بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی که اکنون در حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در سال است، در سال ٢٠۵٠ میلادی به رقم پنج تریلیون دلار خواهد رسید.
کشور ایران با داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان و دارا بودن تنوع گیاهی بیشتر از قارهٔ اروپا، هم اکنون تنها ۶۰۰ میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است که از این مقدار نیز بخش عمده‌ای مربوط به صادرات زعفران به میزان ۲۵۰ تا ۴۵۰ میلیون دلار است که به طور عمده در شهرستان قائن در استان خراسان جنوبی کشت می‌شود.
در مجموع سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یک ‌درصد نیز نمی‌رسد و تنها ۶ دهم ‌درصد است.
استفاده از فراورده های گیاهان اعم از ساقه، ریشه، گل، میوه آنها تا صمغ و شیرابه، رزین و سایر فرآورده های زیستی که مصارف دارویی و صنعتی و خوراکی دارند، بهره برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع نامیده می‌شود که از دیرباز در کشورهای جهان از جمله در کشور ایران نیز مرسوم بوده است.
بدیهی است اهداف زیست‌شناختی و بوم‌شناختی مانند تولید بذر علوفه در قسمت مراتع یا استفاده از چوب و درختان در جنگل مشمول این تعریف نمی شود، با این تعریف، استفاده از چوب و سلولز در بخش جنگل و ارزش علوفه‌ای گیاهان در بخش مرتع را چه در شکل صنعتی یا سنتی آن بهره‌برداری اولیه یا اصلی و بهره مند شدن از سایر خواص و ارزش آنان مانند استفاده از مصارف دارویی یا صنعتی را بهره برداری ثانویه یا فرعی طبقه‌بندی می کنند.

برداشت گزنه

خاستگاه گیاهان دارویی و محصولات فرعی، گستره سبز جنگل‌ها و مراتع و منبع درآمد خانوارهای بسیاری در مناطق روستایی و عشایری است که بهره‌برداری از طبیعت و به‌تبع آن صادرات محصولات فرعی جنگلی و مرتعی باید با حفظ و توسعه این مجموعه زنده که در مجموع بوم‌سازگان‌های شکننده ای دارند همراه باشد.
کارشناس محصولات فرعی جنگلی و مرتعی در گفتگو با شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی گفت: استفاده دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال به دو بخش گونه‌های «درختی و درختچه‌ای» و گونه‌های «مرتعی و علفی و بوته‌ای» تقسیم می‌شود.
عیسی بوداغی افزود: گونه‌های درختی و درختچه‌ای شامل ازگیل، انار جنگلی، انجیر، انگور فرنگی خاردار (گالِش انگور)، تمشک، پسته، سرو کوهی، جَل، خاس، خُرْمَندی، دارواش، دَغْدَغَک، ریشْ‌بُز، زالزالَک، زرشک، سیب جنگلی، شاهْ‌بلوط، شمشاد، شیرْخِشت، فندق، عُنّاب، کُوله‌خاس، گردو، گلابی جنگلی، گوجه ‌جنگلی، گوَن، لیلکی (Lilaki)، نسترن جنگلی، نَمدار و هفت‌کُول است.
این کارشناس اظهار داشت: در بین گیاهان مرتعی و علفی و بوته‌ای، گونه‌هایی همچون پَلَم، اِکلیل کوهی، آویشَن، بادَرَنْجْبُویه، بارْهنگ، باریجه، بنفشه، بَذرُالبَنج و بُومادَران از گیاهان شاخص به شمار می‌روند.
وی در بیان برخی از استفاده‌های دارویی از گیاهان جنگل‌های شمال یادآور شد: از تمام گل، برگ، پوست شاخه و ریشه، پوست میوه و دانه، عصاره و آب انار استفاده درمانی می‌شود و عصاره پوست درخت و پوست ریشه انار به دلیل وجود آلکالوئیدها ضد انگل است.
بوداغی ادامه داد: برگ درخت جَل و فرآورده‌های آن در داروخانه‌ها با نام لوریه سریز (فرانسوی: Laurier-cerise) عرضه می‌شود و آب مقطر آن دارای خاصیت ضد تشنج و تسکین ‌دهنده سرفه است و در هنگام تنگی نفس، سیاه‌سرفه، تَنجِش‌های (اسپاسم‌های) دردناک معده و روده، استفراغ و بی‌خوابی مصرف می‌شود.

