این مصاحبه با آقای محمّدهادی عطارنژاد عطار و عضو صنف اتحادیه عطاران و سقط فروشان تهران و مدیرمسئول مجله عطارنامه است که از مستند ویژه چهارمین جشنواره و نمایشگاه ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی با تیتر: «بایدها و نبایدها در کسب‌وکار عطاری»به چاپ رسیده است.

برای دانلود رایگان این مستند مکتوب، اینجا کلیک کنید.

• لطفاً خودتان را معرفی کنید.در رابطه با تحصیلات­تان توضیحاتی ارائه نمایید و این‌که چند سال دراین حرفه مشغول به کار هستید؟

من محمدهادی عطارنژاد در رشته نساجی از انستیو تکنولوژی اصفهان در سال ۱۳۵۹ فارغ‌التحصیل شده ام. رشته دوم تحصیلی ام زبان آلمانی بود که دوره کارشناسی آن را در تهران در سال ۱۳۷۴ به پایان رساندم واکنون دانشجوی دوره کارشناسی ارشد رشته زبان آلمانی و در حال انجام پایان‌نامه هستم. با این ‌حال تحصیلات دانشگاهی‌ در زمینه عطاری ندارم و خودم مطالعه داشتم و حدود ۳۵ تا ۴۰ سال است که در این زمینه فعالیت می­کنم. استادهای من، پدر و عمویم محمدرضا عطارنژاد بودند و با اساتید بسیارزیادی در این زمینه کارکرده‌ام و درس‌های زیادی فراگرفته ام. در این سال‌ها مطالعه را رها نکردم چرا که عطاری یک بحر بی‌پایان است، اگر عطاری را یک دریا فرض کنیم، حتی بزرگانی چون ابن‌سینا تا حدی از آن بهره جسته‌اند و فقط تا زانو داخل این دریا شده اند.

چرا که این بحر بسیار عمیق است و دست‌یابی به آن راحت نیست. برحسب علاقه در این حرفه سالیان سال است که مشغولم. در این مدت کلاس‌های زیادی برگزار کرده‌ام. اولین انجمن ترویج گیاهان دارویی حاصل فعالیت بنده بوده و طی شش یا هفت سال نمایشگاه‌های گیاهان دارویی زیادی را در فرهنگسراهای مختلف برگزار کرده‌ام. همچنین مجله‌ای داشتم به نام نامه ی عطار که اکنون به عطارنامه مبدل گشته است. درحالی‌که افراد زیادی از طب سنتی آگاهی نداشتند، هر جمعه در فرهنگسرای بهمن به‌طور خودجوش و بدون دریافت هزینه کلاس‌هایی برگزار می‌کردیم و برای سالیان متمادی این کار را ادامه دادیم. دوستان زیادی از سراسرکشور در این کلاس‌ها شرکت می‌کردند و بهره می‌بردند. بعد از آن هم دانشکده طب سنتی دائر شد که هسته های اولیه آن با هم در کارهای همایش ها همکاری می­کردیم و  تجاربی کسب می‌نمودیم و بعداً این افراد به‌عنوان پزشکان طب سنتی در دانشگاه‌های مختلف مشغول به تحقیق و سپس آموزش شدند. در زمینه طب سنتی کتاب میگرن، برگ کهن، دانش‌نامه عطاری و هفده شماره مجله عطارنامه را باموافقت وزارت ارشاد منتشر کردم. با وجود تحریریه قوی که داشتیم، به علت هزینه‌های بالا و عدم حمایت از طرف همکاران، تصمیم گرفتیم که انتشار آن را فعلاً متوقف کنیم.

