Vitex agnus-castus پنج انگشت

فلفل بیابانی نام دیگر گیاه دارویی پنج انگشت بوده و در بسیاری از مناطق ایران توانایی رشد و نمو دارد. درختچه زیبایی به ارتفاع یک الی دو متر که به خاطر گلهای زیبایش، به عنوان گیاه زینتی نیز کاشته می­شود. علت نامگذاری آن به آن پنج انگشت، برگ­های پنجه­ای و پنج تایی آن می­باشد. گل در این گیاه برنگ آبی و شبیه سنبله­ای کشیده می­باشد. از عمده مناطق پراکنش پنج انگشت می­توان به قسمت هایی از قاره آسیا، اروپا (مخصوصاً مناطق مدیترانه­ای) و شمال آمریکا اشاره کرد.

پنج انگشت درختچه­ای زیبا باگل­های آبی مایل به بنفش و برگ­هایی شبیه برگ انار (سطح برگ سبزتر از پشت برگ) می­باشد. برگها پنجه­ای و معمولاً پنج برگچه­ای بوده، میوه­های آن شبیه فلفل سیاه و دارای بوی خاصی هستند. در یونان به آن چِست (Chaste) به معنای طاهر و پاک گفته و در گذشته راهبان هنگام بهار در معابد خود از بذور این گیاه به دلیل تضعیف قوای جنسی و از بین بردن شهوت در مردها استفاده می­کردند. درواقع برگ این گیاه اثر کاهنده­ای بر قوه جنسی داشته و در زمان های نه چندان قدیم، در فصل بهار از برگ­های این گیاه برای کاهش قوای جنسی استفاده می­شده است. پنج انگشت گیاهی چند ساله با شاخه­های خاکستری و بوی تند می­باشد و کاهندگی قوای جنسی ناشی از ترکیبات فرار متساطع شده از می­باشد. همچنین در زنان برای درمان خونریزی رحمی و نارسایی تخمک می­تواند کاربرد داشته است که در ادامه مقاله بیشتر توضیح داده می­شود.

میوه این گیاه قابض بوده و به بهبود عملکرد دستگاه گوارش کمک می­کند. افرادی که دچار بواسیر یا شقاق باشند می­توانند از اثرات درمانی آن سود برده و با نشستن در جوشانده این گیاه عارضه بواسیر را درمان کنند. همچنین اثرات درمانی زیادی برای رحم داشته و در تنظیم قاعدگی و بهبود ورم­های رحمی موثر می­باشد. همچنین عفونت موجود در بدن را از بین می­برد. فواید آن به قدری زیاد است که از این گیاه در قرص­های گیاهی مورد استفاده برای تنظیم قاعدگی و کاهش خونریزی استفاده می­شود. ضماد میوه و برگ آن ادرار را افزایش داده و مقدار زیاد آن برای کلیه مضر است. این گیاه در درمان سر درد نیز مفید می­باشد.

پنج انگشت برای درمان بیماریهای مختلفی استفاده می­شود. درمان سردرد، آنفولانزا، اسهال، آبله­فرنگی و بادشکن از خواص درمانی آن به شمار رفته و خواص ضدعفونی کنندگی و گندزدایی، افزایش ادرار و کاهنده شهوت از اثرات دیگر آن به شمار می­آید. همچنین از این گیاه برای دفع حشرات به خاطر قدرت حشره کشی استفاده می­گردد.

