طب سنتی در ایران سابقه ای دیرینه دارد در این طب اغلب از گیاهان برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود، برای آشنایی بییشتر با این طب و همچنین چگونگی شکل گیری طب سنتی در ایران با دکتر هاله تاج الدینی متخصص طب سنتی و عضو هیات علمی دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی کرمان گفت و گو کردیم که در ادامه می خوانید:

این متخصص طب سنتی درباره قدمت و پیشینه طب سنتی این چنین می گوید: قدمت و پیشینه طب سنتی را در هیچ کشوری به درستی نمی‌توان تخمین زد اما می‌توان این احتمال را داد که با خلقت بشر علم پزشکی نیز به وجود آمده است و در مجموع از زمانی که انسان در بدن خود درد و ناخوشی را حس کرد برای کاهش درد به روش یا روش‌هایی متوسل شد و از همان زمان طبابت آغازشد.

وی ادامه داد: از دیرباز در ایران سابقه درخشان پزشکی و درمان وجود داشته است و دانشمندان سرشناس بسیاری مانند ابن سینا، رازی و جرجانی در این علم ظهور کردند که آثار آنها مورد تدریس و تحقیق بزرگ‌ترین مراکز علمی جهان بوده است.

دکتر تاج الدینی گفت: ریشه طب سنتی در ایران بر مبنای تعالیم اوستا و زرتشت بود که نمونه‌هایی از آن را در اشعار فردوسی می‌بینیم. طب سنتی ایران تشکیل شده است از طب قدیم فلات ایران، طب شرقی، طب یونانی، طب شفاهی و طب اسلامی که روایات بزرگان دینی بر آن اشاره دارد.

وی ادامه داد: اساس تشخیص بیماری توسط این پزشکان در طب سنتی بر مبنای این بود که آن‌ها برای انسان چهار طبع یا صفت را در نظر می‌گرفتند که عبارت بودند از گرمی، برودت، رطوبت و یبوست که گرمی از حرارت، برودت از سردی، رطوبت از تری و یبوست از خشکی پدیدار می‌شد و از ترکیب کردن این طبع‌ها بود که خصوصیات دیگری چون گرمی و خشکی، گرمی و تری، سردی و تری و سردی و خشکی حاصل می‌شد و از آنجا که ۴ عنصر تشکیل‌دهنده جهان را آتش، هوا، آب و خاک می‌دانستند هر کدام از خواص اشیاء و عناصر را در خاصیت طبع ها می‌آوردند به‌طوری که آتش و نور (گرمی و خشکی)، هوا (گرمی و تری)، آب (سردی و تری) و خاک (سردی و خشکی) را شامل می‌شد.

بعد از تقسیم‌بندی طبع‌ها و توزیع هر کدام در عناصر چهارگانه در انسان مزاج‌ها پدید می‌آید. مثلاً اگر گرمی و سردی با هم در یک فرد باشند و خشکی بر رطوبت یا تری غالب باشد آن فرد را خشک‌مزاج گویند.

از سوی دیگر با خوردن خوراک‌ها فعل و انفعالاتی بر روی غذا در بدن پدید می‌آید که آنها را صفرا (زردآب)، دم (خون)، بلغم (خون سفید) و سودا (زردآب سوخته) می‌نامیدند. بعضی از این اخلاط برای بدن خوب و برخی مضرند. اخلاط خوب آنهایی هستند که به بدن خوراک و نیرو می‌رسانند و جایگزین مایعات یا رطوبت از دست رفته شوند و خلط‌ های (اخلاط) بد آنهایی هستند که چنین عملی را در انسان انجام نمی‌دهند و عمل تغذیه بدن باید با دارو مداوا شود.

 از نظر پزشکان طب سنتی در صورت رعایت نشدن تعادل در اموری چون خوردن و آشامیدن، هوا، خواب، بیداری، حرکت و سکون، احتباس و استفراغ، بدن از سیر طبیعی و مزاج اصلی خود منحرف می‌شود و سلامت ذاتی او به خطر می‌افتد و شخص دچار مرض (بیماری) می‌شود. از این‌رو نیاز به دارو پیدا می‌کند تا به حالت اصلی خود برگردد. این دارو است که می‌تواند با کمک طبیعت و با دقت نظر، مزاج را به حالت طبیعی بازگرداند. بنابراین یک اصول پزشکی خاصی وجود داشت که پزشکان آن زمان می‌بایستی به آن آشنایی داشته باشند تا در درمان‌ها از آن استفاده کنند.

