مصاحبه با جناب آقای دکتر محمّدباقر رضایی

رئیس انجمن گیاهان دارویی ایران و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور

تهیه و تنظیم: محمّدتقی عبادی

خردادماه ۱۳۹۱ – ویژه نامه نخستین جشنواره ملی و نمایشگاه گیاهان دارویی، فرآورده‌های طبیعی و طب سنتی ایران 

دکتر محمدباقر رضایی دارای مدرک دکتری فیتوشیمی یا ترکیبات طبیعی می باشد که در سال ۱۹۸۹میلادی معادل ۱۳۷۰ هجری شمسی از کشور هندوستان فارغ التحصیل شده است. از ابتدا با وزارت جهادکشاورزی و در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور فعالیت خود را شروع کرد و با توجه به رشته‌ تحصیلی‌اش، گیاهان دارویی در کانون علاقه‌اش قرار گرفت. راه اندازی مجتمع جابربن حیان، منجر به تاسیس بخش تحقیقات گیاهان دارویی و معطر در سال ۱۳۷۳ شد. او اکنون به عنوان رئیس انجمن گیاهان دارویی ایران فعالیت می‌نماید.

آقای دکتر در رابطه با ارتباط با صنعت و نحوه ی ایجاد این ارتباط چه نظری دارید؟

ارتباط با صنعت بسیار خوب است و بنده در هر کجا که حضور داشته ام (انجمن علمی گیاهان دارویی، ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب ایرانی، شبکه ملی پژوهش و فناوری گیاهان دارویی)، اولین کاری که کرده ام، تعیین مسئول واحد ارتباط با صنعت بوده است. متاسفانه تابحال صنعتگران ما با افراد محقق روبرو شده اند که کارهای نیمه کاربردی انجام داده بودند و از طرف دیگر، صنعت نیز یا سنتی بوده و کمی رشد کرده است و یا اینکه کاملا وارداتی بوده و اصلا نیازی به مشاوره با افراد مرتبط با موضوع نداشته است.

بطور کل اگر تاکنون ارتباط مستحکمی بین صنعت و جامعه دانشگاهی برقرار نشده است، بدلیل فاصله ی زیاد بین طرح‌ها، نیازها و ایده‌های آنان بوده است وگرنه مواردی هم وجود دارد که یک فرد علاقه مند بخوبی توانسته است وارد صنعت شود. ارتباط گسسته ی بین وزارتخانه‌ها هم یکی از عوامل مهم دخیل در این موضوع است.

آقای دکتر رضایی، تا بحال خودتان با صنعت همکاری داشته اید؟

ارتباط با صنعت تا حالا به اندازه ای بوده که بازدیدی داشته باشیم و پیشنهاداتی بدهیم. البته برگزاری جلسه با صنعتگران بطوریکه تکنولوژی و تفکرات ما را قبول کنند، کار مشکلی بوده است.

آقای دکتر، چه اختراعات و ثبت‌های تجاری تا به اکنون داشته اید؟

بنده بدنبال ثبت اختراع نبوده ام ولی همیشه سعی داشتم که کارهای بدیع و تازه ای انجام دهم. پروژه پایلوت استخراج آگار از جلبک‌ها و پروژه جایگزینی آنتی بیوتیک‌های گیاهی با صنعتی (با همکاری جناب آقای دکتر رسولی و حائز رتبه در جشنواره ی رازی) نمونه‌هایی از این کارها می باشند. همچنین با استعانت از خداوند متعال در سال ۱۳۸۴ به عنوان پژوهشگر نمونه کشور برگزیده شدم. اکنون بر روی ماشین آلات برداشت و فرآوری گیاهان دارویی کارهایی را شروع کرده ام.

زیباترین خاطره ای که از سال‌های پژوهش و تدریس داشته اید را بیان فرمایید؟

زیباترین خاطره ای که می توانم بگویم و همیشه با دیدن اش خوشحال می شوم، گسترش مجموعه‌های مرتبط با گیاهان دارویی در کشورمان است. روزگاری ما خیلی محدود بودیم ولی با همکاری و همفکری دوستان و برگزاری همایش‌ها، کارگاه‌ها، نشست‌ها و…، اکنون مبحث گیاهان دارویی در کشور مورد توجه قرار گرفته است و باعث شده مسئولین با نگاه دقیقتری به این بخش توجه نمایند.

لطفا در مورد انجمن گیاهان دارویی ایران توضیحاتی را بیان فرمایید و اهداف کلی تاسیس آن را توضیح دهید؟

انجمن گیاهان دارویی ایران یک موسسه ی غیرانتفاعی است و در زمینه‌های علمی و پژوهشی و فنی فعالیت می کند. انجمن به منظور گسترش، پیشبرد و ارتقای علم و توسعه کمی و کیفی نیروهای متخصص و بهبود بخشیدن به امور آموزشی و پژوهشی در زمینه‌های مربوطه، تشکیل شد. البته بنده تصور می کنم نکته ی خیلی مهمی که وجود دارد و متاسفانه اعضاء از آن غافل هستند، مشاوره و کمک علمی است. انجمن یک گروه علمی و فنی است و می تواند به تمام اعضا در حد امکانات و وسع اش خدمات ارائه دهد ولی متاسفانه اعضاء به ندرت از این پتانسیل انجمن استفاده می کنند. بنده در اینجا اعلام می کنم که لطفا اعضاء با انجمن ارتباط داشته باشند تا بتوانیم علم گیاهان دارویی را در ایران توسعه دهیم.