پنج انگشت، گیاه بسیار مؤثری برای درمان اختلالات قاعدگی است. از گیاه پنچ انگشت، دارویی به نام ویتاگنوس (Vitagnus) تهیه کرده­اند که حاوی‌ ۹۰ ـ ۸۰ میلی‌ گرم‌ عصاره‌ خشک‌ این گیاه‌ می‌باشد. این دارو جهت‌ رفع ‌اختلالات‌ قاعدگی‌ و یائسگی ‌به‌ کار می‌رود. مکانیسم‌ اثر دقیق‌ این‌ فرآورده‌ به‌ اثبات‌ نرسیده‌ است‌، ولی‌ به‌ نظرمی‌رسد گیاه‌ پنج‌ انگشت‌ با اثر بر محور هیپوتالاموس‌ ـ هیپوفیز اثر خود را اعمال‌ می‌کند. این‌ گیاه‌ باعث‌ کاهش‌ آزاد شدن هورمون تحریک کننده آزادسازی فولیکول (FSH) (این هورمون از غده هیپوفیز ترشح می­شود و در خانم­ها سیکل قاعدگی و تولید تخمک­ها را در تخمدان­ها کنترل می­کند) و افزایش‌ آزاد شدن هورمون لوتئین (LH)‌ (این هورمون از غده هیپوفیز ترشح می­شود و باعث ترشح استروژن از تخمدان­ها می­شود. این هومون در نیمه دوم قاعدگی باعث ترشح پروژسترون و هورمون­های مردانه از جسم لوتئینی می­شود) و پرولاکتین ‌از هیپوفیز می‌گردد. هورمون­های FSH و LH در تولید استروژن (هورمون جنسی زنانه) از تخمدان­ها و دوره تخمک گذاری در زنان موثرند. مطالعات‌ نشان‌ داده‌ است‌ که‌ گیاه‌ پنج‌انگشت‌ حاوی‌ ترکیبات‌ استروژنیک ‌نمی‌باشد و مستقیماً بر روی‌ تخمدان­ها تاثیر نمی‌گذارد.

با توجه‌ به‌ اثرات‌ هورمونی این دارو، مصرف‌ آن‌ در دوران‌ بارداری ‌ ممنوع است. در اکثر مطالعات‌ انجام‌ شده‌ با مصرف‌ این‌ دارو عوارض‌ جانبی‌ مشاهده‌ نگردیده‌ است‌، ولی‌ به‌ طور‌ نادر گزارشاتی‌ مبنی‌ بر بروز واکنش­های‌ آلرژیک‌، سردرد و افزایش‌ خونریزی‌ در دوران‌ قاعدگی‌ وجود دارد. این‌ دارو ممکن‌ است‌ با داروهای‌ ضد بارداری‌ خوراکی‌ و هورمونی‌ تداخل‌ نماید. برای مصرف این دارو، روزانه‌ ۴۰ قطره‌ از آن را در کمی‌ آب‌ یا آبمیوه‌ بریزید و نیم‌ ساعت‌ قبل‌ از صبحانه‌ (با معده‌ خالی) مصرف ‌کنید. البته یادآوری می­کنیم که دارو را حتماً باید تحت نظر پزشک و با تجویز ایشان مصرف کنید و از مصرف خودسرانه آن خودداری کنید.

ترکیبات شیمیائی

مطالعات و بررسی­های علمی نشان می­دهد فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، دی ترپنوئیدها، ویتکسین، کاستیسین و پیش ماده هورمونهای استروئیدال درون ترکیبات شیمیایی گیاه پنج انگشت شناسایی شده­اند. مطالعات بیشتر نشان می­دهد این ترکیبات روی غده هیپوفیز تاثیر گذاشته و تغییرات سطوح هورمونی آن را می­توان در ارتباط با این ترکیبات توضیح و توجیه کرد. تحقیقات علمی نشان داده است که عصاره بدست آمده از میوه­های گیاه پنج انگشت می­تواند گیرنده­های افیونی موجود در بدن را بلوکه کند. این اتفاق توضیح دهنده این موضوع می­باشد که چگونه عصاره گیاه پنج انگشت باعث کاهش ناسازگاری­های سندروم پیش از قاعدگی می­شود. مطالعات فیتوشیمیایی نشان از وجود انواع ترکیبات شیمیایی در اندامهای مختلف این گیاه می­باشد. از آن جمله می­توان به گلیکوزیدهای ایروئیدی مانند اگنوسید (Agnoside)، اْکوبین (Aucubin) اشاره کرد. از ترکیبات فلاونوئیدی می­توان به کاستاسین (Castacin)، کامفرول (Kampferol)، کوئرستاگتین (Quercetagetin) و ویتکسین (Vitxin) اشاره کرد. از ترکیبات پروژستینی (Progestin’s) می­توان به پروژسترون، هیدرواکسی پروژسترون (در گلها و برگها)، تستسترون، اپی تستسترون (گلها) و آندرواستندیون (Androstenedione) اشاره کرد. تنها ترکیب آلکالوئیدی شناسایی شده از این گیاه ویتیسین (Viticin) می­باشد. گیاه پنج انگشت دارای ترکیبات فرار و روغنی نیز می­باشد که از آن ترکیبات می­توان به لینز (Liens)، لینالول، ترپینل استات، آلفا پینن و بتا پینن اشاره کرد. علاوه بر ترکیبات بالا گیاه پاکدامن دارای ترکیبات اسیدهای چرب ضروری نیز می­باشد. از اسیدهای ضروری می­توان به پالماتیک اسید، لینولئیک اسید و استائریک اسید اشاره کرد.

