×

منوی بالا

منوی اصلی

دسترسی سریع

اخبار سایت

آخرین اخبار

امروز : سه شنبه, ۱۳ آذر , ۱۴۰۳  .::.  اخبار منتشر شده : 2 خبر
موانع و راهبردهای پیشروی توسعه اقتصاد گیاهان دارویی

حیدر مفتاحی زاده*، عباس ناصری
مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی، جهاد دانشگاهی واحد استان ایلام

چکیده:
ایران به همراه کشور ترکیه غنی­ترین منبع و تنوع گیاهان دارویی را در دنیا به خود اختصاص داده اند. سهم تجارت جهانی از فروش محصولات گیاهان دارویی حدود ۱۲۴ میلیارد دلار بوده است که سهم کشور ما حدود ۶۰ میلیون دلار می­باشد که این مقدار کمتر از نیم درصد کل تجارت جهانی است. متکی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیر پذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی، آسیب پذیری اقتصاد کشور رادر این زمینه موجب شده است. هر ساله بیش از۹۰۰۰ نوع فرآورده گیاهی در کشورهای اروپایی و آمریکا فرموله و به بازار عرضه می‌شود، کشور ما مانند ۵۰ سال گذشته بیشتر در زمینه تولید عرقیات گیاهی فعالیت دارد. با توجه به جمیع بررسی­ها و تحقیقات به عمل آمده مشکل اصلی در حال حاضر در تولید دیده نمی‌شود بلکه مشکل اصلی را باید در بازار این محصولات جستجو کرد. اوج کارآمدی یک بازاریابی موفق زمانی است که فرهنگ سازی و افزایش مصرف در سطح عامه مردم از طریق ترویج و نه تبلیغات انجام گیرد. اهلی سازی گیاهان دارویی مفید، محافظت و احیاء اماکن و سایت های گیاهی موجود، کاهش زنجیره تجارت گیاهان دارویی، هدفمند کردن تحقیقات در این زمینه و تقویت و اجرای کردن قوانین جهت برداشت از این گونه ها می­توانند به عنوان راه حل های جهت توسعه در داخل و بالطبع آن توسعه صادرات در خارج مورد بررسی قرار گیرند.
کلمات کلیدی: اقتصاد گیاهان دارویی، بازاریابی، توسعه صادرات، فراوری گیاهان دارویی

ایران به همراه کشور ترکیه غنی ترین منبع و تنوع گیاهان دارویی را در دنیا به خود اختصاص داده اند. سهم تجارت جهانی از فروش محصولات گیاهان دارویی حدود ۱۲۴ میلیارد دلار بوده است که سهم کشور ما حدود ۶۰ میلیون دلار می­باشد که این مقدار کمتر از نیم درصد کل تجارت جهانی است.

در سال ۱۹۸۶ حدود ۷/۳ درصد از سهم صادرات محصولات کشاورزی به گباهان دارویی اختصاص یافته است که بیشترین میزان این صادرات مربوط به دو محصول زعفران و زیره سبز بوده است.

متکی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیر پذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی، آسیب پذیری اقتصاد کشور را موجب شده است.

یکی از راههای مقابله با این چالش ، توسعه تولیداتی است که ضمن بهبود وضع اقتصاد داخلی سبب افزایش صادرات غیر نفتی می‌شود. در این میان محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی و صنعتی علاوه بر نقش خاصی که در اقتصاد داخلی دارند می‌توانند تاثیر به سزایی در امر صادرات غیر نفتی داشته باشند.

خوشبختانه با روی آوردن دنیا، به خصوص کشورهای پیشرفته به استفاده از فرآورده‌های گیاهی و مصرف روز افزون آن در جهان، چه در داروسازی و چه در صنایع غذایی و آرایشی، بهداشتی و با توجه به تنوع آب و هوایی کشور و امکان رویش اکثر گیاهان در آن، فرصتی طلایی نصیب جمهوری اسلامی ایران گشته است تا از آن به بهترین نحو ممکن استفاده نموده و حضور خود را در بازارهای جهانی بیش از بیش افزایش دهد.

