صنعت گیاهان دارویی یکی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی است. مؤسسه اسکریپ طی سال‌های قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گیاهان دارویی را با ۳/۱ میلیارد دلار گردش مالی در سال ۱۹۹۶ برای سال‌های ابتدایی هزاره سوم رقمی حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد پیش‌بینی کرده بود. این پیش‌بینی نه‌تنها بیش از میزان واقع نبود، بلکه در این مدت صنعت مذکور، ۲۵ درصد رشد داشته است.

به نظر می‌رسد مردم از یک سری نارسایی‌های طب مدرن خسته شده‌اند و به طور روزافزون به سمت داروهای گیاهی روی می‌آورند. اصولاً زمانی‌که قانون ابن‌سینا را در غرب به آتش کشیدند و ادعا کردند شیمی، مولکول و فیزیولوژی را شناخته‌اند، طب به انحراف کشیده شد. به‌طوری‌که هم‌اکنون طب مدرن توانایی حل بسیاری از مشکلات بشر را ندارد و طی سال‌های اخیر در کتب درسی به این موضوع اعتراف کرده‌اند.

طبق گزارش بانک جهانی گردش مالی صنعت گیاهان دارویی در سال ۲۰۵۰ معادل ۵۰۰ میلیارد دلار خواهد بود. هم‌اکنون کشورهای مختلف به گونه‌ای تلاش می‌کنند تا سهم مناسبی از این بازار عظیم داشته باشند.

– حدود ۵۰ درصد از داروهای تولیدشده در دنیا، منبع طبیعی دارند

نباتات کاربردهای وسیعی دارند که یکی از مهمترین آنها، استفاده‌های دارویی است. حدود ۵۰ درصد از داروهای تولیدشده در جهان، منشاء طبیعی دارند که با تغییراتی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند. نیمی از این مقدار از منابع معدنی، حیوانی و باکتریایی بدست می‌آید و نیمی‌دیگر منشاء گیاهی دارد. به عنوان مثال، تمام هورمون‌های مصرفی گیاهی هستند و از گیاهان مختلفی نظیر سیب‌زمینی مکزیکی، شنبلیله و غیره به دست می‌آیند. همچنین ترکیباتی مثل وین‌بلاستین و وین‌کریستین که از داروهای ضدسرطان هستند از گیاه به دست می‌آیند و یا گلیکوزیدهای قلبی از جمله این گروه داروها محسوب می‌شوند.

البته امروزه ترکیبات زیادی از گیاهان به عنوان نگهدارنده و طعم‌دهنده در صنایع غذایی، محافظت‌کننده و شاداب‌کننده پوست در صنایع آرایشی و بهداشتی و روغن‌های فرار مختلف در آروماتراپی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

– ماهیت طبیعی گیاهان دارویی باعث سازگاری بیشتر با بدن و رفع عوارض جانبی می‌شود گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی و وجود ترکیبات همولوگ دارویی در کنار هم، با بدن سازگاری بهتری دارند و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولانی و در بیماری‌های مزمن، بسیار مناسب می‌باشند. به عنوان مثال، گیاهان دارویی در بسیاری از اختلالات اعصاب و روان به عنوان بهترین انتخاب خواهند بود. بیشترین داروهای مصرفی در سال ۱۳۸۰ با تعداد حدود ۶/۶ میلیارد عدد مربوط به ناراحتی‌های اعصاب و روان می‌باشد که دارای عوارض ناخواسته متعددی می‌باشند؛ درحالی‌که به راحتی می‌توان بخش قابل‌توجهی از آنها را با داروهای گیاهی جایگزین کرد.

▪ مزیت های گیاهان دارویی برای ایران

ایران می‌تواند سهم مناسبی از بازار جهانی داروهای گیاهی را به خود اختصاص دهد ایران به لحاظ تنوع اقلیمی، از تنوع زیستی وسیع و منحصربه‌فردی برخوردار است. این تنوع درمورد گیاهان و از جمله گیاهان دارویی به روشنی مشهود است. اما تاکنون نتوانسته‌ایم از این نعمت الهی در جهت خدمت به مردم استفاده نماییم.