داروی گیاهی ویتاگنوس ساخته شده از پنج انگشت

فارماکولوژی
ترکیبات موجود در گیاه پنج انگشت حاوی هورمون نیست، ولی ترشحات هورمونها را تحریک و فعالیت آنها را متعادل می­کند. ترکیبات موجود در گیاه پنج انگشت تقلید کننده عمل غده هیپوفیز در مورد هورمونهای تحریک کننده آزادسازی فولیکول (FSH)، لوتئین (LH) و پرولاکتیک (LTH) می­باشد. از آنجا که گیاه پنج انگشت آگونیست دوپامین است می­تواند موجب مهار ترشح پرولاکتین از هیپوفیز قدامی گردد (آگونیست اغلب تقلیدکننده عمل یک ماده طبیعی در بدن است. در حالی که یک آگونیست باعث یک پاسخ واکنش در سلول می­شود، آنتاگونیست با مسدود کردن محل اتصال مانع از اتصال و عمل آگونیست می‌گردد) (منبع: دیکشنری پزشکی دورلند). این گیاه می­تواند تأثیر خود را مطابق با نیاز بدن اعمال کند، برای مثال در سندرم قاعدگی دردناک این گیاه موجب مقابله با آثار ترشح استروژن شده و در علائم پس از یائسگی این گیاه علائم ناشی از کمبود ترشح استروژن را جبران می­سازد. ویتکس دارای مواد فیتواستروژن فعال می­باشد، این اثر را از طریق نفوذ روی غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس انجام داده و در نتیجه هورمون تحریک کننده آزادسازی فولیکول (FSH)، لوتئین (LH) را تعدیل می­نماید.

مکانیسم عمل

مکانیسم عمل ترکیبات سازنده متابولیت های ثانویه پنج انگشت هنوز ناشناخته مانده است اما به نظر می­رسد این ترکیبات نوعی انتقال دهنده عصبی از گروه دوپامین هستند و مسئول تغییر در ترشح پرولاکتین می­باشند. در گذشته استفاده از دز پایین عصاره این گیاه برای جلوگیری از بیماری­های جنسی مرسوم بوده است. عصاره استخراج شده پنج انگشت از فعال شدن رسپتور دوپامین ۲ به وسیله رقابت در بلوکه کردن، ممانعت کرده و باعث آزاد شدن مقدار بسیار کمی پرولاکتین می­شود.

آزمایشات نشان می­دهد دز بالای عصاره­ استخراج شده از گیاه پنج انگشت رسپتورها را بلوکه کرده و به صورت قابل توجهی رها سازی پرولاکتین را کاهش می­دهد. برای اطمینان از فرایند تحقیقات در مطالعه­ای درمان ۲۰ مرد سالم با دز بالای عصاره پنج انگشت، باعث کاهش مقدار کمی از سطوح پرولاکتین شد. گرچه دزهای پایین باعث افزایش بسیار کمی در مقایسه با داروهای تلقینی و بی اثر (Placebo) شده بودند اما نتیجه آزمایشات نشان دهنده تاثیر معنی­دار استفاده از عصاره گیاه پنج انگشت بود.

