
معرفی و بررسی خواص گیاه دارویی بابونه
میلاد ایزدخواه۱، امین نظامی۲
۱دانش آموخته کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- آبیاری و زهکشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد Milad_Clarion23@yahoo.com
۲دانش آموخته کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- زراعت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد
چکیده
انسان هرچه به طبیعت نزدیک شود سالمتر شده، بیشتر عمر می کند. انسان جزئی از طبیعت است و به طور مسلم برای هر بیماری، طبیعت گیاه درمان آن را نیزعرضه کرده است. طبیعت درجهت سالم زیستن است. بابونه یکی ازگیاهان مهم داروییاست که مادر طبیعت آن را عرضه کرده است. بابونه با نام علمی Matricaria Chamomilla، گیاهی یکساله، دائمی و کوچک است که ارتفاع آن تقریبابه ۶۰ سانتی متر میرسد. این گیاه در چمن زارها و اراضی شنی میروید. ساقه ساده یا منشعب دارد و کم وبیش کرکدار است. برگها دارای بریدگیهای کم و بیش عمیق و نخی شکل است که به طورمتناوب بر روی ساقه قرارگرفته است. بابونه با طیف پراکنش وسیع در ایران به خصوص در آذربایجان ازدیرباز شناخته شده و جایگاه ویژهای در طب سنتی این مرز و بوم دارد و شناخت و آگاهیاز خواص دارویی متعدد آن میتواند در حفظ سلامتی جامعه ایرانی نقش بسزایی داشتهباشد. هدف ازاین مقاله تحقیق و معرفی گیاه بابونه و خواص دارویی مهم آن میباشد.
کلمات کلیدی: بابونه، گیاه، دارویی.
۱- مقدمه
همزمان با پیدایش انسانها، استفاده از گیاهان دارویی نیز آغاز شد. با مطالعه در تمدن اقوام قدیمی به مصرف گیاهان دارویی به عنوان دارو، سم، مواد پاک کننده و رنگ برمیخوریم.
مقایسه مواد شیمیایی ساخت دست بشر با مواد شیمیایی موجود در گیاهان، قطرهای در مقابل اقیانوس است و شاید جواب این سوال که چرا کبد انسان توانایی تبدیل مولکولهای جدید به مواد قابل دفع را دارد، این باشد که کبد انسان از هزاران سال پیش به خاطر استفاده از گیاهان مختلف به عنوان دارو یا غذا با طیف وسیعی از ترکیبات شیمیایی موجود در آنها آشنا شده است.
برخی از ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه دارای ساختمان پیچیدهای است که در سنتز آن در آزمایشگاه یا غیر ممکن یا با صرف زمان و هزینه زیاد امکان پذیر است.
پس از مواجه شدن با مشکلاتی نظیر آلودگی آب و هوا و خاک که توسط کارخانجات تولید مواد شیمیایی ایجاد شده بوده و عوارض جانبی داروهای شیمیایی که بعضاً پس از چند نسل ظاهر میشوند، به فکر استفاده از مواد طبیعی فناوریهای غیر مخرب افتادند. بطوریکه در کشورهای صنعتی مصرف داروهای گیاهی از مرز ۷ درصد گذشت. با توجه به کاربرد داروهای گیاهی، پژوهشکده صنایع شیمیایی سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران نیز تحقیقهایی را در این زمینه به اجرا در آورده است. مقاله حاضر در مورد گیاه بابونه است(زرگری، ۱۳۶۸).
بابونه یکی از گیاهان شناخته شده توسط انسان و یکی از پرمصرفترین گیاهان دارویی در اروپا، خاورمیانه، آمریکای شمالی، استرالیا و کشورهای آفریقایی است که عمدتاً به منظور استفاده از اسانس آبی رنگ آن کشت میشود و با توجه به کاربرد روز افزون آن در صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی، عطر سازی و تهیه چاشنیهای غذایی از اهمیت بسیاری برخوردار است.
کشت این گیاه از مقیاس وسیع از ۲۰ سال پیش در کشور آلمان غربی آغاز شد و در حال حاضر مصرف سالانه بابونه در جهان پیش از ۴ هزار تن گل خشک است که عمدتاً توسط کشورهای مجارستان، روسیه، آرژانتین، آلمان چک، اسلواکی، فنلاند، مصر و اخیراً هند تامین میشود.
