پیشینه علوم پزشکی و درمان در ایران به دوران آریایی‌ها، حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و نیز نخستین نوشته‌ها و نسخه‌های به‌دست آمده، از گیاهان دارویی در تمدن‌های مهم دنیا همچون ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، چین و هند به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد.

براساس نوشته‌های به‌دست آمده، نخستین پزشک آریایی «تریتا» یا «آترت» نام داشت که از دیدگاه زرتشت و اهورا‌مزدا شخصی بود پرهیزگار، دانا، کامکار و توانا که برای نخستین‌بار ناخوشی، تب و زخم نیزه را بازداشت و درمان کرد. نام تریتا نه‌تنها در فرهنگ ایرانی بلکه در هندوستان نیز به‌عنوان نخستین پزشک آریایی معرفی شده است. او به‌عنوان نخستین پزشک و جراح آریایی با گیاهان و خواص آنها آشنایی فراوان داشت و برای درمان بیماری‌ها از عصاره‌های گیاهانی که خود استخراج می‌کرد، استفاده می‌نمود.

از دیگر نامداران آریایی در این عرصه، می‌توان جمشید یا یما، فریدون یا تئا و… را نام برد. آنها از نخستین کسانی بودند که در ایران باستان توانستند بیماران دچار مشکلات پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دهند.

در تمدن آریایی تاکید زیادی بر حفظ و بقای گیاهان شده است. در این تمدن قدیمی ایرانی، دو گیاه «مورد و انار» مقدس بودند و همواره بین مردم از ارزش والایی به دلیل سلامت انسان و محیط‌زیست برخوردار بوده‌اند.

بنا به نوشته دکتر معصومه آیت‌اللهی راجع‌به تمدن ایران باستان در کتیبه‌های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به‌عنوان گیاه دارویی با خواص و کاربرد بسیار فراوان یاد شده است و نخستین نوشته‌ها و نسخه‌های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن‌های بزرگ دنیا همچون ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، چین و هند به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، کرچک و سیر به وفور به چشم می‌خورد، همچنین دیگر تمدن‌ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد آغاز پیشرفت‌ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است.

دو کشور پهناور چین و هند هم مانند ایران از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده‌اند. نخستین آثار کشف شده از چین در زمینه گیاهان دارویی، نوشته‌ای است به نام «شینون» مربوط به حدود ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بود که در آن حدود ۱۰۰۰ گونه دارویی شرح داده شده است.

یکی دیگر از نقش‌های گیاهان دارویی و نیروهای ماوراءطبیعت در شفا و افزایش طول عمر انسان مربوط به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در کشور هند است. وسعت و تنوع آب‌وهوایی در کشورهای ایران، چین و هند منجر به این شده است که این مناطق از لحاظ تعداد و تنوع گونه‌های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه خاصی برخوردار باشند، به گونه‌ای که تاکنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار موثر همچون گیاهان دارویی و گیاهان ادویه‌ای مانند فلفل سیاه، شاه‌دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، خشخاش، جوز هندی، کرچک، کنجد، آلورا یا صبر زرد، جین‌سینگ چینی، چای چینی و… را به دنیای امروز معرفی کرده‌اند.

  گیاهان دارویی ایرانی

پس از تحول عظیمی که با آثار منتشرشده توسط بقراط پدر علم طب و شاگردش جالینوس در سال‌های ۴۶۰ تا ۲۰۰ قبل از میلاد مسیح رخ داد، روش‌های درمانی بر اساس طب مزاجی جایگزین سحر و جادو و خرافات شد. برخی از دانشمندان و نویسندگان معتقدند که این تحول بزرگ در یونان باستان الهام گرفته از طب ایران باستان بوده است و مکتب طبی زرتشت خیلی زودتر از طب یونانی به‌وجود آمده بود. آن‌گونه که جنگ‌های میان ایرانیان و یونانیان منجر شد تا آثار طبی بقراط و دیگر دانشمندان به دست ایرانیان بیفتد و نخستین مدرسه به نام «جندی شاپور» تاسیس شود. پس از ورود سپاه اسلام به ایران، این مدرسه به بزرگترین مرکز تعلیم پزشکی در سرتاسر ممالک اسلامی تبدیل شد.