با توجه به رویکرد کشورهای جهان به داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی در سالهای آینده مصرف گیاهان دارویی در صنعت افزایش می‌یابد. آنچه در حال حاضر باعث رکود مصرف گردیده عدم فعالیت بخشهای تحقیقات صنعتی درزمینه پژوهش و ساخت محصولات گیاهی جدید بوده است.

با اینکه هر ساله بیش از۹۰۰۰ نوع فرآورده گیاهی در کشورهای اروپایی و آمریکا فرموله و به بازار عرضه می‌شود، کشور ما مانند ۵۰ سال گذشته بیشتر در زمینه تولید عرقیات گیاهی و طی دهه گذشته در تولید حدود ۱۷۰ نوع داروی گیاهی سرمایه گذاری نموده که تنها در بازار داخلی به فروش رسیده است.

در همین مدت به مدد فن آوری اطلاعات مانند اینترنت و ماهواره به طور مداوم برای محصولات خارجی تبلیغ ، بازاریابی و فضای مناسب فروش ایجاد شده است. ایران پتانسیل بزرگ گیاهان دارویی است.

تنوع اکولوژیکی زیاد درایران (بیش از۷۵۰۰ گونه گیاهی که گفته می­شود ۱۰تا ۱۵ درصد آن­ها دارویی هستند. چیزی در حدود تمام قاره اروپا است. به دلیل شرایط آب و هوایی (١١ اقلیم از ١٣ اقلیم جهان) و جغرافیای سیاسی که دارد، قادر است به جایگاه مهمی در بازار جهانی این صنعت دست یابد.

استفاده از گیاهان دارویی سبب شده است تا میزان گیاهان دارویی در کشورهای توسعه یافته روز به روز افزایش یابد، به طوری که واردات گیاهان دارویی (گیاهان معطر شامل آن نمی شود) از ۳۵۵ میلیون دلار در سال ۱۹۷۶ به ۵۱/۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ رسید و تا سال ۲۰۵۰ بالغ بر ۵ تریلیون دلار خواهد رسید(هاسنا ۱۹۹۷ ).

بازاریابی، عملیاتی از تجارت است که جریان کالا یا خدمات را از تولید کننده به مصرف کننده هدایت می‌کند. این عملیات در مورد محصولات کشاورزی شامل مراحلی چون نیاز سنجی بازار و در صورت نیاز ترویج، ارائه مشاوره علمی و مالی، تضمین خرید، ذخیره‌سازی محصول، فرآوری و حمل و نقل است. به‌طوری‌ که تولید کننده واقعی با درآمد بیشتر و مصرف کننده نهایی با قیمتی نازلتر با یکدیگر ارتباط پایدار برقرار نموده و سطح رفاه جامعه افزایش می‌آید.

اوج کارآمدی یک بازاریابی موفق زمانی است که فرهنگ سازی و افزایش مصرف در سطح عامه مردم از طریق ترویج و نه تبلیغات انجام گیرد. استاندارد نبودن و عدم کنترل کیفی و کمی داروهای گیاهی، نبود بازار داخلی مناسب به‌دلیل عدم تجویز پزشکان و سیستم توزیع نا مناسب (عطاریها) و عملکرد ضعیف برخی از تجار ایرانی، ضعف در فنآوری و تهیه داروهای گیاهی بدلیل عدم آگاهی زارعان از اصول صحیح کشت و بهره‌برداری، خشک کردن، سیستم بسته‌بندی، انبارداری و انبارسازی، ضعف در اطلاع رسانی و نبود صنایع تبدیلی در مناطق مختلف رویش این گیاهان از جمله عوامل موثر در بروز اقتصاد ضعیف گیاهان دارویی می­باشد.