چرایی شکل گیری طب سنتی در ایران پس از سال ها دوری از این طب

این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در پاسخ به این سوال که چرا بعد از گذشت این همه سال مجدد طب سنتی در ایران شکل گرفت،گفت: هزینه‌های سنگین در سیستم‌های مراقبت سلامت امروزی مسأله‌ای است که علی‌رغم تلاش زیاد برای کاهش آنها، نه تنها کم نشده بلکه پیش بینی می گردد در ۱۰ سال آینده این هزینه ها ۲ برابر شود. این در حالیست که در کشورهای کمتر توسعه یافته مردم به حداقل امکانات پزشکی دسترسی ندارند. بنابراین تعیین و تضمین ایمنی و کارایی درمان های سنتی، مکمل و جایگزین یک ابزار مهم برای تسهیل و توسعه دسترسی به امکانات بهداشتی و مراقبتی است.

 در طب سنتی ایران توصیه و تأکید بر استفاده از روش ها و داروهای کم هزینه همان منطقه زندگی شخص می باشد و از نظر اخلاقی دریافت هزینه های بالا برای خدمات رسانی یا داروها از بیماران و دردمندان منع وتقبیح شده است.

وی ادامه داد: علت دیگر شکل گیری این مکتب طبی  این است که مردم به طور روز افزونی از داشتن یک نقش منفعل در رابطه پزشک ـ بیمار گریزان شده‌اند و علاقه وافری برای دانستن بیشتر و کامل تر و حتی ایفای نقش در درمان خود پیدا کرده اند. از این جنبه نیز طب سنتی و مکمل همان چیزی است که مردم می خواهند و در پزشکی رایج به آن نمی رسند. در واقع در طب سنتی و مکمل ضروری است که بیمار برای بهبود خود همت کرده و وقت بگذارد تا به نتیجه مناسب دست یابد و این دو نسبت مستقیم با یکدیگر دارند.

انفجار اطلاعات و دسترسی بلامانع مردم به عقاید و فرهنگ های مختلف از طریق اینترنت و سایر وسایل ارتباط جمعی این روند را تسریع کرده و باعث شده است که مردم و بیماران بخواهند در روند درمانی خود مشارکت بیشتری داشته باشند. این مشارکت شامل قدرت انتخاب انواع روش های درمانی، دسترسی به انواع فرآورده‌ها و روش های کمکی جهت درمان یا حفظ تندرستی است.

جایگاه بیماری و بیمار در طب سنتی

دکتر تاج الدینی گفت: بسیاری از روش های طب مکمل  از جمله طب سنتی نگاهی همه جانبه به مسأله بیماری انسان دارند. از نظر آنها بیماری، حاصل تغییر درترکیب مجموعه عوامل فیزیکی، روانی، روحی، اجتماعی، قدرت بدن در حفظ سلامتی خود و شرایط محیطی است.

بیشتر این طبیبان در روش های درمانی خود معتقد به برقراری توازن و تناسب در قدرت خود درمانی بدن انسان هستند به جای آنکه مستقیماً نشانه‌های بیماری یا روند خاص آن را هدف بگیرند.

در مباحث پزشکی این فلسفه عبارت است از کل‌نگری نسبت به بیمار و برای بیماران این کل‌نگری به معنای توجه بیشتر به جنبه‌های روانی و اجتماعی بیماری است.

بیشتر روش های طب سنتی و مکمل پنج اصل مشترک در نحوه زندگی دارند که عبارتند از:

الف) مدیریت و برخورد مناسب به هنگام مواجهه با استرس و بحران؛

ب)رویکردهای روحانی و معنوی؛

ج) ورزش و تناسب اندام؛

 د)کنترل و کاهش اعتیادات (خصوصاً سیگار و الکل)؛

ه) توصیه‌های غذایی و رژیمی.