بابا آدم Arctium lappa

وی اضافه کرد: از شیر‌خشت، ماده‌ای به نام «مان» به دست می‌آید که برای رفع تشنگی و قطع تب‌های غیر عفونی استفاده می‌شود و مصرف عُنّاب، آرام‌کننده اعصاب و مقوی عمومی بدن است.
این کارشناس افزود: آبِ پوست سبز گردو برای التیام زخم و شست‌و‌شوی آن و بیماری‌های پوستی و قارچی و اِگزما مفید است.
به گفته وی، دم ‌کرده گل درختِ نَمدار به صورت دهان ‌شویه، برای رفع التهاب مخاط دهان مفید است و گیاه پَلَم، خاصیت ضدعفونی ‌کننده و التیام ‌دهنده زخم دارد.
این کارشناس گفت: ریشه گیاه باباآدم، دفع‌کننده اسید اوریک و پایین آورنده قند خون است و برگ بارْهَنگ، برای التیام زخم استفاده می‌شود.
به گفته کارشناسان، بهره‌برداری از گیاهان دارویی بدون داشتن طرح و برنامه مشخص و علمی، باعث آسیب رسیدن به طبیعت و حتی انقراض آن گیاه می‌شود. بنابراین برنامه‌ها و اهداف در بهره‌برداری از گیاهان دارویی باید روشن باشد و از کار بی‌برنامه خودداری گردد.
یک مدرس مجتمع منابع طبیعی کلارآباد در این‌ باره گفت: مهم‌ترین اصل در بهره‌برداری از گیاهان دارویی جنگل و مرتع، اصل بهره‌برداری پایدار یا اصل استمرار تولید است.
مصطفی عبدالله ‌پور افزود: باید به ‌اندازه‌ای از گیاهان دارویی برداشت شود که نه تنها به ادامه حیات آن گیاه لطمه‌ای وارد نشود، بلکه بتواند رویش آن را بهبود بخشد.
وی اظهار داشت: برداشت بیش از رویش باعث ایجاد بی‌تعادلی در ساختار گیاه یا در جامعه گیاهی و حتی زنجیره محیط زیست می‌شود.
او تأکید کرد: بهره‌برداری از گیاهان دارویی باید در سال، مقدار ثابتی باشد و اصل حفظ و احیا و توسعه در آن رعایت گردد و به صورت معدن به آن نگاه نشود.
عبدالله‌پور یادآور شد: تاکنون در عرصه جنگل‌ها و مراتع، طرح‌های جنگل‌داری و مرتع‌داری فقط برای برداشت چوب و علوفه تهیه می‌شد و درباره محصولات غیرچوبی و گیاهان دارویی کار زیادی نشده است.