اگرچه در زمینه توسعه صنعت گیاهان دارویی در ابتدای راه هستیم، ولی می‌توانیم با برنامه‌ریزی صحیح، بخش قابل‌توجهی از بازار جهانی را به‌خود اختصاص دهیم. شاید در ابتدای کار نتوانیم با کشورهایی که محصولات خود را به تولید انبوه رسانده‌اند، رقابت نماییم؛ اما به لحاظ تنوع گونه‌ای و تولید طبیعی گونه‌های دارویی رقبای چندانی در جهان نداریم و در مواردی حتی بی‌رقیب هستیم. همه اینها منوط به این نکته است که دارایی‌های کشور را بشناسیم و بتوانیم از آنها استفاده بهینه نماییم. در اینصورت حتی می‌توان تا ۵ درصد از تولید ناخالص ملی (GDP) را از این طریق تأمین کرد.

▪طب سنتی ایران قابلیت‌های فراوانی دارد که عمدتاً بر پایه استفاده از گیاهان دارویی است

طب سنتی ایران با پیشینه چندصد‌ساله، ظرفیت‌های بالایی در زمینه پیشگیری و درمان بیماری‌ها دارد که در تعامل با طب نوین می‌توانند بسیاری از مشکلات بهداشتی و پزشکی را حل نمایند. به عنوان مثال، در زمینه درمان بیماری‌های پوستی، اختلالات کبدی یا مشکلات اعصاب و روان، با استفاده از طب سنتی، روش‌های درمانی مطمئن و منحصربه‌فردی وجود دارد که فقط در اختیار عده معدودی است

از آنجایی‌که طب سنتی ایران عمدتاً بر پایه استفاده از گیاهان دارویی استوار است و استفاده از گیاهان دارویی ریشه در سنت ما ایرانیان دارد، بسط و توسعه طب سنتی در کشور نه‌تنها یکی از راهکارهای گسترش صنعت گیاهان دارویی است، بلکه با توجه به توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO) یکی از روش‌های مناسب برای دسترسی راحت عموم مردم به طب مطمئن و ارزان‌قیمت می‌باشد.

●پژوهش در صنعت گیاهان دارویی نقطه قوت داروسازی کشور

یکی دیگر از نقاط قوت برای توسعه صنعت گیاهان دارویی وجود امکانات مناسب تحقیقاتی در دانشکده‌های داروسازی همچنین حضور متخصصین مختلف در زمینه‌های مرتبط با صنعت گیاهان دارویی می‌باشد. استفاده از این امکان می‌تواند باعث رشد و توسعه صنعت گیاهان دارویی شود. در مجموع یکی از بهترین زمینه‌های سرمایه‌گذاری داروسازی کشور همین صنعت می‌باشد، زیرا با ورود به بازار جهانی یکی از صنایعی که با شکست قطعی روبرو خواهد شد صنعت داروسازی شیمیایی موجود می‌باشد و اگر بخت با بعضی از شرکت‌های موجود یار باشد آنها در کمپانی‌های بزرگ جهانی هضم می‌شوند.

▪ توصیه

علی‌رغم وجود این نقاط قوت در زمینه گیاهان دارویی، شاهد مشکلات و موانعی در توسعه صنعت مذکور در کشور هستیم. از طرف دیگر علاوه برفرصت‌هایی که برای رخنه در بازار داخلی و جهانی و گسترش آن وجود دارد و در بالا به آنها اشاره شد، کشور با تهدید‌های عدیده‌ای در این زمینه روبرو است که از آن جمله می‌توان به نابودی و سرقت منابع مهم تنوع گیاهی کشور اشاره کرد.

بنابراین توسعه صنعت گیاهان دارویی کشور، به سرعت عمل، آینده‌نگری، برنامه‌ریزی و مدیریت اجرایی قوی نیاز دارد و فقط به صرف تکیه بر منابع زیستی غنی و بدون توجه به موارد مذکور، حرف چندانی برای گفتن نخواهیم داشت.

▪مشکلات صنعت گیاهان دارویی

صنعت گیاهان دارویی در کشور علی‌رغم قابلیت‌ها و ظرفیت‌های فراوان، از وجود مشکلات متعددی رنج می‌برد؛ به‌گونه‌ای که رشد و گسترش صنعت مذکور بسیار کندتر از حدی است که شایسته آن می‌باشد.