بابونه درمناطق مختلف کشورمان، ایران نیز به صورت خودرو رشد کرده و در چند استان در سطحی محدود کشت میشود.
۳- گیاه شناسی
بابونه با نام علمی Matricaria Chamomilla گیاهی از تیره کاسنی( مرکبات) است. ارتفاع این گیاه بین ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر متغیر بوده و ساقه آن دارای انشعابهایی است که هر یک از آنها به کاپیتولهایی به قطر ۵/۲-۱ سانتیمتر منتهی میشود. گلها از دو نوع گلچه زبانهای و لولهای تشکیل شدهاند و در انتهای ساقه مشاهده میشوند. گلچههای کناری زبانهای به رنگ سفید و تعداد آنها متفاوت و بین ۱۲ تا ۱۸ عدد در هر گل است و این گلچهها از نظر جنسی ماده هستند. گلچههای میانی نهنج لولهای به رنگ زرد دیده میشوند. این گلچهها از نظر جنسی نر ماده( دوجنسی) بوده که پس از باز شدن، استوانهای شکل میشوند.
گل آذین بابونه یک کاپیتول انتهایی است. نهنج ابتدا به صورت یک نیم کره است که در طول گلدهی طویل شده و به صورت یک مخروط تو خالی درمیآید. قطر گلهای بابونه متفاوت و بین ۳-۵/۱ سانتیمتر متغیر است.
یکی از مشخصات گلهای بابونه آلمانی که آن را از سایر جنسهای با گلهای مشابه متمایز میسازد، وجود فضای خالی در بین گل است. به طوری که اگر گلها به صورت طولی برش داده شوند فضای خالی در بین آنها دیده میشود، در حالی که این فضا در سایر جنسهای گیاه دیده نمیشود. در ضمن گلهای بابونه پس از باز شدن و نمو گلها به صورت مخروطی مشاهده خواهند شد.
مراحل نمو گیاه بابونه به طور کلی در سه مرحله تقسیم میشود:
۱- مراحل آغاز شدن گلها( گلچههای لولهای هنوز بسته هستند).
۲- مرحلهای که بیش از ۱۳ و کمتر از ۳۴ گلچههای لولهای باز شدهاند.
۳- مرحلهای که گلها شروع به پیر شدن میکنند و بیش از ۳۴ گلهای لولهای باز هستند(رحیمی، ۱۳۸۰).
ریشه بابونه مخروطی شکل و کم و بیش سطحی است. برگهای این گیاه دارای بریدگی باریک و دراز بوده و سوزنی شکل هستند. برگها صاف و فاقد کرک بوده و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار میگیرند(دژنابادی، ۱۳۸۰).
میوه فندقه به طول ۵/۱-۱ میلیمتر و به رنگ خاکستری و یا زرد و روشن است. میوه از دو قسمت تشکیل شده است، یک قسمت شامل بذر که ۲۰ تا ۲۵ درصد میوه را تشکیل میدهد، قسمت باقیمانده نیز همان گلچههای لولهای خشک شده هستند. وزن یک هزار دانه بابونه ۲ درصد تا ۳ درصد گرم است(زرگری، ۱۳۶۸).
بابونه دارای واریتههای دیپلوئید ۱۸=n2 و تتراپلوئید ۳۶=n2 است. واریتههای دیپلوئید دارای رشد کوتاهتر و ارتفاع بوته کمتری نسبت به واریتههای تتراپلوئید هستند. امروزه نوع تتراپلوئید پرورشی بیشترین مقدار مواد محرکه را در خود دارد(رحیمی، ۱۳۸۰).
۴- خاستگاه و پراکنش
بابونه از گیاهان بومی منطقه مدیترانه بوده، ولی منشا آن را در آسیای صغیر گزارش کردهاند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا کرده است.
در ایران نیز گونههای مختلف جنس ماتریکاریا در نقاط مختلف کشور رشد میکنند ولی جنس و گونه ماتریکاریا کامومیل، در منطقه غرب لرستان بین خرمآباد و دورود، شمال غربی اندیمشک، در خوزستان، صالح آباد هفتگل، شوشتر، شیراز، ایرانشهر و اطراف تهران یافت میشود. تولید زراعی این محصول نیز در کشور عمدتاً در استانهای اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان و همدان انجام میگیرد(رحیمی،۱۳۸۰).
