‌که در مورد انسان این کنترل‌های دارویی بیشتر موردتوجه است. برای مثال ممکن است دارویی را برای درمان ورم­پستان گاو به آن تزریق می­کنند و طبق قانون نباید تا مدت مشخصی از شیر این حیوان استفاده کرد. اما این موارد کم­تر رعایت می‌شوند. در سال­های اخیر، محققین دامپزشکی به داروهای گیاهی روی آورده­اند تا بتوانند فرآورده­های گیاهی را جایگزین فرآورده­های شیمیایی کنند یا همراه با داروهای شیمیایی آن‌ها را به کار بگیرند.

– کشورمان از لحاظ تولید داروهای دام و طیور بر پایه ترکیبات گیاهی چه جایگاهی دارد و به چه میزان از این داروها استقبال می‌شود؟

ما در ابتدای راه هستیم. حتی شما در علم پزشکی هم مشاهده می‌کنید که چندسالی بیش نیست که دکتری تخصصی طب ایرانی راه­اندازی شده ­است. در ایران در حوزه دامپزشکی نیز این حرکات آغاز گردیده که ابتدا با دید منفی و مقاومت‌هایی روبه‌رو بود اما اکنون داروهای گیاهی جایگاه کوچکی در حوزه دامپزشکی کسب کرده‌اند. حرکت شروع‌شده و گروه‌ها و شرکت‌هایی در این زمینه کار می‌کنند. ما همچنین در دانشکده دامپزشکی دو واحد درس اختیاری شناخت گیاهان دارویی را مصوب کرده‌ایم و برای توسعه این موضوع جای کار بسیار است.

اما برای تقویت این مسئله چند راهکار وجود دارد. اول اینکه این موضوع باور مدیران ما باشد. شعارهایی که برای تقویت و حمایت از صنایع و کالاهای داخلی داده می‌شود را عملی کنند. ایران از نظر غنای گیاهان دارویی جز ده کشور اول دنیاست و ما فلور گیاهی بسیار متنوعی داریم. درحالی‌که هم‌اکنون برای تولید داروهای گیاهی، ناچار به واردات اسانس از هندوستان هستیم. همچنین یک مشکل دیگر در تولید داروهای گیاهی داخلی این است که با معضل واردات داروی مشابه روبه‌رو هستیم. به‌این‌ترتیب مشاهده می‌کنیم با انواع روش‌ها ما با ثبت علمی یک دارو دچار مشکلیم. من به‌شخصه در بیست‌وپنج سال پیش واکسنی را تولید کردم ولی برای ثبت آن در داخل کشور با مشکلاتی مواجه شدم که ترجیح دادم آن را در خارج از کشور ثبت کنم و همین کار را نیز کردم. پس ما نیازمند پشتیبانی صحیح از افراد دارای صلاحیت علمی هستیم. وقتی ما دارویی را ثبت می‌کنیم و برای استفاده عرضه می‌شود، دامدار تأثیر دارو را می‌بیند، از آن استقبال می‌شود و آن دارو جای خود را در بازار باز می‌کند. البته این را بگویم که تقلباتی هم در این زمینه صورت می‌گیرد. برای مثال قبلاً قیمت یک لیتر اسانس اکالیپتوس که در تولید داروهای ما بسیار پرکاربرد است، ۹۰۰ هزار تومان بود درحالی‌که ترکیبات موردنیاز آن را می‌شود از مشتقات نفت استخراج کرد و این ترکیبات باقیمت لیتری ۶۰ هزار تومان به فروش می‌رسد. اگر شخصی بخواهد انسانی رفتار کند، این تقلب را رد می‌کند درحالی‌که تولیدکننده هدفش سود اقتصادی است و همین امر یک معضل را در تولید دارو ایجاد می‌کند.