اما باید دید تاثیرات فیزیولوژیک کاهش سطوح پرولاکتین در بدن انسان به چه نحوی می­باشد. مطالعات بالینی نشان می­دهد کاهش پرولاکتین در بدن باعث کاهش هورمون تحریک کننده فولیکول سازی (FSH) و هورمون استروژن در زنان و هورمون تستسترون در مردان می­شود. در واقع ترکیبات دوپامینرژیک (Dopaminergic compounds) (دی ترپن­هایی با اثرات متوقف کننده عمل پرولاکتین) موجود در گیاه پنج انگشت از نظر درمانی و کلینیکال ترکیبات مهمی در بهبود سندروم پیش قاعدگی و علائم ذهنی – جسمانی (Psycho-somatic) مربوط به آن می­باشند. تحقیقات نشان می­دهد از این گیاه برای کاهش علائم مشکلات ژنی مختلف استفاده می­شود.

شواهد علمی مربوط به استفاده عصاره پنج انگشت محدود در نوعی است که در کشور آلمان استاندارد شده است. عصاره های دیگر استخراج شده از این گیاه یا عصاره های ترکیب شده با انواع دیگر گیاهان به صورت معنی داری اثرات متفاوتی می­توانند نشان دهند.

موارد مصرف

سندورم پیش قاعدگی (PMS): سندرم پیش از قاعدگی به مجموعه­ای از علایم جسمی، روانی و احساسات مرتبط با چرخۀ قاعدگی در زنان گفته می­شود که تنها در طول فاز لوتئال از چرخۀ قاعدگی، اتفاق می­افتد. نشانه­های خاص روانی و فیزیکی منتسب به سندروم پیش از قاعدگی از زنی به زن دیگر متفاوت است، با اینحال الگوی علائم برای هر زن، به طور فردی، قابل پیش بینی است. این نشانه­ها در طول ده روز قبل از قاعدگی اتفاق افتاده و مدت کوتاهی قبل و یا مدت کوتاهی بعد از شروع جریان قاعدگی ناپدید می­شود. تنها درصد کمی از زنان (۲ تا ۵ درصد) علائم پیش از قاعدگی بارزی دارند که می­توان آن را از ناراحتی عادی مرتبط با قاعدگی زنان سالم جدا کرد. از نظر فرهنگی، سندرم پیش از قاعدگی در کشورهای اروپایی بسیار شناخته شده می­باشد و به مشکلات مرتبط با قاعدگی اشاره می­کند، و اصطلاح پی ام اس (PMS) بدون توجه به تعریف پزشکی آن، به طور گسترده در گفتگوهای محاوره­ای و عادی استفاده می­شود.

در آزمایشی پنجاه بیمار سندروم پیش قاعدگی روزانه با قرص های ۲۰ میلی گرمی عصاره ویتکس در طول سیکل قاعدگی تحت درمان قرار گرفتند. نتایج بررسی نشان داد مصرف عصاره ویتکس تعداد روزهایی که بیماران با این سندروم درگیر بودند کاهش یافته بود در واقع علائم مربوط به این سندروم کاهش یافته بود (منبع: برگر و همکاران، ۲۰۰۰). عصاره ویتکس در غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس نفوذ کرده و ترشح هورمون تحریک کننده آزادسازی فولیکول (FSH) و لوتئین (LH) را تعدیل می­نماید. این دو هورمون هیپوفیزی موجب تولید استروژن می­شوند و علائم یائسگی را کنترل می­کنند. معمولا هشت درصد از زنانی که دارای اختلالات سندروم پیش قاعدگی هستند، دارای حالت شدیدتری از آن می­باشند که اختلال دیسفوریک پیش از قاعدگی (PMDD) نامیده می­شود. این حالت به عنوان یک اختلال روانپزشکی مشابه با افسردگی تک قطبی در نظر گرفته می­شود. از اثرات درمانی دیگر این گیاه می­توان به درمان سردرد، اضطراب، اختلال در خواب، تحریک پذیری، عصبانیت، درد پستان، اسپاسم­های شکمی، نفخ، تورم که بطور معمول در تعدادی از زنان قبل از دوره قاعدگی دیده می­شود و معمولاً نشانه افزایش استروژن و کاهش پروژسترن در زنان می­باشد.

