مصاحبه با دکتر سعید محرمی­ پور

استاد گروه حشره‌شناسی کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

– با عرض سلام و ضمن تشکر بابت وقتی‌که به ما اختصاص دادید، خواهشمند است خودتان را معرفی نموده و در رابطه با چگونگی ورودتان به رشته حشره‌شناسی کشاورزی توضیحاتی ارائه بفرمایید.

بنده سعید محرمی پور، استاد دانشگاه تربیت مدرس در گروه حشره‌شناسی کشاورزی هستم. متولد سال ۱۳۳۹ در تهران بوده و اصالتاً آذری هستم. زمانی که انقلاب شده بود، بنده دیپلم گرفته بودم و مطابق با فرمایشات حضرت امام خمینی (ره) در آن دوران،‌ که فرمودند: کشاورزی محور استقلال است،‌ بنده نیز به رشته کشاورزی گرایش پیدا کردم و تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته گیاه‌پزشکی ادامه دادم. دوره کارشناسی را در دانشگاه تهران گذراندم. در آن زمان استاد زنده‌یاد دکتر مرتضی اسماعیلی تأثیر زیادی بر من گذاشت و سرنوشت مرا در مسیر حشره‌شناسی قرار داد. مقطع کارشناسی را در سال ۱۳۶۴ به اتمام رسانده و در سال ۱۳۶۵ در مقطع کارشناسی ارشد رشته حشره‌شناسی کشاورزی وارد دانشگاه تربیت مدرس شدم و سپس برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری در سال ۱۳۷۲ به کشور ژاپن رفته و در سال ۱۳۷۶ از دانشگاه اوکایاما فارغ‌التحصیل شدم.

– چطور شد که روی تأثیر مواد مؤثره گیاهان دارویی بر آفات گیاهی پژوهش‌هایتان را آغاز نمودید؟

در دوران کارشناسی ارشد روی بحث بیواکولوژی بید سیب‌زمینی کارکردم زیرا در آن دوران این موضوع به عنوان یک آفت قرنطینه مسئله مهمی بود. اما در دوره دکتری روی مکانیسم‌های مقاومت جو به شته‌های غلات تحقیق نمودم. در واقع مکانیسم و ژنتیک مقاومت ارقام جو به شته‌های غلات با تأکید بر متابولیت­ ثانویه ایندول آلکالوئید گرامین را بررسی نمودم. ماحصل آن هم چاپ مقالات متعدد در مجلات خارجی بود. در آن دوران کتاب‌های خارجی متعددی در زمینه مقاومت گیاهان به آفات را مطالعه و بررسی کردم تا بتوانم طرح درس “مقاومت گیاهان به آفات” را تدوین نمایم. در این درس بر تدریس گروه­های مختلف ترکیبات ثانویه گیاهی مرتبط با مقاومت گیاهان به آفات به‌طور طبقه‌بندی‌شده ‌تأکید نمودم. بدین نحو که مکانیسم عمل ترکیبات بیوشیمیایی مهم روی آفات مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این درس موضوع اثرات حشره‌کشی و کنه کشی اسانس‌های گیاهی بیشتر مورد توجه بنده قرار گرفت. البته در این مسیر وجود دانشجویان علاقه‌مند و مستعد بسیار تعیین‌کننده بود. لذا این نوع پژوهش‌ها در کشور در مورد اثر حشره‌کشی و کنه‌کشی اسانس‌های گیاهی تقریباً برای نخستین بار در دانشگاه تربیت مدرس آغاز شد و به دنبال آن مقاله‌های زیادی در مجلات معتبر داخلی و خارجی به چاپ رسید که منجر شد پژوهشگران زیادی به این موضوع گرایش پیدا کرده و علاقه‌مند شوند.

