نام فارسی: بادرنجبویه
نام علمی: . Melissa officinalis L
نام انگلیسی: Balm mint – comman balm
تیره : نعناع Labiatae

گیاهی است پایا، پرشاخه و پر پشت، به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر و حتی بیشتر که به حالت وحشی و خودرو درایران می روید و همچنین در نواحی مختلف پرورش می یابد.از مشخصات آن این است که ریشه کوچک و استوانه ای شکل ، سخت و منشعب دارد.

برگهای پوشیده از تار، متقابل، بیضوی، به شکل قلب و دندانه دار (دندانه های فاصله دار) است. درازای برگهای آن ۵ تا ۸ سانتی متر و پهنای آن۴ تا ۵ است. بعلاوه در سطح پهنک برگ آن رگبرگهای متعدد به وضع مشبک دیده می شود. رنگ برگهای آن در سطح فوقانی پهنک، سبز تیره ولی در سطح تحتانی آن سبز روشن است.گلهای آن که در خرداد تا اوسط مرداد ظاهر میشود،رنگ سفید یا گلی دارند و به تعداد ۶ تا ۱۲ تائی نیز در کنار برگها ظاهر میشوند. کاسه و جام آن دارای دو لب است که در آن لوب فوقانی جام شامل دو لوب ولی لوب تحتانی مرکب از ۳ لوب می باشد. درون گل نیز ۴ پرچم ( ۲ بزرگ و ۲ کوچک) جای دارد. میوه اش چهار فندقه ای قهوای رنگ است.

نیاز اکولوژیکی :

بادرنجویه در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها دردمای ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتی گراد جوانه می زنند. ولی دمای مناسب برای جوانه زنی ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است. درجه حرارت مطلوب در طول رویش گیاه ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است .ریشه بادرنجبویه نسبتاً طوایل است این ریشه به جذب رطوبت در اعماق زمین قادر بوده و برای مدتی خشکی را تحمل می کند. بادرنجبویه در هر نوع خاکی قادر به رویش می باشد و خاکهایی با بافت متوسط و غنی از ترکیبات کلسیم و مواد و عناصر غذایی برای رویش این گیاه مناسب است بادرنجبویه قادر است خشکی را برای مدتی تحمل کند ولی کم آبی و خشکیهای طولانی سبب خشک شدن آن می شود. PH خاک برای بادرنجبویه ۸/۴ تا ۸ مناسب است.

کاشت:

بادرنجبویه را می توان توسط بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. بذر گیاه بادرنجبویه دارای قوه رویشی کمی است. لذا برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت ۱۶ تا ۲۰ ساعت در آب و دمای محیط خیساند یا این که آنها را ۴۸ ساعت در دمای صفر درجه سانتی گراد قرارداد. تکثیر توسط بذر به دور روش مستقیم و غیر مستقیم انجام میگیرد: کشت مستقیم : بادرنجبویه را در زمان مناسب (اواخر پائیز) به صورت ردیفی کشت می کنند بذرهایی که اواخر پائیز کشت می شوند پس از طی دوره سرمای زمستان در اوایل بهار سبز میشوند.

رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند است و علف های هرز می توانند بدون رقابت بسرعت توسعه یابند و رویش گیاهان را تحت پائیز قرار دهند. لذا کشت مستقیم مناسب نیست و تنها در سطوح کوچک این کشت توصیه میشود. کشت غیر مستقیم : در اواسط بهار ( اواخر فررودین اوایل اردیبهشت) بذر را در خزانه هوای آزاد و واخر بهمن در خزانه زیر پلاستیک کشت می کنند پس از کاشت بمنظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده میشود. آبیاری منظم و مبارزه با علف های هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده ای درسرعت رشد با در نجوبه دارد. اواخر تابستان (شهریور) زمان مناسبی برای انتقال نشاء از خزانه هوای آزاد و اواسط اردیبهشت نیز زمان مناسب برای انتقال نشاء از خزانه زیر پلاستیک به زمین اصلی میباشد. تکثیر رویشی : تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته انجام میگیرد. گیاهان دو تا سه ساله راباید از خاک خارج کرد. پس از تمیز کردن ریشه از علف های هرز و جدا کردن قسمتهای پوسیده و آلوده بر حسب اندازه پایه مادری آنرا به سه تا چهار قطعه تقسیم می کنند. هر بوته شامل ریشه ساقه و چند برگ باشد به علت هزینه و کار زیاد،تکثیر رویشی فقط در شرایط خاص کاربرد دارد.