هر چند طی صد سال گذشته پزشکی رایج خود را از قیود مذهبی جدا ساخت اما همیشه موجی از علاقه به نقش مذهب و معنویت در آموزش، تحقیقات و طبابت وجود دارد.

مفهوم کل‌نگری نیز در حقیقت نوعی رویکرد معنوی است که بیشتر بیمارانی را که به دنبال جنبه‌های فراتری از یک تعریف ساده از بیماری هستند ارضا می‌کند.

در طب سنتی ایران به اعتدال مزاج و اهمیت قوه مدبره (طبیعت درونی یا نفس) و نقش آن ها در سالم ماندن یا درمان بیماری ها بسیار تأکید شده است و تمامی تدابیر حفظ الصحه یا درمانی در جهت برقراری اعتدال مزاج اشخاص و تقویت قوه مدبره بدنیه (که غیر مادی بوده و از درون به طور هوشمند به تدبیر بدن و فرآیندهای آن در جهت سلامتی همه جانبه فعالیت می کند) می باشد؛ چیزی که امروزه از آن بطور ناقص و یک بعدی به سیستم دفاعی یا ایمنی تعبیر می شود.

 در این مکتب غنی هر شخص با توجه به مزاج اصلی و تعادل خود، به رعایت مواردی در زندگی خود توصیه می شود که بتواند همواره سالم بوده و احتمال بروز بیماری ها در وی به حداقل رسیده و در صورت بیمار شدن، بیماری شدید نشده و به سهولت مداوا شود.

طب سنتی یا طب جدید؟

دکتر تاج الدینی معاون آموزشی دانشکده طب سنتی کرمان در ادامه افزود: طب سنتی و طب نوین پزشکی در راستای یکدیگر هستند و هدف هر دو یکی است کمک به بیمار در راستای بهبودی؛ تفاوتی که وجود دارد در واقع در نوع نگرش این دو مکتب طبی است.

پزشکی نوین در قرن حاضر پیشرفت‌های چشمگیری بویژه در زمینه درمان بیماری‌های حاد و عفونی داشته ولی هنوز جامعه مدرن نتوانسته است جواب خود را به صورت کامل در تخصص‌ها، فوق تخصص‌ها و غیره بیابد و هر ساله انسان‌های بیشماری از بیماری‌هایی چون ایدز، سرطان، سکته های قلبی و مغزی و از ویروس های تغییرشکل یافته جدیدچون سارس و… می‌میرند،به همین دلیل مردم به سمت شیوه های درمانی روی آورده و این پدیده ها را پس ازتجزیه و تحلیل و بررسی آماری و بوجود آوردن انبوهی از مدارک مستند مورد استفاده قرار می‌دهند.

امروزه بیشتر روشهای سنتی درمانگری و شفا دهی مورد بازبینی و استفاده مجدد قرار گرفته است. بعضی از آنها بسیار مشهور و مورد علاقه و کاربرد پزشکان و بیماران است.

طبیعتا جایگزین شدن روشهای طب سنتی ایران با روشهای طب نوین در زمینه های قابل جایگزینی –همچون بسیاری ازبیماری های مزمن و نیز مسائل طب پیشگیری- زمینه ساز کاهش قابل توجه در هزینه ها خواهد شد.

آیا بیماری های صعب العلاج با طب سنتی درمان می شوند؟

دکتر تاج الدینی در زمینه درمان بیماری های صعب العلاج مانند سرطان با طب سنتی و گیاهان دارویی نیز گفت: سرطان بیماری شایعی است که به یکی از معضلات بخش سلامت در جوامع بشری تبدیل شده است.

 در طب سنتی اگر چه درمان قطعی و آسانی برای آن نیامده اما توصیه هایی شده است که می توان از آن بهره برد.

 در طب سنتی علت بروز تمام سرطان ها افزایش یک ماده عنوان شده است: “سودا” وقتی سودا در بدن افزایش یابد، بنا به شرایط جسمی فرد باعث ایجاد سرطان در اعضای مختلف بدن می شود. یعنی به عقیده متخصصان این طب، انواع سرطان ها به دلیل افزایش سودا در بدن به وجود می آید.

