پنج انگشت     Vitex Agnus Castus

درختچه ای زیبااست باگلها آبی مایل به بنفش،برگهای درختچه،شبیه برگ انار بوده روی آنها سبزتر از پشت برگها است.برگهای آن پنجه ای ومعمولاً۵ برگچه دارد،میوه های آن شبیه فلفل سیاه است وبوی خاصی می دهند.

دریونان اغنیس یا chaste،به معنای طاهر،پاک معنا می گرددودر گذشته راهبان هنگام بهار در معابد خود از این گیاه به دلیل تضعیف قوای جنسی وازبین بردن شهوت در مردها استفاده می کرده اند.

میوه گیاه سابقاًتحت نام Semen agni Casti بعنوان تسکین دهنده قوای شهوانی مصرف داشته است.

ترکیبات شیمائی:

فلانووئیدها،اسانس فرار،روغن چرب وماده هومواورنیتین تأئید شده است.

فارماکولوژی:

Vitexحاوی هورمون نیست،ولی ترشحات هورمونها را تحریک وفعالیت آنها را متعادل می کند.فرمول Vitexتقلیدکننده غده هیپوفیز در مورد هورمونهای   Fsh,LH,LTH می باشد. از آنجا کهVitexآگونیست دوپامین  است می تواند موجب مهار ترشح پرولاکتین از هیپوفیز قدامی گردد.

این گیاه می تواند تأثیرخود رامطابق با نیاز بدن اعمال کند،برای مثال درسندرم قاعدگی دردناک این گیاه موجب مقابله با آثار ترشح استروژن شده ودرعلائم پس از یائسگی این گیاه علائم ناشی از کمبود ترشح استروژن را جبران می سازد.

Vitexدارای مواد فیتو استروژن فعال می باشد،این اثررااز طریق نفوذ روی غدد هیپوفیزوهیپوتالاموس انجام داده ودر نتیجه هورمون FsH,LHرا تعدیل می نماید.

Vitexآنتاگونیست هالوپیردول است.

موارد مصرف:

دوره پیش یائسگی Perimenopause

Vitexروی غدد هیپوفیز وهیپوتالاموس نفوذ کرده و هورمونFsH,LH را تعدیل نموده،این دو هورمون هیپوفیزی موجب تولید استروژن می شوند وعلائم یائسگی را کنترل می کنند. Vitex از مهمترین گیاهانی است که در اروپا در درمان علائم پیش یائسگی

 به کار می رود.

Pms(سندرم پیش از قاعدگی)

سردرد،اضطراب،اختلال در خواب،تحریک پذیری،عصبانیت،دردپستان،گاهی اسپاسم های شکمی،نفخ،تورم که بطور معمول درتعدادی اززنان قبل از دوره قاعدگی صورت می گیرد معمولاً نشانه افزایش استروژن وکاهش پروژسترن دراین زنان می باشد

.Vitexدرمانگر نشانه های مذکور می باشد.

دردپستان(Mustodynia) –اختلالات سیکل قاعدگی

غلظت های بیشتر از سطح فیزیولوژیک پرولاکتین درخون در ترشح گونادوتروپین ها مداخله نموده وموجب اختلال در رشد وتکامل فولیکولی واوولاسیون شده منجر به عدم تعادل هورمونی می گردد که دراین حال اختلالات سیکل قاعدگی تورم ودردپستان مشاهده می شود.

پرولاکتین با اثر مستقیم روی پستانها ممکن است موجب حساس شدن ودرد پستان شود،کاهش سطح پرولاکتین منجر به ترشح گونادوترپین به میزان فیزیولوژیک شده وسیکل قاعدگی را منظم کرده واثر پرولاکتین روی بافت پستان متوقف می گردد.

از کاربردهای درمانی که برای Vitex نامبرده شده است می توان به هیپرمنوره،پلی منوره،بی نظمی قاعدگی،آمنوره ثانویه،ناباروری،فیبروم رحم،هیپرپرولاکتیمی،کمی شیر،کاهش میل جنسی زنان،آکنه اشاره نمود.

 Vitexدرطب سنتی

درکتاب مخزن الادویه  تحت عنوان  Vitexبه خصوصیتهای قابض  تحلیل برنده،بازکننده گرفتگی های کبدی ومغزی،نیرودهنده،اشتهاآور،بادشکن وضدنفخ،مفیددرقاعدگیهای عقب افتاده وبیماریهای رحمی اشاره گردیده از برگهای گیاه در گذشته قرصهائی تهیه می شده که سه بار در روز تا سه روز پس از زایمان به زنانی تجویز می شده که دچار بی اشتهائی شدید،ضعف ولاغری مبتلا می شده اند.

در کاهش ترشح شیر مادرشیرده،برقراری جریان طبیعی قاعدگی،خشک کردن منی،افزایش تمایلات جنسی در زنان کاربرد داشته است. 

