مصریان و ایرانیان باستان اولین‌مردمانی بودند که به تولید اسانس و عطرهای طبیعی از گیاهان پرداختند. به‌طوری‌که تولید عطر گل رز را که در بین مسلمانان از ارج وقرب بسیاری برخوردار است به دانشمند ایرانی، بوعلی سینا نسبت می‌دهند.
در باب تجارت اسانس‌های گیاهی در مقادیر زیاد، ابتدایونانیان با جذب تکنولوژی استخراج و فرآوری اسانس توانستند از اعراب پیشی بگیرند. اما در قرن ۱۷ میلادی تحول بزرگی در کشورفرانسه صورت گرفت که اروپا و جهان را در این زمینه تحت تاثیر حرکت خود قرار داد.
این کشور با جمع‌آوری کارگاه‌های کوچک و جذب‌افراد متخصص و کارآمد در زمینه فرآوری و استخراج ترکیبات معطر و همچنین به خدمت گرفتن افرادی که از نظر حس بویایی بسیارمشهور بودند، صنعت بزرگی را در شهر گراس (Grass)پایه‌گذاری کرد و به سرعت خود را سردمدار صنعت اسانس در جهان معرفی‌نمود. این یکه‌تازی تا قبل از شروع جنگ جهانی دوم و ظهور رقبای دیگر ادامه داشت. اما مشکلی که فرانسه و سایر کشورهای اروپایی باآن مواجه بودند، تامین مواد خام گیاهی بود که به علت شرایط جوی فرانسه مجبور بودند واردکننده محض این مواد از منطقه بالکان،خاورمیانه، شمال آفریقا و اروپای شرقی باشند.
به همین خاطر با شروع فعالیت سایر کشورها نظیر صنعت اسانس نعناع در آمریکا،تولید اسانس مرکبات در برزیل، صنعت اسانس شمعدانی در الجزایر، فرآوری اسانس گل رز در بلغارستان و غیره?، قدرت فرانسه و شهرگراس کاهش یافت و تنها در تولید گیاهانی نظیر اسطو خودوس و ترخون که با شرایط آب و هوایی آن مطابقت داشت محدود گردید این‌رقابت هم اکنون نیز در بین کشورهای تولیدکننده بسیار شدید است اما کشورهای آسیایی و ایران پیشرفت قابل توجهی در این زمینه‌نداشته‌اند و هنوز به‌طور عمده به تجارت گیاهان خشک زراعی یا خودرو می‌پردازند.
اهمیت و جایگاه اسانس‌های طبیعی
اسانس‌ها (Essential oil) ترکیبات شیمیایی معطری هستند که در گیاهان مختلفی که تا امروز در حدود ۷۰۰ نوع از آنها شناسایی‌شده است، وجود دارند. در ساختمان اسانس‌ها ترکیبات بسیار متنوعی از قبیل الکل‌های ترپنوئیدی، هیدروکربن‌ها، فنل‌ها، آلدئیدها،استرها و کتون‌ها بطور طبیعی وجود دارند. اغلب یک یا چند جزو از این ترکیبات، عطر و بوی اسانس را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند.
هر نوع از اسانس‌ها در گیاهان معطر و در قسمت‌های مختلفی از آنها نظیر ریشه (زنجبیل)، چوب (سوزنی برگان)، پوست (دارچین)،برگ(رزماری)، گل (یاسمن)، میوه(مرکبات)، بذر(رازیانه) و غیره ساخته شده و در فضای مابین سلولی اپیدرم و مزوفیل در ساختارهای‌متعدد ترشحی ذخیره می‌شوند و دارای نقطه جوش پایینی بوده و به روشهای مختلفی قابل استخراج می‌باشند.