از دیدگاه طب سنتی سرطان “ورم سفت”یا “ورم صلب” محسوب می شود که معمولاً بعضی از این ورم ها وقتی پیشرفت کند، ممکن است سرطانی شود.

علت ایجاد سرطان، افزایش سودا در بدن است یعنی عواملی که باعث افزایش سودا در بدن شود، زمینه ابتلا به سرطان را فراهم می کند. به عنوان مثال مصرف غذاهایی که باعث افزایش غلظت خون شود، مانند غذاهای تهیه شده از گوشت گاو، غذاهای مانده، کنسرو شده، فریز شده تولید سودا را افزایش می دهد.

همچنین غذاهای سالم و مقوی مانند عدس، بادمجان، کلم، قارچ و ترشی و مصرف زیاد خرما و گوشت شتر نیز ممکن است زمینه ساز افزایش سودا ( البته در موارد خاص) باشد.

دکتر تاج الدینی با اشاره به این که این موضوع به معنای مصرف نکردن خوراکی های یاد شده نیست، می افزاید: می توان به مردم توصیه کرد که از غذاهای کنسروی، مانده و… استفاده نکنند اما نمی توان آن ها را از مصرف غذاهای سالم و مفید یاد شده منع کرد.

 با این حال افرادی که زمینه افزایش سودا دارند و به تشخیص پزشک غلظت سودا در بدن آن ها افزایش یافته، بهتر است از این مواد غذایی کمتر مصرف کنند.

به بیماران  مبتلا به سرطان توصیه می شود که درمان معمول خود را داشته باشند و در کنار آن با مشورت پزشک از بعضی داروهای گیاهی استفاده کنند و از مواد سودازا پرهیز کنند.

 این بیماران نباید به هیچ عنوان درمان معمول را کنار بگذارند و تنها از داروهای گیاهی مصرف کنند. این اقدام بسیار خطرناک است و به سلامت آنان آسیب می رساند.

دکتر هاله تاج الدینی با اشاره به هزینه های درمان طب سنتی نیز گفت: هزینه های طب سنتی در حال حاضر در قسمت داروها و خدمات تا حدی بالاست و شاید دلیل عدم پوشش بیمه برای خدمات طب سنتی است.

وی ادامه داد: زمان پاسخ دهی به درمان هم زمان بر است ولی در صورت تجویز درست توسط طبیب اثرات درمان را بیمار بعد از دوز های اولیه دارو یا تدابیر طب سنتی مشاهده می‌کند.

طب سنتی و عطاری!

وی در ادامه در پاسخ سوال خبرنگار مبنی براینکه آیا طب سنتی امروز همان عطاری های قدیم هستند یا خیر گفت: آنچه امروز از آن به‌عنوان طب‌سنتی یاد می‌شود ۳بخش دارد.

یک بخش آن “طب فولکلوریک” است و در واقع طب بومی در میان اقوام مختلف ایرانی برگرفته از تجربیات یا تعلیمات صاحبان تجربه است.

بخش دیگر با عملکرد عطاری‌ها، شکسته‌بند‌ها و… مرتبط است.

فعالیت طب‌سنتی که در قرن اخیر مطرح بوده، منسوب به این ۲ گروه است. عطاری ها در واقع محل فروش و ارائه گیاهان دارویی هستند.

بخش سوم که در واقع مکتب پزشکی – ایرانی است و نام اصلی‌اش “مکتب طب اخلاطی” است، براساس تفکر عناصر و اخلاط به‌وجود آمده است. این مکتب در واقع “مادر” مکاتب پزشکی جهان است و متفرعات زیادی هم دارد و تنها مکتبی است که قابلیت علمی – پژوهشی و آموزشی آن طی قرون و اعصار بر سراسر جهان پزشکی سیطره داشته است.

پس از تحولاتی که در نظام سیاسی و حکومتی ایران رخ داد به‌خصوص در دوران ورود حکومت‌های استعمارگر فعالیت‌ حکما محدود و محدودتر شد و آموزش این مکتب پزشکی متوقف شد و رفته رفته حکمای قدیم از صحنه خارج شدند، بعد هم در ایران از مکتب طب اخلاطی، نام و نشانی نماند.