۵- اهمیت اقتصادی
با توجه به ارزش دارویی و اهمیت گیاه در سلامت جامعه و همچنین ارزش اقتصادی تولید آن ( قیمت هر کیلوگرم کل خشک بابونه در بازار داخلی حدود ۳۰ هزار ریال و در بازارهای خارجی ۲۰ مارک آلمان است) به نظر میرسد تلاش در جهت توسعه کشت و افزایش کیفیت بابونه در کشور مناسب باشد، چراکه در این صورت امکان صادرات آن و ارز آوری نیز وجود خواهد داشت(رحیمی، ۱۳۸۰).
۶- نیازهای اکولوژیکی
بابونه از گیاهان مناطق معتدله و دارای نیازهای حرارتی متوسطی است. جوانهزنی در دمای ۶ الی ۷ درجه سانتیگراد آغاز میشود ولی دمای اپتیمم برای جوانهزنی ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است. در طول رشد میانگین ۱۹ تا ۲۰ درجه سانتیگراد مطلوب میباشد.
به طورکلی دما یکی از عوامل اکولوژیکی موثر بر خصوصیات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گیاهان است. نتاج مطالعات نشان میدهد که افزایش دما مقدار ماده تر، وزن تک گل و تعداد روزها از مرحله جوانهزنی تا مرحله بازشدن کامل گل را کاهش میدهد. مقدار اپیژنین و اسانس با افزایش دما افزایش مییابد. بابونه در مرحله زرت به سرمای زمستانه حساس نیست ولی سرمای بهاره در مرحله ضخیم شدن ساقه به آن آسیب میرساندو رشد آن را متوقف کرده و تشکیل گل را کاهش میدهد.
بابونه به شوری مقاوم است ولی نمیتواند به عنوان یک گیاه نمک درست تلقی شود زیرا در غیاب نمکهای سدیم به خوبی رشد میکند. بابونه تا درست نمک را در سلولهای ریشه خود به میزان ۱۰ میلی گرم در گرم ذخیره کند و به همین دلیل بابونه در شرایطی که سایر گیاهان به سبب کم آبی از بین میروند، در وضعیت مطلوبی به سر میبرد. البته لازم به ذکر است که شوری باعث کاهش عملکرد گل خواهد شد.
بابونه در هر خاکی میروید ولی خاکهای سبک شنی همراه با مقادری فراوان ترکیبات آهکی، بستر مناسبی برای کاشت این گیاه است. Ph خاک برای بابونه بین ۸/۴ تا ۸ مناسب است. اگرچه تحقیقات نشان میدهد که امکان کاشت در خاکهای قلیایی نیز وجود دارد(امیربیگی، ۱۳۷۴ و سیدهادی، ۱۳۷۷).
۷- کاشت
بابونه میتواند به صورت یکباره کشت گردد. در رویشگاههای طبیعی در مراتع شور بابونه به شکل خودرو سبز شده و در همان محل گل میدهد. محققین شوروی سابق و چکسلواکی سابق و آلمان کشت بابونه را طی چند سال در دهه ۱۹۵۰ مطالعه نمودند. به عقیده آنان بابونه آلمانی میتواند برای دو تا سه سال از طریق ریزش بذر در یک محل کشت شود اما علفهای هرز به آن اجازه رشد نمیدهند.
هنگامی که یک گیاه هرز به علفکشها مقاوم گردید زمین کاشت بایستی عوض شود. یک مزیت کشت دیگر نیز برای بابونه آلمانی وجود دارد. یعنی بابونه آلمانی بصورت گیاه هرز دیگر گیاهان ظاهر نخواهد شد و بذور ریزش کرده برای سالها سبب ادامه ظهور بابونه آلمانی میگردند.
یکی از شرایط لازم جهت تولید بابونه مرغوب آماده کردن بستر کاشت مناسب است. در تولید یکساله بقایای گیاهی باید بوسیله دیسک به خاک برگردانده شود. کشت بابونه به دو طریق مستقیم و غیر مستقیم ( خزانهکاری) صورت میگیرد. کاشت مستقیم به دلیل مشکل علف هرز چندان توصیه نمیشود.