شیاف واژینال تهیه شده از برگ ومیوه قاعده آور بوده وSitzbatchآن برای تورم های رحم،مشکلات تخمدانی،واژینیت آتروفیک درمنوپوزها مؤثر است.مقدار مصرف آن ۵گرم در روزوجهت جلوگیری از عوارض جانبی توصیه شده همراه صمغ عربی یا کتیرا مصرف گردد.

مطالعات بالینی:

یکی از وسیع ترین مشکلات زنان ،عوارض قبل از قاعدگی(pms)است،مصرف گیاه%۳۰تا%۴۰ کاهش عوارض را دربردارد.

تحقیقی درکشور آلمان در زنان مبتلا به تنبلی تخمدان وفیبروم رحمی صورت گرفته وروزانه ۴۰قطره از عصاره گیاه پنج انگشت را به مدت ۱۶۶روز به آنها تجویز نموده اند.نتایج بدست آمده نشان داد که ۹۰%کلیه عوارض به کلی مرتفع شدند.زمان متوسط اثر گذاری عصاره پنج انگشت دراین تحقیق ۲۵/۳روز بوده است.

 درمطالعه دیگری روی ۳۶نفر خانم با روزی ۴۰قطره بعداز سه نوبت قاعدگی،کاهش مواردی از جمله سردرد،فشار وحساس شدن سینه ها،خستگی،نفخ،افزایش اشتها،دپرسیون،پرخاشگری،دلهره،میل به خوردن شیرینی،عصبی شدن وبی حوصلگی درآنها مشاهده شد.

مصرف عصاره همراه۲۰۰میلی گرم ویتامین B6 اثرات مطلوبتری را درپی داشته است. مطالعات نشانگراین است که قاعدگی های منظم بوسیله مصرف عصاره ویتاگنوس،

منظم شده و میزان پرولاکتین کاهش می یابد(پرولاکتین درافرادی که این ماده بیش از اندازه ی طبیعی در آنها وجود داشته در روزهای ۵تا۸ وبیستم قبل وبعدازمصرف داروسه ماه قبل وسه ماه بعد اندازه گیری شده است.)

مطالعات بالینی درطی ۴۰سال گذشته نشان داده اند که موادمؤثر میوهVitexعلائم یائسگی مانند:گرگرفتگی،سرگیجه،خشکی،مخاط واژن وافسردگی را کنترل می کند.

میزان وطریقه مصرف:

ازعصاره میوه پنج انگشت محصولات مختلفی به صورت قطره،قرص،کپسول تهیه شده که کارآئی قطره های آن بهتر از اشکال دیگر است.مقدار مصرف معمولی قطره های آن ۴۰ قطره یک بار در روز است که می توان در صورت نیاز از مقادیر بیشتری استفاده کرد.

عملکرد دارو کندبوده وگاهی باید به صورت طولانی مصرف شود.برای نمونه در نازائی وعدم تخمک گذاری حداقل ۵تا۷ماه مصرف شود.درآمنوره ثانویه باید بیش از ۲سال مصرف شود.اثرات آن بعدازیک یادو سیکل مشخص وپس از ۴تا۶ ماه به حداکثر می رسد. 

 عوارض جانبی:

ناشی از فرآورده های گیاه بسیار محدود واکثراًضعیف هستند.این عوارض شامل خارش بدن،راش های پوستی،تهوع،اسهال به میزان ۱تا۲%در خانم ها ایجاد می شود.درتعداد اندکی از خانم ها در ماه های اول باعث پرید سنگین می شود.

موارد منع مصرف ونکات قابل توصیه:

مصرف آن دربارداری با توجه به اثرات قاعده آور(تجربی)ممنوع است،ازطرفی این گیاه در سه ماهه اول بارداری در کسانی که به دلیل پروژسترن ناکافی سقط داشته اند مؤثربوده است(تجربی).Vitex نباید همراه با داروهای پروژسترونی وقرص های ضدآبستنی مصرف شود.هالوپریدول ممکن است اثرات پنج انگشت را تضعیف یا مهار کند.عصاره گیاه پنج انگشت ممکن است موجب تشدید دیسمنوره اسپاسمودیک که مربوط به pms نباشد گردد.مطالعه بر روی مادران شیرده،اثرات مفید آن را بدون ایجاد مسمومیت نشان داده است. 

منابع مورد استفاده:

محمدحسین عقیلی،مخزن الادویه۱۳۸۰

حسین میرحیدر،معارف گیاهی۱۳۸۳

دکترعلی زرگری گیاهان داروئی ایران-۱۳۷۹

دکترآدام کری ترجمه دکترکامران دوامی-Pcos-1384

دکتر بیتا عسگر پور،دکترسیدعلی ضیائی-احتیاط مصرف وتداخلات داروئی گیاهان داروئی۱۳۸۴