 اما از حدود ۱۰ سال قبل تا امروز شور و نشاطی در میان طبقه پزشکان و داروسازان پدید آمد که منجر به تصویب دوره دکترای تخصصی طب‌سنتی و  داروسازی سنتی شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: هر مکتب پزشکی به واسطه تعریف و نگرشی که از انسان، صحت، مرض، درمان، دارو و… دارد مسلماً دارای امتیازات، موفقیت‌ها و همچنین ضعف‌ها یا بن‌بست‌های علمی است. اما نکته مهم آن است که یک مکتب پزشکی باید دارای پویایی باشد؛ یعنی دارای مبانی اجتهادی علمی باشد و چون مکتب طب اخلاطی دارای این ویژگی‌هاست لذا ما نمی‌توانیم آن را محدود به حدود کنیم. بنابراین ما به هر میزان که امکانات، تجهیزات، نیروی انسانی تعلیم یافته و مجرب و مراکز پژوهشی متناسب تامین کنیم، امکان دخالت در درمان انواع بیماری‌ها برای این مکتب بیشتر و بیشتر می‌شود.

پس همانگونه ‌که طب رایج بدون پژوهش و آموزش، توسعه نمی‌یابد مکتب طب اخلاطی نیز نیازمند این زمینه‌هاست تا به کمال خود برسد. اگر بخواهم در مورد قابلیت درمانی این مکتب حرفی بزنم، باید بگویم حتی در این شرایط و با دست خالی هم قادریم بسیاری از بیماری‌هایی که به‌عنوان معضل پزشکی رایج شناخته شده را درمان یا حداقل کنترل کنیم.

تمام این کارها در کنار درمانهای رایج انجام می شود و هر دو دوش به دوش یکدیگر می‌توانند به درمان بیماران کمک کنند.

نگاهی به فعالیت های دانشکده طب سنتی دانشگاه

دکتر تاج الدینی گفت: دانشکده طب سنتی کرمان پس از کسب مجوز شورای گسترش درمرداد ماه ۱۳۹۰، در بهمن ماه همان سال و با حضور وزیر بهداشت وقت افتتاح شد.

 وی ادامه داد: در حال حاضر این دانشکده دارای سه گروه طب سنتی، داروسازی سنتی و اخلاق پزشکی و ۳۱ دانشجوی دکترای تخصصی (PhD ) است که از این تعداد ۲۵ دانشجو در رشته طب سنتی (۱۴ زن و ۱۱ن مرد) و ۶ دانشجو در رشته داروسازی سنتی(۵ زن و ۱ مرد)مشغول به تحصیل هستند. همچنین این مجموعه دارای سه عضو هیأت علمی است.

وی وجود دو سلامتکده تخصصی طب سنتی را از دیگر قابلیت های این دانشکده عنوان کرد و گفت:  فضای درمانی در حدود ۴۵۰ متر مربع در نظر گرفته شده که شامل: داروخانه، آبزن ها، اتاق های ماساژ، مطب ها، اتاق اعمال یداوی خشک و تر جهت زالو درمانی، حجامت، بادکش، فصد و غیره با تجهیزات مورد نیاز است.

وی در مورد خدمات قابل ارائه در این سلامتکده گفت: در این سلامتکده خدماتی چون ویزیت بیماران توسط متخصص طب سنتی (رژیم درمانی – دارو درمانی)، اعمال یداوی مختلف برای بیماران شامل: زالودرمانی، حجامت، فصد و بادکش و تهیه تامین برخی از داروهای گیاهی انجام می شود.

یک توصیه

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان در سخن پایانی خود نیز یک توصیه به مردم کرمان داشت و گفت: برای استفاده از خدمات طب سنتی حتما به مراکز تخصصی در این زمینه مراجعه کنند زیرا در صورتی خدمات طب سنتی به شکل درست  ارائه نشود باعث بروز زیان‌های جبران ناپذیری می‌شود.