– آیا این داروها از لحاظ کارایی و قیمت قابل‌رقابت با داروهای سنتتیک می‌باشند؟

انتظارمان از داروی گیاهی چه چیزی باید باشد؟ یکی از مشخصات داروهای گیاهی این است که دیر اثر می‌باشند. بنابراین استفاده از این داروها بیشتر حکم پیشگیری را دارد تا درمان. برای مثال همین داروی ایمونوفین را وقتی به جیره طیور اضافه می‌کنند، بعد از چند روز به‌تدریج عملکرد سیستم ایمنی آن‌ها افزایش می‌یابد و بیماری کمتر بین آن‌ها شایع می‌شود. اما بعضی وقت‌ها نیاز است که از داروی شیمیایی استفاده شود. مثلاً اگر در گله‌ای بیماری تنفسی طیور رخ‌داده باشد، حتماً باید از آنتی‌بیوتیک استفاده شود. البته هم‌زمان می‌توان از داروهای گیاهی هم در کنار آن استفاده کرد. در واقع استفاده هم‌زمان داروی شیمیایی و داروی گیاهی یک طب مکمل به‌حساب می‌آید. ما اصلاً نمی‌توانیم همه محصولاتی که صنعتی هستند را کنار بگذاریم. داروی گیاهی باید به‌تدریج وارد شود تا در یک مدت‌زمان مشخصی روند پیشگیری را ایجاد و جایگاه خود را پیدا کند.

– مهم‌ترین بیمارهای دام و طیور که برای آن‌ها داروی گیاهی در کشور موجود است را لطفاً بیان نمایید.

در مورد طیور که صنعت فوق‌العاده مهمی هست، چند دارو را عرضه کردیم مانند “ایمونوفین” و “آنتی بیوفین” که نقش آنتی‌بیوتیکی و مهارکنندگی در بیماری‌های تنفسی دارند. در مورد دام‌ها، کِرِم ورم پستان “پی ­یو سی” و همچنین داروهایی برای جلوگیری از بیماری‌های کبدی و کلیوی عرضه‌شده است. در صنعت زنبورداری برای جلوگیری از رشد برخی از پارازیت‌ها، انگل‌ها، کنه‌ها و غیره در کندوی زنبورعسل داروی “واروسید” تولیدشده است. در ارتباط با ماهی و میگو،‌ بیماری قارچی بین ماهی‌های سرد آبی مثل قزل‌آلا شایع است که باعث مرگ‌ومیر آن‌ها می‌شود. تا به امروز در کشور ما از داروی صنعتی “مالاشیت گرین” استفاده می‌گردد که سرطان‌زایی آن اثبات‌شده است. ما برای رفع این مشکل یک داروی جایگزین مطرح کرده‌ایم. همچنین در مورد بیماری ویروسی میگو هم توانسته‌ایم چند داروی جایگزین را معرفی کنیم.

– به نظر جنابعالی مهم‌ترین مشکلات و موانع توسعه صنعت تولید داروهای گیاهی دام و طیور در کشورمان چه مواردی هستند؟

اگر مدیریت فهیم باشد و به این باور علمی برسد که با روند علمی دنیا باید هماهنگ بود، می­بایست خارج از شعارهای تهی و عوام­فریبانه محققین را به تحقیق در این زمینه تشویق نمود تا با استفاده از منابع گیاهی غنی داخلی، داروهای استاندارد جدید در بازار عرضه گردند و در این­صورت می­توان امیدوار بود که استفاده از داروهای گیاهی جایگاه خود را پیدا کند که البته به این مسئله چندان خوش‌بین نیستم.

– و در پایان هر نکته‌ای که در مورد صنعت تولید داروهای گیاهی دام و طیور لازم می‌دانید بیان شود، لطفاً ذکر فرمایید.

داروهای گیاهی اگر جایگاه واقعی خود را پیدا کنند دیگر شاهد قسمت مهمی از بیماری‌های دامی در کشور نخواهیم بود. به ‌شرط آنکه مدیران درباره اهمیت این مسئله به باور برسند و اجازه رشد را به داخل بدهند. وقتی داروهای گیاهی به جایگاه خود برسند، کشت گیاهان دارویی توسعه پیدا می‌کنند، کارخانه‌ها ایجادشده و اشتغال هم رونق می‌یابد. در غیر این صورت فقط نمایشی خواهد بود که داروهای گیاهی تنها محدود به چند همایش و سمینار خواهند ماند.