ختمی

وی بیان کرد: با توجه به تنوع گیاهان دارویی و تنوع اقلیمی و متفاوت بودن وضع اقتصادی ـ اجتماعی بهره‌برداران و کمبود اطلاعات، تنظیم چارچوب و دستور جامع و بی‌نقص برای آینده نزدیک، مشکل به نظر می‌رسد اما می‌توان اصول کلی برای آن برشمرد.
او با تأکید بر این‌که زمان و مقدار برداشت از گیاه باید مشخص باشد، تأکید کرد: گیاهان دارویی جنگل‌ها و مراتع را بر اساس تأثیر بهره‌برداری بر حفظ و توسعه‌ گیاه به سه دسته تقسیم می‌کنند.
عبدالله‌پور توضیح داد: دسته اول محصولاتی هستند که بهره‌برداری از آن تأثیر نامطلوبی بر روی گیاه یا جامعه گیاهی ندارد زیرا پراکنش‌ جغرافیایی و زمان محصول‌دهی آنها گسترده است، که گل‌گاوزبان، خَطمی (ختمی)، خاکشیر، و قُدُّومه از این نوع هستند.
مدرس مجتمع منابع طبیعی کلارآباد افزود: دسته دوم گیاهانی با پراکنش محدود یا گل‌دهیِ هم‌زمان مانند ثَعلَب و آویشَن و لاله واژگون هستند که بهره‌برداری بی‌حساب، زادآوری آنها را به خطر می‌اندازد و به طور کلی نباید برداشت تجاری شوند.
وی ادامه داد: گروه سوم محصولاتی هستند که با رعایت اصول و ضوابطی می‌توان از آنها بهره‌برداری تجاری کرد مانند: وَشا، کَتیرا، سقز، باریجه، آنغُوزه، گلابی جنگلی، علف گاوزبان.
کارشناسان می‌گویند: گل‌گاوزبان (Echium amoenum) گیاهی بومی ایران است که فقط در رشته‌کوه البرز می‌روید و نباید با گیاه گاوزبان Borago officinalis)) که در اروپا و دیگر مناطق می‌روید و خواص درمانی آن، گاه متضاد با این‌گونه است اشتباه شود.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: در نیمرخ شمالی البرز (منطقه هیرکانی) ۴۶ گونه درختی و درختچه‌ای و ۸۱ گونه علفی در ۵۶ خانواده در بخش گیاهان دارویی و محصولات فرعی شناسایی شده که روستاییانِ حاشیهٔ جنگل و مرتع آنها را به طور سنتی بهره‌برداری و به بازار عرضه می‌کنند.
محمدعلی معصومی افزود: گونه‌هایی که دارای رویشگاه طبیعی انبوه و نیمه‌انبوه و گاه تُنُک در مناطق جنگلی و مرتعی هستند برحسب فراوانی نسبی آنها بهره‌برداری سنتی می‌شوند و قسمتی از معاش مردم منطقه را تأمین می‌کنند.
وی ادامه داد: تعدادی از گیاهان دارویی و محصولات فرعی در حال حاضر در بازار و اغلب در بازار تهران و شهرستان‌های تابع شمال کشور همواره دارای توجیه اقتصادی بوده است و طی سالیان متمادی بهره‌برداری می‌شود.
این مسئول سازمان جنگل‌ها بیان کرد: میوه درخت خُرمَندی برای تهیه دوشاب و مصارف خوراکی؛ میوه گوجه جنگلی برای تهیه رب و لواشک؛ میوه ازگیل برای تهیه رب و ترشی استفاده می‌شود.