هرچند مکانیسم دقیق سنتز اسانس‌ها درون گیاهان نامشخص است اما وجود آن برای مقاومت گیاهان در مقابل شرایط نامساعدمحیطی، جذب حشرات گرده افشان و کمک به توسعه و پراکنش این گیاهان مسلم و مشخص است. در بهره‌برداری از گیاهان اسانس‌دار،شواهد موجود طی ۵۰ سال گذشته نشان می‌دهد که تقاضا برای اسانس و فرآورده‌های حاصل آن سیر فزونی به خود گرفته است. این‌تحول در مصرف، تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله موارد زیر بوده است.
۱٫ این گیاهان و اسانس آنها طیف گسترده‌ای از کاربری‌ها را تحت پوشش قرار می‌دهند. ترکیبات تشکیل دهنده آنها می‌تواند خواص‌دارویی داشته و در فرمولاسیون داروها وارد شود. از رایحه و بوی آنها در صنایع عطرسازی، خوشبو کننده‌ها و همچنین نوعی روش‌درمانی (رایحه درمانی) استفاده می‌شود. خاصیت طعم‌دهندگی اسانس‌ها در طیف وسیعی از موادغذایی، خمیر دندان، دهانشویه‌ها،نوشیدنی‌ها و حتی دخانیات به مصرف می‌رسد. بخارات اشباع آن دارای توان دفع آفات و حشرات موذی بوده و در برخی از سموم‌صنعتی به کار می‌رود.
۲٫ ثروتمند شدن جوامع جهانی باعث تغییر فرهنگ مصرف در آنها شده است به‌طوری‌که تنوع بیشتری را در رژیم غذایی خود طلب‌می‌کنند و مردم برای مصرف فرآورده‌های خوشمزه با طعم‌های طبیعی اشتیاق بیشتری از خود نشان می‌دهند.
۳٫ افزایش توجه به مسایل زیست محیطی و بهداشت موادغذایی در کاهش میزان مصرف مواد شیمیایی مصنوعی باعث گرایش به‌سمت موادغذایی و افزودنی‌های طبیعی شده است?. اسانس‌ها به موازات مزه‌دار کردن فرآورده‌ها در نقش یک آنتی‌اکسیدان علیه‌ترکیبات مضر فعالیت می‌کنند و نقش مهمی در سلامتی افراد ایفا می‌کنند.
ساختار صنعت اسانس
سازمان‌هایی که امروزه در کشورهای تولیدکننده در زمینه فعالیت‌های اقتصادی اسانس‌ها و فرآورده‌های حاصل از آنها تلاش‌می‌نمایند از یک ساختار کلی و مدون پیروی می‌کنند که صنعت اسانس را تشکیل می‌دهد و شامل موارد زیر است:
۱٫ در اولین مرحله بخش کشاورزی به عنوان تامین کننده مواد خام گیاهی نقطه شروع این صنعت را برعهده دارد. این بخش از نظرجغرافیایی پراکندگی وسیعی دارد و کشورهای مختلف با سرمایه‌گذاری گسترده در این زمینه و تهیه منابع گیاهی سعی نموده‌اند در این‌بخش تاثیرگذار باشند. حتی بسیاری از کشورهای پیشرفته تلاش خود را معطوف به پرورش گیاهانی نموده‌اند که در درجه اهمیت‌بیشتری قرار داشته و سود بالاتری را در پی‌داشته باشند. اما با وجود این تلاش‌ها هنوز برای سودآوری تولید این محصولات تضمینی‌وجود ندارند. تنوع اقلیمی مراکز تولید موجب بروز ناهمگونی چشمگیری در سیستم‌های تولید و بهره‌وری شده است که از مهمترین‌آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ بهره‌برداری از گیاهان خودرو و بومی موجود
ـ سرمایه‌گذاری کوچک با استفاده از نیروی کار خانواده
ـ سرمایه‌گذاری کلان با تکیه بر نیروی کار ارزان
۲٫ دومین مرحله مربوط به استخراج و فرآوری اسانس از گیاهان است. این استخراج بلافاصله می‌تواند پس از برداشت یا بعد از خشک‌کردن گیاه صورت گیرد. دستگاه‌های استخراج می‌تواند تحت کنترل کشاورزان، بازرگانان یا بخشی از یک فرآیند صنعتی باشد. در حالت‌اول آماده‌سازی برعهده کشاورزان خواهد بود و چنین ترتیبی در کشورهای پیشرفته امری عادی به شمار می‌آید.