این زمان که یکی از طلایی‌ترین ادوار علم پزشکی در ایران است، دانشمندان بزرگی همچون ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی سینا پا به عرصه وجود گذاشتند. آنها توانستند در مدت کوتاهی، پیشرفت‌های چشمگیری، در جهان طب به‌وجود آورند.

کتاب «قانون» یکی از معروف‌ترین آثار پزشکی دنیا، از ارزشمندترین منابع قدیمی طب سنتی است که ابوعلی‌سینا پزشک و فیلسوف ایرانی آن را به رشته تحریر در آورد. او در این اثر گرانبها ۸۱۱ داروی گیاهی و خواص مهم درمانی آنها را معرفی کرده است. با کمال افتخار در حال حاضر اثر این دانشمند بزرگ ایران زمین به‌عنوان یکی از منابع مهم در دانشگاه‌های پزشکی سراسر دنیا، مورد تدریس و مطالعه قرار می‌گیرد.

گرایش عمومی به استفاده از داروهای گیاهی و به‌طور کلی فرآورده‌های طبیعی در جهان به‌ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است. مهمترین علل این گرایش را می‌توان اثرات داروهای شیمیایی از یک سو و ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی از سوی دیگر دانست.

 گیاهان دارویی امروزی

در ایران که یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین گیاهان دارویی را دارد، این گرایش وجود داشته است و در سه دهه گذشته شاهد روند رو به رشد علاقه و توجه مردم در زمینه استفاده از داروهای گیاهی و احیای طب سنتی هستیم.

براساس آمارهای موجود، در کشورمان بیش از ۱۳۰ نوع داروی گیاهی وجود دارد.

جایگاه داروهای گیاهی از یکسال پیش در کشور با تحولات علمی- تخصصی نظام‌مندتر شده است. 

تشکیل ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی، تاسیس دانشکده طب سنتی، ایجاد درمانگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروسازان نمادی از تحول و نظام‌مندی نسبت به جایگاه طب سنتی ایران و درمان از طریق داروهای گیاهی است.

امروزه تخمین زده می‌شود که ۷۵‌هزار گیاه دارویی در سراسر جهان وجود داشته باشد و تاکنون پنج‌هزار داروی گیاهی توسط صنایع دارویی جهان ساخته و به بازار عرضه شده است. این بخش از منابع طبیعی قدمتی همپای بشر دارند و یکی از مهمترین منابع تامین غذایی و دارویی بشر در طول نسل‌ها بوده‌اند.

براساس برآوردها، در حال حاضر ۷۵۰‌هزار گیاه گل‌دار یا دانه‌دار در زمین یافت می‌شود و تاکنون ۳۰۰‌هزار گیاه در جهان شناسایی شده‌اند و قاره آمریکا دارای ۱۳۸هزار گونه گیاهی و قاره آسیا دارای ۱۲۳هزار گونه گیاهی است. بین کشورهای آسیایی بیشترین تعداد و تنوع گونه‌ها متعلق به کشور‌های چین، اندونزی، هند، برمه، تایلند، مالزی و ایران است.

در حال حاضر استفاده از گیاهان دارویی در موارد مختلف همچون طب کنونی، طب سنتی یا بهتر بگوییم طب مزاجی یا طب اخلاطی کاربرد دارند.

در ایران نیز گیاهان دارویی متنوعی وجود دارد که به اعتقاد بسیاری از پزشکان و کارشناسان علوم گیاهی، می‌توان از آنها در چرخه درمان استفاده کرد و بر‌ای مثال گران‌ترین گیاه جهان یعنی زعفران در ایران می‌روید.

حسین فرازمند/روزنامه گسترش صنعت