بازار داخلی گیاهان دارویی در ایران شامل ۶ هزار عطاری توزیع کننده این گیاهان است. تعداد ۷۲ شرکت در زمینه گیاهان، وجود مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در تمام استانهای کشور و فعالیتهایی که این مراکز درخصوص گیاهان دارویی انجام می­دهند نیز به عنوان پتانسیل جدیدی مطرح است و می‌تواند زمینه خوبی برای شناسایی اقلام بومی و امکان شناسایی کاربردهای گیاهان فراهم نماید. سه قلم اصلی زراعی شامل زیره سیاه و سبز، گشنیز و رازیانه با تفاوتی چشمگیر در مقایسه با دیگر اقلام قرار می‌گیرند.

این اقلام به اضافه شیرین بیان چهار قلم اصلی گیاهان دارویی صادراتی کشور را تشکیل میدهند که صادرات بقیه اقلام در مقایسه با آنها ناچیز است. با توجه به جمیع بررسی­ها و تحقیقات به عمل آمده مشکل اصلی در حال حاضر در تولید دیده نمی‌شود بلکه مشکل اصلی را باید در بازار این محصولات جستجو کرد و نیز مسئله عدم فرآوری محصولات نیز مطرح است.

مزیت نسبی یکی از معیارهای مهم اقتصادی جهت برنامه­ریزی تولید، صادرات و واردات و به معنای توانایی یک کشور یا یک منطقه در تولید یک کالا با هزینه کمتر است. این نظریه بیان میدارد که هر کشور یا منطقه با توجه به فراوانی استعدادهای طبیعی و سطوح بهره وری عوامل تولید، به طور نسبی در تولید گروه خاصی از محصولات مزیت دارد ( حاج رحیمی، ۱۳۷۶: عزیزی و زیبایی، ۱۳۸۰).

برای استفاده پایدار از گیاهان دارویی راهبردهای زیر پیشنهاد می­گردد:
الف) اهلی سازی گیاهان دارویی مفید: در این مورد توجه به این نکته ضروری به نظر می­رسد و آن این است که با اهلی کردن و کشت این گیاهان در مزرعه ممکن است که میزان ترکیبات فعال در این گیاهان و یا حتی نوع این ترکیبات تغییر کند. همچنین استفاده از کودهای شیمیایی و آفت کش­ها باید بر اساس نظام خاص مدیریتی صورت گیرد. بهرحال این روش به تولید شغل برای اهالی محل و نیز کاهش فشار بر اکوسیستم طبیعی صورت می­گیرد.

ب) محافظت و احیاء اماکن و سایت های گیاهی موجود : برداشت از این مزارع باید بر اساس ظرفیت آن مزارع صورت گیرد و بنتوان از طریق تکثیر نمونه های گیاهی به احیاء آن ها دست یافت.

ج) آموزش و حمایت مالی از افرادی که این محصولات را از طبیعت جمع آوری می کنند.تحقیقات نشان میدهد که در آلمان حدود ۹۰-۷۰% گیاهان دارویی وارد شده از طبیعت جمع آوری می­شوند و فقط حدود ۱۰۰-۵۰ گونه در سطح وسیعی کشت شده اند که در این زمینه باید تدابیر کارشناسانه اندیشیده شود. در نگاه اول باید طرز صحیح برداشت از این منابع طبیعی به آنها یاد داده شود و کشت آنها در سطح وسیع در مرحله دوم کار قرار گیرد.نحوه برداشت باید طوری باشد که یکباره به انقراض گونه های گیاهی کمک نکند.

عامل دیگر که منجر به افزایش برداشت بی رویه از طبیعت شده است، عدم وضعیت مناسب اقتصادی این افراد است که مجبور می­شوند مقدار زیادی از این گیاهان از طبیعت برداشت شود. بنابراین در این راستا انجام کارهای زیر ضروری می باشد.