چرا که تهیه وسایل‌مورد نیاز تقطیر و فرآوری بر عهده شخص سرمایه‌گذار است. البته دستگاه‌های عصاره‌گیری می‌تواند تحت کنترل شرکت‌های خریدارمواد گیاهی باشد و این حالت بیشتر در کشورهای جهان سوم که کشاورزان قدرت سرمایه‌گذاری ندارند، قابل مشاهده است.کارخانه‌های عطر و چاشنی‌سازی در این مرحله از تغییر و تبدیل مواد خام گیاهی نقش اساسی ایفا می‌کنند و با توافق کشاورزان تولیدکننده، مراکز خود را نزدیک مزرعه متمرکز می‌کنند.
۳٫ در این مرحله تاجرینی فعالیت می‌کنند که در زمینه تولید مواد معطر مصنوعی نیز مهارت دارند.وظایف این گروه شامل خریداری‌اسانس از تمام نقاط جهان یا فقط از یک منطقه جغرافیایی، تعیین کیفیت اسانس، فرآوری ماده خام در جهت نیاز بازار و در نهایت‌فروش این فرآورده به مصرف کننده است. در بخش تجارت?، شرکت‌هایی وجود دارند که تعدادی در کشور تولیدکننده حضور داشته ووظایف آنها فروش و صادرات محصولات همان منطقه بر پایه توجه به نیاز خریداران و قدرت کشاورزان استوار است. شرکت‌هایی نیز درکشورهای واردکننده فعالیت دارند و برخی از آنها روی صادرات مجدد محصولات تبحر دارند.
۴٫ جابه‌جایی و توزیع فرآورده‌های حاصل از اسانس‌ها مشابه سایر محصولات است
۵٫ در آخرین مرحله از یک چارچوب کلی صنعت اسانس، مصرف‌کننده قرار دارد و محصولات تولید شده را در دو حالت مصرف می‌کند.یک نوع محصولاتی که وجود اسانس درون آنها چندان محسوس و مشخص نمی‌باشد و در انتخاب محصول آنچنان کششی ایجادنمی‌کند، نظیر آنچه که در مورد پودرهای شوینده وجود دارد. نوع دوم محصولاتی هستند که وجود اسانس در آنها شناخته شده‌تر بوده‌و در انتخاب محصول تاثیرگذار است?. در این مورد می‌توان به فرآورده‌های آرایشی افزودنی‌های غذایی اشاره کرد.
تولید جهانی اسانس
امروزه تولید جهانی اسانس بالغ بر ۵۰ هزار تن در سال است که از مجموعه گیاهان اسانس‌دار به دست می‌آید. این مجموعه گیاهان‌شامل انواع درختان و درختچه‌ها و سایر گونه‌های علفی است. از کل تولید جهانی اسانس در حدود ۶۵ درصد آن از گونه‌های درختی‌نظیر برخی سوزنی‌برگان، مرکبات، رزها، اکالیپتوس و غیره بدست می‌آید و ۳۵ درصد باقیمانده از گیاهان علفی تولید می‌شود که‌بسیاری از آنها امروزه به صورت اهلی شده کشت می‌شوند. در این میان حدود ۱۰۰۰ تن از تولید نیز متعلق به گیاهان خودرو جمع‌آوری‌شده از مناطق طبیعی است.
گیاهان حاوی اسانس از نظر جغرافیایی سطح بسیار وسیعی را تشکیل می‌دهند. مسلم است که تولید در مناطقی که گونه‌ها دارای‌سازگاری بیشتری شده‌اند، توسعه یافته و این پراکنش بتدریج تحت تاثیر صنایع مصرف کننده گسترش می‌یابد.