– تجاری‌سازی و کاربردی نمودن پژوهش­ها در این عرصه را چرا و چطور آغاز نمودید؟

در ابتدا پژوهش‌ها عمدتاً به صورت بنیادی و پایه بود و از چاپ مقاله در مجلات معتبر بسیار خوشحال می‌شدیم. اما وقتی به یک سن و سالی می‌رسیم، تنها چاپ مقاله برایمان راضی‌کننده نیست و اکنون به دنبال این هستم که این پژوهش‌ها کاربردی شده و برای جامعه سودمند باشند. بنده معتقدم که چاپ مقالات برای رشد علمی پژوهشگر و بالا رفتن تراز علمی کشور خیلی خوب است. با توجه به این عقیده هم سال‌ها این تفکر را داشتم که کشور باید در مرزهای دانش حرکت کند و به همین دلیل مقالات زیادی هم چاپ شد. ‌‌اما اکنون به این نتیجه رسیده‌ایم که باید کشاورزان هم  از این مقالات علمی سودی ببرند.

در ارتباط با بخش اجرا، متوجه فقدان ارتباط بین دانشگاه و استاد با کشاورز و گلخانه­ دار می‌شویم. پس برای تبدیل علم به عمل باید راه بسیار سختی را با زحمت پشت سر گذاشت. با طی کردن فراز و نشیب‌های بسیار، وقتی انسان نتیجه کار علمی خود را در عمل برای جامعه سودمند ببیند، بسیار خوشحال خواهد شد. هرچند که در این مسیر متوجه می‌شویم تبدیل علم به عمل کار ساده و آسانی نیست. بعد از تولید محصول علمی، باید به‌صرفه اقتصادی آن فکر نمود. در این راه با همت، تلاش و علاقه سایر همکاران پژوهشگر در یک کار تیمی و منسجم یک آفت‌کش گیاهی تولید شد که برای محیط‌زیست و سلامت انسان بی‌خطر و یا کم‌خطر است و می‌تواند آفات متعددی را کنترل نماید که این امر یک قدم بزرگی بود و به‌تدریج روی صرفه اقتصادی آن برای کشاورز کار شد. متأسفانه در حال حاضر پژوهش‌ها عمدتاً دیدگاه مقاله ساز و صرفاً جنبه علمی دارد و پژوهش‌های کمی در مسیر تجاری‌سازی صورت می‌گیرد.

در روند تکامل، گیاهان متابولیت­های ثانویه را با هدف مقابله با آفات و زنده ماندن خودشان در طبیعت تولید می‌کنند. ما این ترکیبات را استخراج می‌کنیم، اما باید در عمل مقرون‌به‌صرفه هم باشند. عمدتاً در دنیا روی مواد مؤثره گیاهی کار می‌کنند و سپس به سمت خالص‌سازی آن پیش می‌روند. سپس ‌ساختار شیمیایی ماده را معین کرده و آن را برای تولید انبوه و تجاری‌سازی به صنعت پیشنهاد می‌دهند. لذا بشر در همه علوم از طبیعت کپی‌برداری می‌کند، بنابراین در تولید آفت‌کش‌ها هم به همین شکل اقدام می‌شود. این مسیر در زمینه تولید آفت‌کش‌ها برای سالیان زیادی است که استمرار دارد. اگر ما بخواهیم از خود گیاه و بدون سنتز ترکیبات شیمیایی دست به تولید آفت‌کش بزنیم، برای برخی ترکیبات بسیار گران‌قیمت خواهد بود. در مورد برخی اسانس­های گیاهی که اثرات بسیار سمی و مؤثر روی آفات دارند، اگر بخواهیم آفت‌کش‌هایی برای برخی آفات زراعی تولید کنیم این کار شاید مقرون‌به‌صرفه نباشد زیرا اسانس‌ها دارای ارزش دارویی بالایی در طب بوده و گران تمام می‌شوند. از طرفی به لحاظ قیمت رقابت با آفت­کش­های شیمیایی هم مشکل است. در دنیا هم عمدتاً آفت‌کش‌های با پایه اسانس‌های گیاهی در سطح محدود و یا در منازل برای کنترل آفات کاربرد بیشتری دارند. در روش دیگر می‌توان برای تولید آفت‌کش گیاهی از روغن‌های گیاهی استفاده نمود. به این دلیل استفاده از روغن‌های گیاهی و نمک اسیدهای چرب می‌توانند برای تولید آفت‌کش‌ها مقرون‌به‌صرفه تر باشند. علی‌رغم مزایایی که آفت‌کش‌های گیاهی دارند اما به لحاظ قیمت و تأثیر ممکن است قابل‌رقابت با سموم شیمیایی نباشند. به همین دلیل است که دولت‌ها برای حفظ سلامت انسان و محیط‌زیست حمایت‌های ویژه‌ای از این نوع فعالیت‌ها می‌نمایند، اما متأسفانه ما از حمایت‌های دولت برخوردار نبوده‌ایم. در واقع بحث قیمت‌ها باعث می‌شود تا ما در تجاری‌سازی موفق نباشیم.