۱- کاهش زنجیره تجارت گیاهان دارویی بین جمع آوری کنندگان محلی و مصرف کنندگان با تشکیل تعاونی های محلی (منطقه­ای)

۲-در تصمیم گیریهای که به منظور حفاظت از منابع طبیعی صورت می­گیرد نقش این افراد نیز لحاظ شود.

د) هدفمند کردن تحقیقات در این زمینه: اکنون در موسسات تحقیقات و دانشگاه ها تحقیقات در این زمینه به صورت پراکنده کاری صورت می­گیرد. وارد شدن بخش خصوصی در این زمینه می توان تحقیقات را پویا تر کند.
م) تقویت و اجرای کردن قوانین جهت برداشت از این گونه ها: به طور مثال استفاده از گونه های در معرض انقراض باید اصلا صورت نگیرد، در غیر اینصورت جرم تلقی شود.

ن) تسهیل در فرایندهای بعد از کاشت: با راه اندازی کارخانه های کشت و صنعت می­توان در این راستا تلاش نمود.

با این توضیحات به نظر می­رسد که نمی توان در مرحله اول به مردم سفارش کرد که حق ندارند از طبیعت برداشت کنند بلکه این یک کار فرهنگی را می­طلبد و به مرور زمان می­توان به این هدف دست یافت. اما نحوه برداشت از منابع طبیعی در این مرحله نیز باید آموزش داده شود. اگر کشاورزان یک منطقه از منابع طبیعی به جمع آوری گیاهان میپردازند، توجه به مرحله متولوژیکی زمان برداشت اندام جمع آوری شده بسیار مهم است، چرا که می­تواند یک معیار مناسبی برای جلوگیری از انقراض این گونه­ها باشد.

در کشورهای آلمان و آمریکا به عنوان مصرف کنندگان گیاهان دارویی، فروش گیاهان برداشت شده ازمنابع طبیعی بسیار مهم است چرا که آنان معتقدند که اگر گیاهی به صورت کاملا طبیعی و بدور از دست بشر رشد کرده باشد مقدار و درصد ترکیبات آن ثابت میماند. به همین علت قیمت این محصولات گران تر از محصولات کشت شده میباشد. لذا در تهیه کلکسیون های کشت این گیاهان باید مطمئن شد که میزان ماده موثره گیاهان کشت شده نسبت به گیاهان وحشی کاهش نیابد و نوع ترکیبات نیز تغییر نکند.

 منابع:

  • حاجی رحیمی، ‌م. (۱۳۷۶)، انگیزه های اقتصادی و مزیت نسبی محصولات زراعی در استان فارس،‌ پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.
  • عزیزی، ح. و م. زیبایی (۱۳۸۰)، تعیین ضریب نسبی برنج ایران، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ۳۳٫
  • دفتر امور گل و گیاهان زینتی (۱۳۷۹). مروری بر وضعیت تولید گیاهان دارویی . ص ۵٫
  • وجدانی،‌حمیدرضا (۱۳۸۱)گیاهان دارویی وکاربردآنهادردامپزشکی ودامپروری.مجله دامدار، سال یازدهم، شماره۱۴۵ ص ۱۲-۱۰
  • ابراهیمی ، علی (۱۳۷۴). چکیده مقالات همایش ملی گیاهان دارویی ایران ۲۶-۲۴ بهمن ماه ۱۳۷۴٫
  • وجدانی، حمیدرضا (۱۳۸۰). بررسی تولید و صادرات گیاهان دارویی ایران. ارائه شده در همایش ملی گیاهان دارویی ایران. کرج، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور.
  • وجدانی، حمیدرضا (۱۳۸۱). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی: ارزیابی اقتصادی تولید و فرآوری گیاهان دارویی استان همدان با هدف بازار یابی صادرات. وزارت جهاد کشاورزی مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام کشور.

برچسب ها :

این مطلب بدون برچسب می باشد.

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.