۸- مراقبت و نگهداری
برای مبارزه با علفهای هرز بابونه میتوان از علفکش مالوران به میزان ۳ الی ۴ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. زمان مناسب برای استفاده از این علفکش اواسط فروردین ماه است. این علفکش تاثیر سوئی بر گیاه ندارد و میتوان تا مرحله ۲ یا ۳ برگی از آن استفاده کرد. به کار بردن ۱ تا ۵/۱ کیلوگرم در هکتار نمک سدیم ۲٫۴٫D برای کنترل علفهای هرز مفید است. ترفلان به مقدار ۲ لیتر در هکتار به صورت پیش رویشی به خاطر عدم وجد پس مانده نامطلوب از این سم بسیار مورد استفاده قرار میگیرد. از آنجایی که این گیاه بخصوص در مرحله ۲ تا ۳ برگی قدرت رقابت خوبی با علفهای هرز دارد، در کشت آن نیاز چندانی به علف کش نیست. اما در صورتی که نیاز به سم پاشی قطعی باشد بهتر است این کار را در حدود ۶ هفته قبل از کاشت با استفاده از علفکشهایی که روی بذر علف هرز موثر هستند و یا زمانی که علف هرز در حال جوانهزنی میباشد، انجام داد.
آبیاری این گیاه معمولاً به صورت آبیاری این گیاه معمولاً به صورت ثقلی- کرتی صورت میگیرد. مناسبترین رطوبت خاک بین ۶۰ تا ۷۰ درصد است. آبیاری در طی گلدهی بسیار مفید بوده و سبب یکبار برداشت اضافی گل میشود(رحیمی، ۱۳۸۰ و سیدهادی، ۱۳۷۷).
۹- برداشت
برداشت بابونه آلمانی باید هنگامی صورت گیرد که حداکثر گلها باز شده باشند، گلها حداکثر با ۵ سانتیمتر دهگل برداشت میشوند. برداشت زودتر و یا دیرتر از زمان مناسب باعث کاهش کیفیت مواد موثره میشود. گلها هنگامی که گلچههای زبانهای در حال انقحا قرار دارند، بیشترین مقدار اسانس را دارا هستند. پس از آن میزان اسانس کاهش مییابد.
عمل برداشت بابونه در فاصله ماههای اردیبهشت تا مهرماه صورت میگیرد. مقدار اسانس گلها در ساعات مختلف شبانهروز متفاوت است. هنگام ظهر گلها از بیشترین اسانس برخوردار هستند. برداشت گلها در روزهای ابری و سرد مناسب نیست و در این شرایط از مقدار اسانس گلها و میزان کامازولن آنها کاسته میشود.
برداشت گل توسط کارگر هزینه زیادی را در بر دارد و تنها در سطوح کوچک میتوان محصول را بوسیله کاگر برداشت کرد. یکی از شرایط تولید اقتصادی در مقیاس وسیع، مکانیزه کردن برداشت میباشد. برداشت بابونه به منظور تولید اسانس یا دیگر کاربردهای صنعتی بوسیله دروگر یا ماشینهای متحرک برداشت علوفه نیز میتواند انجام پذیرد. ارتفاع برش باید تنظیم گردد و از بریدن ساقهها به طور طویل انجام گردد(یزدانی، ۱۳۸۳).
۱۰- موارد مصرف بابونه
بابونه یکی از پرارزشترین گیاهان دارویی بودهو مصرف آن در جهان از سابقه طولانی برخوردار است. ولی، با این وجود تاریخ استفاده از این گیاه با همه قدمتی که برای آن قائلند به علت مشابهت با چند جنس گیاهی دیگر و سایر گونههای ماتریکاریا به طور دقیق معلوم نیست.
درگذشته صرفاً از گلهای بابونه به صورت سنتی استفاده میشد ولی در حال حاضر از اسانس این گیاه در صنایع داروسازی، آرایشی، بهداشتی و غذایی به طور وسیعی استفاده میشود. در کشورمان نیز مصارف داروهای تهیه شده از بابونه در حال افزایش بوده و داروهای متعددی در داروخانههای کشور به فروش میرسند که از مواد موثره بابونه در تهیه آنها استفاده شده است.