– لطفاً در مورد محصولاتی که تاکنون تولید نموده‌اید، توضیحاتی ارائه بفرمایید.

ما یک دارویی به نام “تیناوار” برای کنترل کنه‌ واروآ انگل زنبورعسل تولید کرده‌ایم که مواد مؤثره آن را اسانس‌های گیاهی تشکیل می‌دهند. تیناوار در سطح تجاری‌ تولید شده است اما هنوز در اداره دامپزشکی به ثبت نرسیده است. این محصول می‌تواند به‌عنوان دارو در کندوهای زنبورعسل کارایی بالایی داشته باشد و کمک کند تا عسل سالم به جامعه ارائه شود.

محصول دیگرمان “دایابون” نام دارد. این آفت‌کش که در شرکت “نانو فناوران دایا” تولید و در هیئت نظارت بر سموم سازمان حفظ نباتات به ثبت رسمی رسیده است، به‌عنوان یک کنه‌کش گیاهی در فهرست آفت‌کش‌های غیر شیمیایی قرار دارد و فروش و استفاده از آن در کشور مجاز می‌باشد. تحقیقات ما برای تولید این محصول در واقع از مشکلات موجود در گلخانه‌های رز منشأ گرفت. کنه‌ تارتن دو لکه‌ای یکی از معضلات مهم گلخانه‌های رز به شمار می‌آید که حتی سموم شیمیایی نیز همیشه برای کنترل آن کارساز نیست. زیرا کنه‌های گیاهی به دلیل سرعت تولیدمثل بالا و دوره رشدی کوتاه با سرعت نسبت به سموم شیمیایی مقاوم می‌شوند. در این رابطه ما توانستیم با تولید دایابون گزارش‌های خیلی خوبی از رضایت‌مندی گلخانه داران به دست آوریم. نکته قابل‌توجه این است که دایابون آفت کنه را کنترل می‌کند در حالی که کمترین اثر سوء را روی شکارگرهای مفید و زنبورهای پارازیتوئید دارد. البته دز مصرفی سموم گیاهی همواره نسبت به سموم شیمیایی بیشتر می‌باشد. یعنی شاید دز مصرفی یک سم شیمیایی یک لیتر در هزار لیتر باشد اما برای آفت‌کشی مثل دایابون دو تا هشت لیتر در هزار لیتر باید استفاده شود که این میزان بسته به نوع و تراکم‌ جمعیت آفت در گلخانه متغیر است. این ترکیب باقی‌مانده‌ سمی برجای نمی‌گذارد و بعد از سم‌پاشی می‌توان محصول را برداشت نمود. به عبارت دیگر ما می‌گوییم دوره کارنس ندارد. دایابون روی آفات مختلف ازجمله کنه‌ها، شته‌ها، شپشک ها، سفید بالک و سایر آفات مکنده قابل‌استفاده است. در مورد سفید بالک توت که در تهران معضلی به‌حساب می‌آید استفاده‌شده و نتایج خوبی را هم شاهد بوده‌ایم. ما از نظر توان تولید هیچ‌گونه محدودیتی نداریم و لذا لازم است در بحث صادرات این محصول با جدیت کار کنیم.