یکی از اختلالات سیکل قاعدگی، درد پستان(Mustodynia)  می­باشد. غلظت­های بیشتر از حد فیزیولوژیک پرولاکتین درخون در ترشح گونادوتروپین­ها مداخله نموده و موجب اختلال در رشد و تکامل فولیکولی و اوولاسیون شده و در نهایت منجر به عدم تعادل هورمونی می­گردد. در این مرحله از اختلالات سیکل قاعدگی می­توان تورم و درد پستان را مشاهده نمود. در واقع پرولاکتین با اثر مستقیم روی پستانها ممکن است موجب حساس شدن و درد پستان شود. کاهش سطوح پرولاکتین منجر به ترشح به اندازه گونادوترپین شده و سیکل قاعدگی منظم می­گردد. در این حالت اثر پرولاکتین روی بافت پستان متوقف می­گردد. از کاربردهای درمانی دیگری که برای ویتکس نامبرده شده می­توان به هیپرمنوره، پلی منوره، بی نظمی قاعدگی، آمنوره ثانویه، ناباروری، فیبروم رحم، هیپرپرولاکتیمی، کمی شیر و کاهش میل جنسی زنان اشاره نمود.

تحقیقات دانشمندان در مورد موارد مصرف عصاره پنج انگشت یا اختصاصا مصرف داروی ویتکس درمان سندرم پیش از قاعدگی (PMS)، درمان درد پستان (Cyclical mastalgia)، معتدل کردن سطوح بالای پرولاکتین در خون (Mild hyperprolactinemia) (پرولاکتین باعث توسعه پستانها در دوران بلوغ جنسی و بارداری می­شود)، بهبود توسعه لایه داخلی رحم در دوره بارداری و لقاح (Luteal phase defect) و سندرم تخمدان پلی کیستیک (Polycystic Ovarian Syndrome) می­باشد. این سندرم یعنی تولید بیش از حد تخمک در تخمدان زنان با استفاده از عصاره استاندارد درخت پاکدامن علائم مربوط به این سندرم در بدن را کاهش و بهبود می­یابد..

پنج انگشت در طب سنتی

در کتاب مخزن الادویه تحت عنوان  ویتکس به خصوصیتهای قابض تحلیل برنده، بازکننده گرفتگی­های کبدی و مغزی، نیرودهنده، اشتهاآور، بادشکن و ضدنفخ، مفید در قاعدگیهای عقب افتاده و بیماریهای رحمی اشاره گردیده است. از برگهای گیاه در گذشته قرص­هائی تهیه می­شده است که سه بار در روز تا سه روز پس از زایمان به زنانی تجویز می­شد که دچار بی اشتهائی شدید، ضعف و لاغری بودند. از اثرات دیگر ویتکس میتوان به افزایش ترشح شیر مادر، برقراری جریان طبیعی قاعدگی، خشک کردن منی و افزایش تمایلات جنسی در زنان به کاربردهای آن اشاره کرد. همچنین شیاف واژینال تهیه شده از برگ و میوه قاعده­آور بوده و Sitzbatch آن برای تورم­های رحم، مشکلات تخمدانی، واژینیت آتروفیک در منوپوزها مؤثر است. مقدار مصرف آن ۵ گرم در روز و جهت جلوگیری از عوارض جانبی توصیه شده همراه صمغ عربی یا کتیرا مصرف گردد.