– چطور می‌توان یک عطاری را راه‌اندازی کرد و این امر نیازمند چه مدارکی ست؟

عطاری‌ها زیر نظر وزارت صنعت و معدن هستند و وزارتخانه آنرا به اتحادیه واگذار کرده است. اتحادیه قوانین مشخصی دارد. وقتی شما مغازه راه ­اندازی می­ کنید، مأمور اتحادیه برای بازدید به شما مراجعه می‌کند. برای راه‌اندازی عطاری نیازبه مدرک خاصی نیست. همواره هم میگویند اول مغازه را بزنید و بعد یک امتحان بدهید. اخیراًهم بیان شده کلاس‌هایی که زیر نظر اتحادیه وزارت بهداشت هست را باید شرکت کنند، این کلاس‌ها شامل بازآموزی و فراگیری قوانین عطاری است و قوانینی شامل قوانین مکاسب، بهداشت،کار و امور اجتماعی و مباحثی در مورد عطاری آموزش داده می‌شود که شامل آشنایی با خواص گیاهان دارویی، مزاج و طبیعت گیاهان، اصطلاحات پرکاربرد، اصطلاحات عطاری، گیاهان همنام و … است و باید عطار هم این موارد را بداند. متأسفانه می‌بینید برای راه‌اندازی عطاری به مدارک خاصی نیاز نیست و همین زمینه‌ساز برخی مشکلات در عطاری‌ها شده است.البته همانگونه که اشاره شد اخیراً جهت قانون‌مندی آن‌ها اقداماتی صورت گرفته است.

– آیا کشاورزان مستقیماً به عطارها گیاه می‌فروشند؟

قبلاً از کشاورز گیاهان دارویی تهیه می‌شد اما اکنون عمدتاًعطارها از بازار، گیاهان موردنیاز را فراهم می‌کنند و کشاورز هم با همین بازارهای عمده در ارتباط است تا خود عطارها و عمدتاً هم گیاهان برداشت‌شده از طبیعت را به فروش می‌رسانند و کمتر دیده می‌شود کسی گیاه را کشت کرده باشد.

– به نظر شما فلسفه عطاری چیست و چگونه یک عطار می‌تواند به بالا بردن سطح سلامتی یک جامعه کمک کند؟

عطاری یک پیشینه بسیار دیرینه‌ای دارد و فلسفه آن حلقه ارتباط بین بیمار و پزشک می باشد. عطارها فروشنده کالای عطاری بودند که شامل معدنی‌ها،حیوانی‌ها و گیاهی‌ها می‌شود. در زمان حسن صباح، ایران بزرگترین صادرکننده گیاه دارویی بوده است. در کنار عطارها، حکیم‌ها بودند که نسخه تجویز می‌کردند اما بعد از زمان زندیه و صفویه وقتی اوضاع ایران دگرگون شد، حکیم‌ها متفرق شدند و حتی به کشورهای دیگر رفتند و عطارها شروع به طبابت کردند. امروزه عطارها از فلسفه عطاری دور افتاده اند درحالی­ که یک عطار باید به حفظ نظام سلامت کمک کند و داروهای طب سنتی را در عطاری‌ها به فروش برساند. یک عطار می‌تواند با دقت برخی بیماری‌های شایع در جامعه را شناسایی کند و اگرسیستم ارجاع را بداند، می‌تواند به طب سنتی هم کمک کند.

– در ایران برای درمان چه بیماری‌هایی عمدتاً به عطاری‌ها مراجعه می‌شود؟

در ایران شایع‌ترین بیماری­ها عبارتند از چاقی، لاغری، بیماری‌های کبد و قند خون که برای آن‌ها به عطاری ها مراجعه می شود اما امروزه برخی عطاران به عنوان درمانگر در این مورد اطلاع رسانی می­کنند که کدام گیاه را باید بیمار مصرف کند. پیشینه این روش به هزاران سال قبل بر می­گردد به طور مسلم نمی‌توانم بگویم چه گیاهانی زیادی برای درمان چنین بیماری‌هایی موجود است.