در بین گونه‌های‌اسانس‌دار، گیاهان متعلق به سه خانواده گیاهی نعناعیان (نعناع، بادرنجبویه، زوفا، اسطو خودوس، آویشن و…)، کاسنی (بابونه،بومادران، ترخون، آرتمیزیا و…) و چتریان (گشنیز، بادیان رومی، شوید، زیره و…) از اهمیت بیشتری برخوردارند. نام گروهی از گیاهان‌اسانس‌دار و کشور تولید کننده به همراه قیمت هر لیتر از اسانس آنها در جدول شماره یک ذکر شده است.
مهمترین گیاهان اسانس‌دار و ارزش آن در کشورهای تولید کننده
نام گیاه اسانس‌دارکشور تولید کننده‌قیمت هر لیتر$
سنبل ختایی?(Angelica archangelica)فرانسه۱۳۷۵/۸۹
انیسون (Pimpinella anisum)مصر۳۸/۵۱
ریحان (Ocimum basilicum)آمریکا۹۷/۶۰
برگ بو (Laurus nobilis)فرانسه ۱۴۹/۵۰
بادرنجبویه (Melissa officinalis)آلمان۳۸۹۸/۰
برگاموت (Citrus bergamia)ایتالیا۷۹/۹۷
دارچین (Cinnamomum zeylanicum)ماداگاسکار و اندونزی۳۵۱/۲۳
سدر اطلسی?(Cedrus atlantica)مراکش ۵۲/۹۸
سرو خزنده?(Juniperus virginiana)آمریکا۵۳/۰۲
آویشن (Thymus vulgaris)اسپانیا۱۵۴/۴۶
زوفا (Hyssopus officinalis)فرانسه و بلغارستان۱۸۶/۵۴
اکالیپتوس (Eucaliptus globoulus)چین و استرالیا۲۳/۹۴
بابونه (Matricaria chamomilla)انگلستان۸۱۰/۰
گل محمدی (Rosa damescena)بلغارستان?۵۰۴۳/۷۸
اسطو خودوس (Lavandula angustifolia)فرانسه۹۸/۶۹
علف لیمو (Cymbopogon Citrates)هند و سریلانکا۳۶/۹۶
لیمو ترش (Citrus aurantifolia)برزیل و پرو۶۳/۹۸
مورد (Myrtus commonis)اسپانیا۷۷/۰۵
نعناع فلفلی (Menthapiperita)آمریکا و هند۵۴/۲۱
باریحه (Ferula galbaniflua)ایران۲۰۳/۶۴
راهکارهای لازم برای ورود به بازارهای جهانی اسانس
امروزه کمتر کشوری وجود دارد که در زمینه تولید اسانس در جهان فعال نباشد و سهم تولید برخی از کشورهای تولیدکننده در نمودارشماره سه نشان داده شده است. با این حال برای کشورهایی که تصمیم دارند به رقابت با تولیدکنندگان قدرتمند در این زمینه بپردازند.اتخاذ راهکارهای مناسبی از جمله موارد زیر لازم است:
۱٫ تعریف سیاست‌ها و برنامه‌ریزی جهت تعیین جایگاه کشور در تولید جهانی، که می‌تواند شامل میزان تولید، رعایت استانداردهای‌بین‌المللی، ارائه قیمت‌های مناسب و بهره‌گیری از دانش و تخصص روز باشد.
۲٫ پشتیبانی تولید توسط برنامه‌های تحقیقاتی با کمک صنایع مصرف‌کننده و با استقرار کارخانه‌های عصاره‌گیری و کنترل کیفیت، برای‌عرضه محصولات جدید
۳٫ انطباق بخش کشاورزی با صنایع مصرف کننده در ارتباط با گسترش فرآورده‌های طبیعی گونه‌های زراعی جدید، انتخاب ارقامی که‌عملکرد تولید اسانس آنها زیاد باشد و بهبود وضعیت شرکت‌های تولیدکننده در زمینه نوآوری جهت سلایق متفاوت.
مریم مقدوری
https://medplant.ir/?p=220