برداشت گاوزبان ایرانی در مازندران

مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: میوه زرشک ضمن استفاده محلی و سنتی برای تهیه مربا و پختن پلو به صورت انبوه در مازندران جمع‌آوری و به مراکز مصرف در تهران و شهرهای شمالی کشور ارسال می‌شود.
معصومی بیان کرد: برداشت میوه شاه‌بلوط به دست افراد بومی در منطقه امام‌زاده ابراهیم گیلان به صورت یک حرفه درآمده است و در فصل بذردهی درختان جنگلی و همچنین درختان کاشته شده افراد در محوطه‌های مسکونی و باغ‌ها آن را جمع‌آوری می‌کنند و به بازار مصرف در شهرستان‌ها از جمله شهرستان رشت عرضه می‌شود و استفاده آن به ‌صورت تنقلات است.
وی اظهار داشت: میوه فندق را افراد بومی و گردشگران در جنگل‌ها در مدت زمان محدود جمع‌آوری می‌کنند و به صورت تنقلات به بازار مصرف در شهرهای هم‌جوار جنگل در شمال کشور می‌رسد.
معصومی افزود: میوه پسته جنگلی یکی دیگر از محصولات فرعی است که رویشگاه این‌گونه در منطقه قازان‌ق َایه، در شهرستان مراوه تپه در شرق استان گلستان است و بهره‌برداری از آن به دست بهره‌برداران محلی با انعقاد قرارداد با اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان انجام می‌شود و یکی از مواد اولیه تولید شیرینی است.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: درباره سرشاخهٔ همیشک و شمشاد گفتنی است که با عنایت به ممنوعیت بهره‌برداری از این دو گونه در جنگل‌های شمال کشور، به دلیل زیبایی خاص شاخه و برگِ این دو گونه، برای تزئین دسته‌گل استفاده می‌شود.
او ادامه داد: این دو گونه از جنگل جمع‌آوری و به گل‌فروشی‌ها عرضه می‌شود؛ البته در مورد همیشک با توجه به قدرت زیاد جَست‌دهی در صورت برنامه‌ریزی و اعمال نظارت صحیح در برداشت آن می‌توان از این‌ گونه بهره‌برداری اصولی کرد که در این صورت ضمن تأمین نیاز بازار، حفظ و حراست هم می‌شود و از بهره‌برداری غیرمجاز آن جلوگیری می‌گردد.
به گفته معصومی، از میوه درختچه وَلیک به صورت خوراکی استفاده می‌شود ولی گل این درختچه را جمع‌آوری و برای مصارف دارویی به عطاری‌ها و مراکز فرآوری گیاهان دارویی عرضه می‌کنند.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تصریح کرد: از میوه تمشک برای تهیه مربا و شربت و تزئین شیرینی استفاده می‌شود.
او تأکید کرد: ریشه درختچهٔ کُوله‌خاس دارای مصرف دارویی است ولی مصرف داخلی ندارد و در سال‌های گذشته با هدف صادرات جمع‌آوری می‌شد ولی به‌تازگی برای حفظ عرصه‌های جنگلی که رویشگاه‌های راش را شامل می‌شود، بهره‌برداری آن غیرمجاز اعلام شد و به نظر می‌رسد در صورت تحقیق لازم در میزان تأثیر برداشت در زادآوری درختان راش، با توجه به فراوان بودن کوله‌خاس در زیرآشکوبِ راشستان‌ها، می‌توان از ریشه آن بهره‌برداری کرد.