– چگونه این محصولات را تبلیغ می­ کنید تا کشاورزان و گلخانه ­داران با آن‌ها آشنا شوند؟

اعتراف می کنم که ما در بحث تبلیغات ضعیف بوده‌ایم. در حال حاضر عمدتاً گلخانه داران با پرس‌وجو بین همکاران از محصول ما باخبر می‌شوند و به ما مراجعه می‌نمایند. البته در حوزه آفت‌کش‌ها تبلیغات رسانه‌ای کمتر جواب می‌دهد. همچنین یکی از علل ضعف ما در این مورد نداشتن پشتوانه مالی کافی برای هزینه کردن در زمینه تبلیغات و بازاریابی بوده است.

– آیا از کمک­های دولتی برای تولید این آفت­ کش­ها استفاده نموده­اید؟

تاکنون هیچ حمایتی از طرف دولت نداشته‌ایم. تنها به یاد دارم که جناب آقای دکتر عصاره یک کمک مالی از طرف ستاد گیاهان دارویی اختصاص دادند که واقعاً باعث دلگرمی بود. ایشان در این زمینه همواره مشوق و همراه پژوهشگران بوده‌اند. ایشان از بنده برای شرکت در نمایشگاه ملی گیاهان دارویی دعوت به عمل آوردند که باعث شد در آن نمایشگاه بیشتر به ایده تجاری‌سازی فکر نمایم.

– با تولید این محصولات چه میزان کارآفرینی ایجاد کرده‌اید؟

کادر ما کمتر از ده نفر است که در حال حاضر مشغول به کار هستیم. من به یک خودباوری رسیدم که می‌توانیم دست به عمل بزنیم اما برای تولید، توان اقتصادی هم باید جوابگو باشد.

– آیا آفت ­کش­های تولید­شده توسط شما دارای مشابه خارجی نیز هست؟ آیا با محصولات خارجی قابل‌رقابت هستند؟

تاکنون مورد مشابه محصولی که ما طراحی کرده‌ایم در دنیا ندیده‌ام، اما شاید نمونه‌هایی هم موجود باشند که بنده اطلاع کاملی از آن‌ها نداشته باشم و یا نمونه‌هایی وجود داشته باشد که به ترکیب ما نزدیک باشند. اما راجع به قیمت محصولات خارجی باید گفت با قیمت دلار قدیم قیمت‌ها حدود سه تا چهار برابر قیمت فعلی محصول ما بودند. که در شرایط فعلی مطمئناً بالاتر رفته است. وقتی ما در جنگ اقتصادی هستیم، از چنین محصولاتی که به‌سلامت مردم کمک می‌کنند باید حمایت شوند. حتی آفت‌کش دایابون برای کنترل آفت کنه تارتن دو لکه‌ای در گلخانه‌های توت‌فرنگی نیز در بین تولیدکنندگان پرکاربرد بوده است. ما گزارش‌های شفاهی داریم که آفت‌کش دایابون مصرف سموم شیمیایی در این گلخانه‌ها را کاهش داده است. حتی در کنترل آفات مرکبات به‌خصوص بالشک و کنه قرمز مرکبات هم نتایج موفقیت‌آمیزی در شمال کشور گزارش ‌شده است و تلاش بر آن است که این آفت‌کش جهت مرکبات کشور معرفی گردد. همان‌طور که اشاره شد دایابون می‌تواند برای تولید محصولات سالم و عاری از سموم شیمیایی بسیار مورد توجه واقع شود.