مطالعات بالینی: یکی از وسیع­ترین مشکلات زنان، عوارض قبل از قاعدگی(pms) است، مصرف گیاه %۳۰ تا %۴۰ کاهش عوارض را دربردارد. تحقیقی درکشور آلمان در زنان مبتلا به تنبلی تخمدان و فیبروم رحمی صورت گرفته و روزانه ۴۰ قطره از عصاره گیاه پنج انگشت را به مدت ۱۶۶روز به آنها تجویز نموده اند. نتایج بدست آمده نشان داد که ۹۰% کلیه عوارض به کلی مرتفع شدند. زمان متوسط اثر گذاری عصاره پنج انگشت دراین تحقیق ۲۵/۳روز بوده است.

درمطالعه دیگری بر روی ۳۶ نفر خانم با روزی ۴۰ قطره بعداز سه نوبت قاعدگی، کاهش مواردی از جمله سردرد، فشار و حساس شدن سینه­ها، خستگی، نفخ، افزایش اشتها، دپرسیون، پرخاشگری، دلهره، میل به خوردن شیرینی، عصبی شدن و بی حوصلگی در آنها مشاهده شد. مصرف عصاره همراه ۲۰۰ میلی گرم ویتامین B6 اثرات مطلوبتری را درپی داشته است. مطالعات نشانگر این است که قاعدگی­های نامنظم بوسیله مصرف عصاره ویتاگنوس، منظم شده و میزان پرولاکتین کاهش می­یابد. مطالعات بالینی در طی ۴۰ سال گذشته نشان داده­اند که مواد مؤثره میوه ویتکس علائم یائسگی مانند: گرگرفتگی، سرگیجه، خشکی مخاط واژن و افسردگی را کنترل می کند.

میزان و طریقه مصرف: از عصاره میوه پنج انگشت محصولات مختلفی به صورت قطره، قرص و کپسول تهیه شده که کاریی قطره های آن بهتر از اشکال دیگر است. مقدار مصرف معمولی قطره های آن ۴۰ قطره یک بار در روز است که می­توان در صورت نیاز از مقادیر بیشتری استفاده کرد. عملکرد دارو کند بوده و گاهی باید به صورت طولانی مصرف شود. برای نمونه در نازائی و عدم تخمک گذاری حداقل ۵ تا ۷ ماه مصرف شود. درآمنوره ثانویه باید بیش از ۲ سال مصرف شود. اثرات آن بعد از یک یا دو سیکل مشخص و پس از ۴ تا ۶ ماه به حداکثر می­رسد.

عوارض جانبی ناشی از فرآورده­های گیاهی بسیار محدود و اکثراً ضعیف هستند. این عوارض در مصرف ویتکس شامل خارش بدن، راش­های پوستی، تهوع و اسهال در زنان می­باشد. در تعداد اندکی از زنان در ماه­های اول باعث پریود سنگین می­شود. لذا پزشکان برای آن موارد منع مصرف و نکات توصیه­ای ارائه می­کنند. مصرف آن در بارداری با توجه به اثرات قاعده آور (تجربی) ممنوع است، از طرفی این گیاه در سه ماهه اول بارداری در کسانی که به دلیل پروژسترن ناکافی سقط داشته­اند مؤثر بوده است. شواهد تجربی نشان می­دهد ویتکس نباید همراه با داروهای پروژسترونی و قرص­های ضدآبستنی مصرف شود. برای مثال هالوپریدول ممکن است اثرات پنج انگشت را تضعیف یا مهار کند.

منابع

• محمدحسین عقیلی، مخزن الادویه سال۱۳۸۰
• حسین میرحیدر، معارف گیاهی سال۱۳۸۳
• دکترعلی زرگری گیاهان داروئی ایران سال۱۳۷۹
• ضیائی، علی.، عسگر پور، ب.، شبستری، آ. و فرسام، حسین. احتیاط مصرف و تداخلات داروئی گیاهان داروئی بر اساس شواهد و مستندات. پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی، انشتارات جهاددانشگاهی.

• Berger, D., Schaffner, W., Schrader, E., Meier, B and Brattström, A., 2000. Efficacy of Vitex agnus castus L. extract Ze 440 in patients with pre-menstrual syndrome (PMS). Arch Gynecol Obstet, 264(3):150-153.