معصومی درباره گیاه والَک که نوعی سیر کوهی خوراکی با نام علمی Allium akaka است اظهار داشت: این گیاه که به سبزی کوهی نیز معروف است در شهرستان آمل در مراتع مشجر کَریک‌چشمه و لاکوه و غرب و جنوب غربی امام‌زاده قاسم و مراتع اطراف آن دارای رویشگاه طبیعی به مساحت تقریبی چهار تا پنج هزار هکتار است.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور بیان کرد: در بهره‌برداری از محصولات فرعی و گیاهان داروییِ مرتعی با توجه به سرشت گونه‌های مرتعی، گفتنی است اکثر قریب به اتفاق این‌ گونه‌ها دارای خواص دارویی هستند که از قدیم به دست افراد بومی برای مداوای بیماری‌های مختلف مصرف می‌شد و هم اکنون نیز مصارف دارویی دارد.
وی افزود: به‌استثنای تعداد معدودی که مصرف خوراکی دارند از قبیل زمین‌ساقهٔ (rhizome/rhizome) گیاه مُهرسلیمان (شقاقل ایرانی) و میوه کُمای جنگلی یا کوزیره، اغلبِ افراد محلی و روستایی این ‌گونه‌ها را جمع‌آوری و برای مصرف خود و یا عرضه به عطاری‌ها و مراکز تهیه گیاهان دارویی استفاده می‌کنند که از جمله مهم‌ترین این ‌گونه‌ها می‌توان باریجه و خشخاش سیاه و آویشَن و گل‌گاوزبان را نام برد.
معصومی یادآور شد: گیاه باریجه در شمال کشور دارای یک محدوده رویشی در منطقه آمل است که اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران – ساری با هدف واپایش بهره‌برداری، برای آن طرح بهره‌برداری تهیه کرده است ولی به‌استثنای موارد محدودی، بهره‌برداری آن انبوه نشده است و تنها برداشت‌های خیلی محدود محلی برای مصارف سنتی در آن صورت می‌پذیرد.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره آویشن اظهار داشت: این‌گونه دارای پراکنش بسیار وسیعی در عرصه‌های مرتعی شمال کشور است که اغلب به دست افراد بومی جمع‌آوری و برای مصرف محلی و مقداری نیز در بازار شهرهای شمالی عرضه می‌شود.
وی تصریح کرد: گل‌گاوزبان یکی از فراوان‌ترین گونه‌های دارویی در شمال کشور است که حتی به دست مردم بومی کشت می‌شود و افراد بومی و همچنین واسطه‌ها آن را به مراکز تولید فرآوری گیاهان دارویی عرضه می‌کنند.
معصومی یادآور شد: چند گونه دیگر از جمله چای کوهی، کاکُوتی، قُدُّومه، خاکْشی (خاکشیر)، گل بابُونه، شاه‌تَره، ریشۀ گَزَنه، پونۀ خودرُو، گُلپر، اِکلیل کوهی، گل بنفشه که اغلب مصرف سنتی دارند، پس از جمع‌آوری به عطاری‌ها و مراکز فروش گیاهان دارویی در شهرهای مجاور عرضه می‌گردد.

وی درباره مشکلات فرآوری و تولید گیاهان دارویی در شمال کشور گفت: نبود اطلاعات دقیق از مساحت و میزان تولید و نحوه برداشت به دست جنگل‌نشینان و روستاییان و همچنین ناآگاهی جنگل‌نشینان از نوع محصولات موجود در جنگل‌های حاشیه روستاها از معضلات این بخش است.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور ادامه داد: نبود بهره‌برداری اصولی و صحیح از این منابع تجدید شونده در مسیر احیا و توسعه پایدار و قانونمند نبودن طرح‌های مصوب محصولات فرعی و بالطبع عدم دریافت عواید دولت در این خصوص از دیگر مشکلات است.
معصومی خاطرنشان کرد: البته در حال حاضر در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران – ساری طرح بهره‌برداری باریجه و در حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان طرح پسته جنگلی قازان‌ قَایه تصویب شده و بهره‌برداری انجام می‌شود.
وی با اشاره به اینکه مساحت مراتع شمال کشور در حدود سه میلیون هکتار است پیشنهاد کرد سالانه ۵۰۰ هزار هکتار از این مراتع در ادارات کل چهارگانه شمال (بخش مرتعی) شناسایی و کار تهیه طرح‌های بهره‌برداری و احیا برای آن انجام شود.
مدیرکل دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تأکید کرد: نظارت بر اجرای طرح‌های بهره‌برداری محصولات فرعی و اجرای کارگاه‌های آموزشی در ادارات کل با تدریس کارشناسان خبره برای شناسایی بیشتر و استفاده بهینه از این محصولات از دیگر کارهای لازم است.
معصومی یادآور شد: با توجه به سیاست‌های کلان کشور از جمله سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اجرای طرح‌های جنگل‌داری چندمنظوره با صرفهٔ اقتصادی، به منظور کاهش هزینه‌ها و اتلاف وقت و ایجاد اشتغال در جوامع روستایی حاشیه جنگل، احیا و توسعه و بهره‌برداری علمی و اصولی از این نعمت خداداد ضروری است.
در ایران نزدیک به هشت هزار گونه گیاهی می‌روید که دو هزار و ۲۵۰ گونه آن خاصیت دارویی و معطر دارد.