۱۱- خواص دارویی و درمانی
مور، معرق، مقوی معده با دشکن، اشتها اور، هضم کننده غذا، صفرابر، قاعدهآور و التیام دهنده است. اثر ضدعفونی کننده ضعیف ولی قاطع دارد. مسکن درد و ضد تشنج نیز میباشد. چون از ترشح و التهابهای چرکین مخاطها جلوگیری به عمل میآورد، از این نظر به کار بردن آن در رفع یبوستهایی که مواد دفعی مخصوصاً در قولون چپ جمع میشود، اثر مفید دارد.
از بابونه در موارد سوء هاضمه، آبریزش بینی، آسم، گریپ، درمان قولنج، میگرن، انسداد کبدی و ورم پلکها استفاده میشود. اگر به شیر نوزادان مقدار کمی از دم کرده کاپیتولهای گیاه استفاده شود، دلپیچه ناشی از نفخ و حالات تشنجی کودک رفع میشود.
در استعمال خارجی ضماد، لوسیون و حمام فرآوردههای این گیاه اثر قاطع در رفع بیماریها دارد به طوریکه از آن برای محفوظ نگه داشتن زخم از آلودگیها و بهبود زخمهای عمیق، زخم انگشتان، رفع التهاب و درمان ورم چشم و مخاط دهان، حلق و لثهها میتوان استفاده به عمل آورد. همچنین خستگی چشم را تسکین میدهد. حمام فرآوردههای گیاه اثر معالج در زخمهای واریسی، اگزماهای کهنه و خارش اشخاص مسن دارد. روغن گیاه ضد تشنج، آرام بخش و ضد التهاب میباشد و مرهم گلهای آن در درمان زخم، خارش و گزیدگی بکار میرود(زمان ، ۱۳۸۱).
بابونه در درمان و تسکین دردها بسیار موثر بوده و آرام بخش عضلات است. شهرت بابونه به عنوان مسکن و آرام بخش نیز مبنای علمی دارد و تحقیقات جدیدی که در این مورد انجام شده است نشان میدهد که بابونه سیستم اعصاب مرکزی را تحت تاثیر قرار داده و اثر آرام بخشی دارد.
بابونه عامل موثری در تحریک گلبولهای سفید خون و افزایش آنهاست و باعث تقویت سیستم دفاعی بدن دربرابر بیماریها میشود. بابونه به دلیل وجود اسپیرواتر دارای خاصیت ضد اسپاسم قوی و به دلیل وجود کامازولن دارای خاصیت ضد آلرژیک است. اثر ضد التهاب بابونه به دلیل وجود کامازولن و آلفابیسابولول موجود در اسانس آن است.
در چین و ژاپن، گلهای خشک آن را با چای دم کرده و به عنوان بادشکن استفاده میکنند. در آلمان گل بابونه به عنوان یک چای دارویی استاندارد برای مصرف خوراکی و شکل شوینده غرغره، کرم یا پماد، بخور و افزودنی در حمام و سونا پذیرفته شده است. در طب آلمان، فرآوردههای بابونه انتخاب اول جهت درمان حساسیتهای پوستی کودکان میباشد. با وجود استفاده عمومی از چای بابونه به عنوان آرام بخش خفیف و خواب آور، در کشور آلمان به علت عدم وجود تحقیقات چاپ شده، مصرف گیاه به این منظور پذیرفته نشده است(میرحیدر، ۱۳۷۵).
۱۳- مواد موثره گیاه
۱۳-۱ – ترکیبات لیپوفیل: ترکیبات لیپوفیل اسانس است که نامحلول در گلیسیرین و محلول در روغنهای معدنی و گیاهی است. انحلال آن در پروپیلن همراه با تشکیل میسلهاست. استرها ۸۵% اسانس بابونه را تشکیل میدهند. ترپنوئیدها و سینئول و ترانسپیروکاروئن نیز گزارش شدهاند.
کامازولنها هنگام تقطیر، با بخار آب آزاد میشوند که مقدار آن بستگی به نوع و سن گل دارد. اثر ضد حساسیت و ضد خارش گل بابونه آلمانی و فرآوردههایی که از آن تهیه میشود به علت وجود ترکیبات آلفابیسابولول- بیسابولول اکسیدها- کامازولن- ماتریسین است. در بین این ترکیبات ماتریسین دارای بالاترین اثر ضد حساسیت و ضد خارش است.