داشت:

همانطوری که ذکر شد چون رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند است باید درایتدای رشد علفهای هرز بطور مرتب وجین شوند که در سطوح وسیع تجاری به طور مکانیکی ممکن نیست و بایداز علفکشهایی مانند مرکازین به مقدار ۴ تا ۶ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. کک نباتی شلغم که با تغذیه از برگهای گیاه آن را توری شکل می کند، زنجره ی سبز که از شیره ی نباتی گیاه تغذیه میکند و باعث بیماریهای ویروسی میشود از مهمترین آفات این گیاه هستند. برای مبارزه با آنها می توان از محلول یک درصد BI-58 یا محلول یک درصد فوسدرین استفاده کرد. لازم به ذکر است که این کاربرد سموم باید حداکثر تا ۲۵ روز قبل از برداشت محصول انجام شود و بعداز آن به خاطر عدم اتمام دوره ی کارنس سموم استفاده از آنها به صلاح نیست.

آبیاری باید به طور مرتب هر یک هفته تا ده روز انجام شود. اگر چه بادرنجبویه قادر به تحمل خشکی است ولی کم آبی و خشکی های طولانی سبب خشک شدن آن می شود. در هر دوره ی آبیاری باید گیاهان حدود ۳۰ تا ۴۰میلی متر آب دریافت کنند.
کاربرد محلول غذایی مانند واکسال و یا میکرامید به مقدار چهار تا شش لیتر در هکتار دو تا سه هفته قبل از برداشت اثر بسیار چشمگیری بر افزایش عملکرد رویشی گیاه دارد.

برداشت:

در سال اول یک مرحله و در سالهای بعدی دوتا سه مرحله می توان محصول بادرنجبویه را برداشت کرد. برای این کار باید کلیه پیکره رویشی گیاه از فاصله ی حدود ۴ تا ۵ سانتی متری زمین چیده شود. برای برداشت اول بهترین زمان مرحله ی گلدهی است و برای برداشت دوم اواسط شهریور و برداشت سوم اواخر مهر ماه انجام می گیرد. بهترین ساعت برای شروع کار برداشت ساعات ۸ تا ۹ صبح است که شبنم موجود روی برگها تبخیر شده و برگها خشک هستند. برگها پس از برداشت برای جلوگیری از خشک شدن باید به سرعت با خشک کنهای الکتریکی و با دمای ۴۵ تا ۵۰ درجه خشک شوند. از آنجا که بیشتر ماده مؤثره ی بادرنجبویه در برگهای آن است بهتر است که فقط برگهای آن مورد استفاده قرار گیرند تا میزان ماده موثره حاصله بیشتر باشد.

بذرگیری:

برای جمع آوری بذر باید در شهریور ماه هنگامی که بذرها شروع به رسیدن می کنند سرشاخه های گلدار گیاه را جمع آوری کرده و در مکانی آفتاب دار خشک کرده و سپس اقدام به بوجاری بذر نمود . معمولا از هر هکتار بادرنجبویه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم بذر بدست می آید

خواص درمانی بادرنجبویه :

آرام بخش اعصاب ضد بیماری های قلب ؛ معده و نشاط آور است، بادرنجبویه نیرودهنده و ضد تشنج است و بعلاوه مقوی معده ،باد شکن، تسهیل کننده عمل هضم است . به خاطر تحریک جریان خون باعث ازدیاد ادرار و عرق می شود از تپش قلب ،سردرد و سرگیجه ،کم خونی دختران، جوان ،بیماری های تنفسی و ….. جلوگیری می کند، از عرق بادرنجبویه برای درمان فشار خون ،رماتیسم و رفع خستگی می توان استفاده کرد، در طب سنتی از باد رنجبویه برای جلو گیری از بی خوابی ،رفع پریشانی و در موارد درمانی دل پیچه و اسهال از این گیاه استفاده می شود، پزشکان طب سنتی معتقدند که این گیاه به صورت بخور برای بیماران، مبتلا به تنگی نفس و آسم مؤثر خواهد بود .شستشوی بدن با جوشان

محصولات موجود در بازار :

از این گیاه داروها و محصولات بسیاری همچون انواع کرمهای ضد چروک و ضد لک, انواع دئودورانت، قطره های ضد دندان درد، قرصهای ضد تشنج و آرامبخش و . . . در بازار وجود دارد. در ایران هم پمادی به نام پماد ملیسان که از ترکیبات این گیاه گرفته شده، جهت رفع تبخال وجود دارد.

منابع:
۱- امیدبیگی، رضا.۱۳۷۹٫ بادرنجبویه. انتشارات دفتر معاونت ترویج وزارت جهاد کشاورزی- معاونت باغبانی.
۲- امیدبیگی، رضا.۱۳۸۲٫ تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد سوم. انتشارات به نشر مشهد.
۳- زرگری ، علی. ۱۳۷۶٫ گیاهان دارویی. جلد چهارم(چاپ ششم) . انتشارات دانشگاه تهران.

اسحاق مقبلی