– در مسیر تجاری­ سازی این آفت­کش­ها با چه مشکلاتی روبرو بوده‌اید و چه راهکارهای می­ توانید برای برطرف شدن آن‌ها پیشنهاد نمایید؟

واقعاً مقررات اداری دست و پا گیر است. علاوه بر این امکانات ما نیز بسیار محدود است. به‌طور مثال در دانشگاه تربیت مدرس امکانات لازم را برای تولید صنعتی وجود نداشت اما مرکز رشد واحدهای فناور سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران لطف نموده و کارگاه و امکانات لازم را برای تولید دایابون در اختیار ما قرار دادند. هم‌اکنون پروژه‌های متعددی داریم که پتانسیل تجاری‌سازی در حد صنعتی را دارد اما باید فضا و امکانات لازم برای پیاده‌سازی آن‌ها فراهم شود. به علاوه با وجود این‌که صداوسیما گزارشی از فعالیت‌های ما در شرکت نانو فناوران دایا تهیه و پخش نمود، اما باز هم خبری از حمایت دولتی در کار نیست. از طرفی ما تابع قوانین مالیاتی کشور هستیم و از طرفی محصول این شرکت هنوز دانش‌بنیان نشده است. همان‌طور که عرض شد ما کارگاهی را از یک نهاد دولتی اجاره کرده‌ایم اما اداره دارایی از ما می‌خواست تا مالیات بر اجاره کارگاه را بپردازیم، این درحالی‌است که به کارگاه‌های دولتی اجاره‌ای تعلق نمی‌گیرد. اما اداره دارایی از ما خواست که ما ثابت کنیم که سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران یک نهاد دولتی است و برای همین یک موضوع ساده چندین بار به اداره دارایی اسلام­شهر احضار شدیم تا در نهایت این موضوع اثبات شد. ملاحظه می‌فرمایید که برای یک موضوع ساده چقدر وقت و انرژی ما هدر می‌رود. در واقع در وضعیتی هستیم که به نظر می‌رسد سیستم دولتی چنان‌که باید به تولیدکننده اعتماد ندارد، یا ممکن است دفاتر را قبول نداشته و سخت‌گیری‌هایی را اعمال نماید. البته از نظر دفاتری که به دارایی عرضه کرده بودیم الحمدالله  مشکلی نداشته‌ایم و از این نظر نحوه عملکرد اداره دارایی با ما خیلی خوب و رضایت‌بخش بود. از سوی دیگر ما باید با فاکتور رسمی مواد اولیه را خریداری کنیم اما برخی فروشندگان حاضر به دادن فاکتور رسمی نیستند. وقتی هم محصول­مان را با فاکتور رسمی می‌فروشیم، کمتر کسی حاضر می‌شود با فاکتور رسمی از ما خرید نماید. ما یک شرکت علمی و دانشگاهی هستیم و می‌خواهیم قانونی رفتار کنیم اما با چنین سختی‌ها و بروکراسی‌هایی انگار سیستم می‌خواهد ما را از ریل خودمان و راستی و صداقت خارج کند.

بنده تلاش دارم روی موضوع تجاری‌سازی وقت صرف کنم. ولی یک سیستم مقاله ساز ایجادشده و دانشجو و استاد در یک فرصت کوتاه فقط به مقاله فکر می‌کنند چون این مقاله امتیازآور است. به‌این‌ترتیب پژوهش‌های ما عمدتاً تبدیل به پژوهش‌های مقاله ساز شده است. درحالی‌که ما اشباع از مقاله شده‌ایم، پس لازم است در مسیر تجاری‌سازی و تبدیل علم به عمل حرکت کنیم.

– یکی از گیاهان دارویی مؤثر در کنترل آفات، گل حشره‌کش است. آیا از این گیاه دارویی در محصولاتتان استفاده کرده‌اید یا برنامه‌ای برای استفاده از آن دارید؟

شاید منظور شما گیاه پیرتروم از تیره گل داوودی باشد که از گل آن ماده حشره‌کش طبیعی پیرترین استخراج می‌شود. این گیاه در برخی مناطق دنیا مانند کنیا و بعداً در استرالیا در مزارعی در سطح وسیع کشت می‌شود و حشره‌کش‌هایی با نام‌های تجاری مختلف روانه بازار می‌شود. در ایران تحقیقات کمی روی گونه‌های گیاهی پیرتروم انجام شده است و لذا لازم است روی گونه یا گونه‌هایی کار شود که ماده مؤثره پیرترین بالایی باشند.