یکی دیگر از آرولنهای موجود در آن اسپاتولنول است. همچنین ترکیبات سزکویی ترپن، آلفابیسابولول، بیسابولول اکسید A و B در گل بابونه موجود است.
آزولنها در شرایط اسیدی و در حین تقطیر تشکیل میشوند. اسانس بدست آمده، در پروپیلن گلیکول محلول ولی در گلیسرین و روغنهای معدنی نامحلول است.
رنگ آبی تیره از اندازهگیری ضریب شکست و چرخش معدنی اسانس بابونه آلمانی ممانعت میکند. برای استخراج اسانس توسط حلالها از روش ماسراسیون- پرکلاسیون- پرکلاسیون مجدد گل بابونه استفاده میشوند.
۱۳-۲- ترکیبات هیدروفیل: تعداد زیادی از ترکیبات شیمیایی در انواع بابونهها شناسایی شدهاند. برخلاف ترکیبات اسانس که در انواع مختلف بابونه نوسان بسیار زیادی نشان میدهند، در مورد بقیه ترکیبات نوسان محدودتر است. اگرچه در مورد ترکیبات فلاونوئیدی نیز از نظر کمی و نوع فلاونوئید در گونههای مختلف بابونه مقداری اختلاف مشاهده میشود.
در رابطه با کومارینها و اسیدهای گیاهی، این اختلاف کمترمشاهده میشود. فرآوردههای گل بابونه به خاطر اثر ضد اسپاسم و ضد حساسیت و خارش کاربرد وسیعی دارند. این اثر فارماکولوژیک مرهون ترکیبات هیدروفیل مانند آپیژنین گلیکوزیدهای آن از یک طرف و از طرف دیگر ترکیبات لیپوفیل مانند آلفابیسابولول، بیسابولول اکسیدها، ماتریسین و آزولنها است.
۱۴- نتیجهگیری
سابقهدرمان بیماری ها با گیاهان دارویی به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمین است وانسان به کمک گیاهان دارویی خود را درمان کرده و میکند. انسان تنها با داروهایشیمیایی درمان نمیشود بلکه همه عوامل طبیعی نقش درمان را دارند و دارو نهایتً نقشپیشگیری را در برار بیماریها ایفا میکند. وجود گیاهان در طبیعت یکی از نعمتهایبزرگ الهی محسوب میشود. گیاهان دارویی بر خلاف داروهای شیمیایی اثرات جانبی نداردو میزان تاثیر آنها بر بدن انسان به مراتب بیشتر از داروهای شیمیایی است(حسینی، ۱۳۸۸).
مراجع
۱- امیدبیگی، ر.(۱۳۷۴). رهیافتهای تولید و فناوری گیاهان داروئی. انتشارات فکر روز، جلد اول.
۲- حاج سیدهادی، م.(۱۳۸۲). بررسی اثرات تاریخ کاشت و تراکم گیاه بر روی رشد و نمو، عملکرد و مقدار ماده موثره گیاه بابونه. پایاننامه کارشناسیارشد زراعت، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.
۳- حسینی، ن و همکاران. (۱۳۸۸). معرفی و آشنایی با خواص دارویی بابونهآلمانی. خبرگزاری کشاورزی ایران.
۴- رحیمی کلامرودی. کشت گونههای دیپلوتید و تتراپلوئید بابونه و بررسی ترکیب اسانس و مقایسه با نمونههای موجود در ایران. پایاننامه دکترای داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
۵- زرگری، ع.(۱۳۶۸). گیاهان داروئی. انتشارات دانشگاه تهران، جلد سوم.
۶- زمان، س. گیاهان داروئی. انتشارات ققنوس.
۷- دژنابادی، ن. (۱۳۸۰). بابونه گیاهی که آب خاکهای شور را جذب میکند. نشریه تازههای کشاورزی.
۸- مظفریان، و.(۱۳۷۵). فرهنگنامه های گیاهان دارویی ایران. فرهنگ معاصر.
۹- میرحیدر.(۱۳۷۵). کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماریها. نشر فرهنگ اسلامی.
۱۰- پزدانی، د و همکاران.(۱۳۸۳). کاشت، داشت و برداشت گیاهان داروئی. پژوهشکده گیاهان داروئی جهاد دانشگاهی.
https://medplant.ir/?p=6015