– تقلبات در عطاری‌ها بیشتر در چه گیاهانی هست و چگونه می‌توان آن را تشخیص داد؟

تقلبات از گذشته نه در ایران بلکه در تمامی جهان مرسوم بودهاست و در این رابطه اسنادی نیز وجود دارد. بطور مثال معتصم عباسی سرداری بنام افشین را مأمور می‌کند تا به تقلبات عطارها رسیدگی کند و یا حدود سال ۱۸۹۰ پادشاه انگلستان برای بررسی تقلبات در عطاری ها اقداماتی انجام داده است. قبلاً تقلبات در معطرات بوده است مثل مشک، عنبر و … اما الان تقلبات ناشی از عدم آگاهی ست، یعنی بطور مثال شخص گیاه سعد کوفی را نمی‌شناسد. این مشکل عمده فروشان است که آن را به عطارها می‌فروشند و سایر عطارها هم به استناد حرف عمده فروشان، آن‌ها به‌ عنوان سعد می‌فروشند، یا دربازار ماهی سمنقور تقلبی می‌آید و خرده‌فروش‌ها هم ندانسته آن را خریداری و می‌فروشند،همچنین در مورد صمغ‌ها هم این موارد زیاد اتفاق می‌افتد. اینجا مشکل واردکننده است و تاجر تقلب ­کننده است نه عطارها. من بارها تذکر داده‌ام، مثلاً در مورد جنسی به نام بهمن سفید که وارد بازار می‌کنند، گفته‌ام که این بهمن سفید نیست و تقلبی است. پس تقلب در جای دیگر اتفاق می‌افتد و عطار متقلب نیست. مثال دیگر درباره تخم شربتی است که دانه تخم شربتی ریز بوده، اما در حال حاضر می‌بینیم که تخم ریحان را به‌جای تخم شربتی می‌فروشند. پس برخی مواقع گیاهان به‌جای هم فروخته می‌شوند‌ یا به‌ جای گل بنفشه، پنیرک و به‌جای گل سرخ تبریز، گل سرخ شیراز می‌فروشند. همچنین تقلبات در زیره ها نیز بسیار اتفاق می‌افتد.یا عطار به خاطر نداشتن دانش، کرفس را به‌ جای جعفری می‌فروشد یا هلیله‌ها را نمی‌شناسد.این موارد سهوی ست و خطای عمدی به شمار نمی‌آید‌‌. این موارد نمونه‌ای از نادانی است و نمی‌توان گفت تقلب به ‌عمد است ولی در جامعه به‌ عنوان تخلف شناخته می‌شود. اما درمورد زعفران تقلب به‌ عمد رخ می‌دهد زیرا زعفران یک گیاه بسیار گران قیمت است. امابه‌طورکلی عدم تخصص و دانش در این کار باعث مشکلات در حرفه عطاری شده است و عطارهاعمدتاً توانایی شناسایی اجناس تقلبی را ندارند.

– اشتباهات رایجی که اغلب عطارها در حرفه عطاری مرتکب می‌شوند، کدامند و پیشنهاد شما برای رفع آنها چیست؟

فروش جابه‌جای گیاهان در عطاری‌ها بزرگترین اشتباه رایج آن‌هاست.در مواردی مثل بهمن سفید، ریشه باباآدم، ریشه جوز، ریشه کاسنی و … این اتفاقات رخ می‌دهد.

– بیشترین گیاهانی که کمبود آنها در اقلام عطاری مشاهده می­شود و مردم نیاز مبرم به آن دارند، کدامند؟

شاید خیلی از گیاهان دارویی را ما به آن‌ها نیاز داریم امااز بین رفته­ اند. اطلاع زیادی در این زمینه ندارم. پیشنهاد بنده برای رفع این مشکل،تشکیل کمیته بررسی کالاهای موجود در عمده فروشی ها همراه با نمونه برداری و کنترل آنها است.

– توصیه شما به کسانی که اطلاعات کافی از این حرفه مهم ندارند و در تلاش هستند تا به این حرفه وارد شوند، چیست؟

کسانی که می‌خواهند وارد این شغل شوند، ابتدا باید دوره تئوری و تخصصی این رشته را بگذراند. بعد زیر دست یک عطار کار کنند. حدود شش سال شاگردی کنند تا عطار آن‌ها را تائید کند. در واقع یک نظام استاد-شاگردی درست رقم بخورد. اتحادیه شخص را به عطاری معرفی کند و یک دوره کارورزی چندساله را کنار عطار سپری کند و متقابلاً گزارشی از فعالیت و کسب تجربه او به اتحادیه ارائه شود. کاری که در برخی کشورها امروزه شاهد آن هستیم و اگر این موضوع جدی گرفته نشود، ما همچنان مثل گذشته در مورد عطاریدچار مشکل خواهیم بود.