 به نظر شما چه چالش‌هایی در حوزه ی گیاهان دارویی وجود دارد؟ با توجه به اینکه شما در هم ستاد بوده اید، در انجمن هستید و اتحادیه گیاهان دارویی را هم به کمک خدا دارید ایجاد می کنید. اگر بخواهید یک جمع بندی از مشکلات و چالش‌ها داشته باشید، چه می گویید؟

مبحث گیاهان دارویی در چند سال اخیر جهش بزرگی داشته و مانند یک سیل عظیم در حال حرکت و پیشرفت است. بدلیل اینکه این علم در کشورمان خیلی سنتی بوده، حالا در جریان این پیشرفت عظیم جهانی و اقبال عمومی گسترده، دچار چالش‌های زیادی است تا بتواند از قافله جهانی عقب نماند. در همه ی بخش‌ها اعم از تولید، فرآوری، واردات، صادرات و… نیازمند بررسی دقیق ساختارها و شناسایی نقاط ضعف و قوت هستیم.

 در سفرهایی که به کشورهای دیگر داشته اید، چه نکاتی در رابطه با مبحث گیاهان دارویی آنها برایتان جالب بوده است؟

بنده در سفرهایی که داشته ام، مشاهده کردم که استقبال مردم سایر کشورها به گیاهان دارویی بیشتر از ما بود،  یعنی آنها فرهنگ سازی کرده اند. در ایران همه می گویند گیاهان دارویی خوب است ولی هیچکس نمی داند باید چگونه، چه وقت و برای چه درمانی مصرف کند! کیفیت تولیدات مان هم ثابت نیست، وقتی می بینیم مشتری‌ها استقبال کردند، بجای اینکه کیفیت را ارتقاء دهیم، آن را خراب می کنیم زیرا برنامه ریزی نداریم.

مثلا تولید کننده ماده اولیه کم می آورد، از قبل هم برنامه ریزی نکرده است لذا برای اینکه بتواند پاسخگوی افزایش تقاضای مشتریان باشد، از گیاهان دیگر استفاده می کند و در واقع تقلب می کند و کیفیت محصول اش پایین می آید. نکته ای که همیشه در کشورهای دیگر با آن برخورد می کنم، این است که آنان از ما اطلاعات بسیار کمی دارند و با پتانسیل‌ها و محصولات ما آشنا نیستند یعنی ما خوب اطلاع رسانی نکرده ایم و صرفا در داخل کشور شعار داده ایم.

 آقای دکتر از صنایع تبدیلی آنها هم بازدید کرده اید؟

بله، بیشتر از صنایع عصاره گیری و تولید کنستانتره بازدید داشته ام. آنها تکنولوژی بالایی دارند و محصول خوبی هم تولید می کنند. به بحث تحقیقات خیلی بها می دهند و سرمایه گذاری می کنند و در نهایت هم سود خوبی بدست می آورند. چرا با اینکه کشور ما یکی از بهترین تولیدکنندگان چای در دنیا است ولی باز هم وارد کننده هستیم؟ چرا نباید چای تولیدی ما مانند چای احمد و… شود؟ باید به سمت تکنولوژی فرآوری و صنایع تبدیلی حرکت کنیم.

 آقای دکتر پیش بینی شما برای ۵۰ سال آینده گیاهان دارویی ایران چیست؟

اگر همین روند وجود داشته باشد به هیچ جانمی رسیم و مانند داروهای شیمیایی یک وارد کننده می شویم. اگر به تولید داخلی ارزش ندهیم و حمایت نکنیم، هیچ پیشرفتی نخواهیم داشت.

 گیاه دارویی مورد علاقه شما چیست؟

من گیاه گل محمدی را خیلی دوست دارم و بر روی آن خیلی کار کرده ام.

 به عنوان صحبت پایانی، اگر نکته ای را می خواهید بگویید، بفرمایید.

از زحمات شما در رابطه با جمع آوری نظرات متخصصین بخش گیاهان دارویی کشور سپاسگزاری می کنم. امیدوارم که جمع بندی این صحبت‌ها مفید واقع شود. بنده فقط می خواهم در پایان این مصاحبه به دانشجویان رشته‌های مرتبط با گیاهان دارویی توصیه کنم که کارهای کاربردی را سرلوحه تحقیقات شان قرار دهند. در حال حاضر جامعه ی ما از بحث تئوری حدودا اشباع شده است و احیاء اطلاعات قبلی و کاربردی کردن آنها جزء اولویت کارهای دانشجویان ما باید باشد. این کار سبب می شود که به کشور خدمتی کرده باشیم و بازار اشتغال و درآمدزایی برای فارغ التحصیلان ایجاد خواهد کرد.