– به عنوان یک عطار پیشنهاد شما به کشاورزان برای کشت گیاهان دارویی چیست؟

من تخصصی در این زمینه ندارم و نظری نمی‌توانم بدهم. به تجربه بهتر است یک بانک اطلاعاتی درست شود و بیان کند کشور به تولید چه گیاهی نیازدارد، کجا می‌توان آن گیاه را کشت کرد و شرایط کشت آن را بیان کند تا کشاورز دچار مشکل نشود‌.

– صنف عطاران و سقط فروشان در راستای انجام وظایف خودش چقدر موفق بوده است و چه پیشنهاد‌هایی در این مورد دارید؟

رئیس اتحادیه‌ای که به تازگی روی کار آمده، با دلسوزی فعالیت‌هایی کرده اما متأسفانه اتحادیه در گذشته نه چندان دور زمان زیادی را از دست داده ‌است. متولیان قبلی می‌توانستند خیلی به این صنف کمک کنند و آن‌ را علمی کنند، اما خب اتفاق نیفتاد و امروزه اگر رئیس فعلی این اتحادیه برود، شاید همه‌چیز دوباره خراب شود. البته در زمان رئیس فعلی یعنی آقای رضایی اتفاقات خوبی سرچشمه گرفته اما اگر ایشان بروند ممکن است همه‌کارهای مدنظر ایشان هم متوقف شود. مگر اینکه پایه گذاری محکمی برای آیندگان انجام داده باشد.

– کدام گیاهان دارویی عمدتاً به‌صورت واردات در بازار عطاری‌ها کشور تأمین می‌شوند و مبدأ آن‌ها معمولاً کدام کشورها هستند؟

پاسخ این سؤال را باید در بازار بیابید چرا که ما خرده‌فروش هستیم و اطلاعات ما کامل نیست.

– داروهای گیاهی تولیدشده توسط شرکت‌های داروسازی چقدر مورد توجه عطاری‌ها قرار دارند و به مردم توصیه می‌شوند؟ چه ایرادات و اشکالاتی در آن‌ها می‌بینید؟

عرضه داروهای گیاهی، قرص‌ها، تی‌بگ‌ها و … خیلی اتفاق خوبی است بخصوص برای کسانیکه تمایل به مصرف گیاهان دارویی به‌صورت جوشانده و … ندارند می‌تواند مناسب باشد. عطارها عمدتاً فروشنده هستند و متأسفانه دانشی راجع به داروها ندارند. در واقع با این روش، عطاری های سنتی آرام آرام از رده خارج و اجناس بسته بندی شده وارد می شوند که برای حفظ این سنت بایستی تلاش نمود.

– نظر شما در رابطه با راه‌اندازی داروخانه‌های گیاهی چیست؟

به نظرم این موضوع داروخانه‌های گیاهی موازی کاری است. سالهای پیش در محافل طب سنتی عنوان کردم همین عطاری سنتی را تقویت کنید. فکر می‌کنم با ایجاد داروخانه‌های گیاهی یک صنف دیگر و مشکلات همراه آن پدید می‌آید و مشکلی به نظرم رفع نخواهد شد و موافق ایجاد داروخانه‌های گیاهی نیستم. باید همین عطاری‌ها را مدرن کنند. اگر می‌خواهند با ایجاد داروخانه‌های گیاهی شغل هم ایجاد کنند، خب می‌توانند قوانینی معین کنند و به عطارها، شاگرد معرفی کنند و به‌این‌ترتیب کار تولید می‌شود.

– مشکلات عمده یک عطاری چه می‌تواند باشد و چه پیشنهادی برای بهبود آن دارید؟

عدم داشتن دانش کافی یکی از این مشکلات است. همچنین عطارباید جنس را بشناسد و بداند که این گیاه از کجا تأمین می‌شود و نسبت به صحت آن مطمئن باشد.

– چه کتاب‌هایی را برای شناخت گیاهانی که در عطاری‌ها موردتوجه است، توصیه می‌کنید؟

کتاب‌های دکتر علی زرگری، دکتر غلامرضا امین و … از جمله کتاب‌های بی شماریست که در دسترس هستند و افراد می‌توانند به‌عنوان رفرنس استفاده کنند.کتاب‌هایی مناسب می­ باشند که مؤلفین آن‌ها در ایران هستند و با زندگی در ایران و گیاهان دارویی آن آشنا می باشند.