مهمترین مشکلات توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشور شامل موارد زیر است:

▪عدم شناخت کافی مسئولان از قابلیت‌های صنعت گیاهان دارویی

متأسفانه به‌نظر می‌رسد مسئولان و صاحب‌منصبان کشور، شناخت صحیحی از توانمندی‌های این صنعت ندارند و با ظرفیت‌های آن در مقوله‌های اقتصاد و بازرگانی، اشتغال، بهداشت و غیره آشنا نیستند. این مسئله باعث می‌شود که صنعت مذکور کماکان در حاشیه قرار گیرد. صنعت گیاهان دارویی از معدود صنایع دارای رشد دو رقمی در دنیا است. علی‌رغم اینکه در کشور نهادهای مختلفی (وزارتخانه‌های بازرگانی، امور اقتصادی و دارایی، صنایع، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط ‌زیست و غیره) توانایی و مسئولیت حمایت از این صنعت را دارا هستند، اما به دلیل عدم شناخت کافی، در عمل توجه چندانی به این مقوله نمی‌شود.▪عدم وجود برنامه جامع ملی

حمایت از صنعت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی فقط در محدوده حمایت‌های مالی نمی‌گنجد؛ هر چند خود این نیز یکی از راهکارهای اساسی توسعه این صنعت است. بسیاری از توانایی‌های کشور در پس موانع و مشکلات عدیده‌ای پنهان مانده‌اند. اهم این مشکلات، ریشه در عدم وجود برنامه‌ای جامع و ملی دارد که به تبع آن مدیران کشور، با این مسئله به صورت استراتژیک برخورد نمی‌کنند. هر سازمان و ارگانی در عمل بر مبنای نیازسنجی و اولویت‌های درون‌سازمانی اقدام به فعالیت می‌کند که نتیجه آن کارهایی پراکنده و تکراری است و نتایجی موضعی و کم‌رنگ به همراه دارد.

▪پزشکان داخلی تجویز نمی‌کنند و لذا بازار مناسب داخلی به‌وجود نیامده است

یکی از مشکلات توسعه گیاهان دارویی در کشور، فقدان زمینه اقتصادی مناسب در این بخش است. به این معنی که به دلیل عدم آشنایی پزشکان با داروهای گیاهی و خواص آنها، این داروها توسط پزشکان داخلی برای بیماران تجویز نمی‌شوند، در نتیجه بازار مناسبی برای آن به‌وجود نیامده است. در کشورهای توسعه‌یافته، پزشکان در این زمینه آموزش دیده‌اند و این قبیل داروها را به بیماران تجویز می‌نمایند. ضمن اینکه سطح تعریف‌شده‌ای از این علم به‌وسیله اطلاع‌رسانی از طریق مطبوعات، رسانه‌ها و یا دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت در اختیار مردم قرار گرفته است.

در کشورهای توسعه‌یافته به گونه‌ای فرهنگ‌سازی می‌شود که افراد شناخت مطلوبی از خواص گیاهان دارویی پیدا می‌کنند و به تبع آن نوع و نحوه مصرف گیاهان دارویی بی‌ضرر را که سازگار با شرایط مزاجی آنها باشد، فرا می‌گیرند؛ بنابراین داروهای گیاهی در اکثر سوپرمارکت‌ها وجود دارند و توسط مردم انتخاب و خریداری می‌شود. درصورتی‌که در کشورمان به‌دلیل عدم آشنایی با خواص گیاهان دارویی مراکز توزیع گیاهان دارویی نقش درمانگاه را ایفا می‌کنند.

▪ سیستم توزیع نامناسب (عطاری‌ها)

سیستم تهیه و توزیع گیاهان دارویی نیز در کشور نامناسب است؛ به‌طوری‌ که توزیع بیش از ۹۰ درصد این فرآورده‌ها بدون نظارت وزارت بهداشت و عدم رعایت مسائل بهداشتی، وابسته به عطاری‌ها است. هر چند در بین عطارها نیز افرادی پرتجربه و عالم وجود دارند، اما اخیراً با ورود افرادی کم‌تجربه و بعضاً سودجو زمینه خوب عطاری‌ها نیز خدشه‌دار شده است.

▪جلوگیری از احداث واحدهای تولیدی در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران

براساس مقررات سازمان حفاظت محیط ‌زیست، واحدهای تولید داروهای گیاهی نیز مشمول طرح ممنوعیت احداث کارخانه‌ها در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران می‌باشند. این قانون به عنوان یک مانع جدی، مسیر توسعه صنعت مذکور را سد کرده است؛ در حالی که صنعت تولید داروهای گیاهی به هیچ عنوان آلاینده محیط ‌زیست نمی‌باشد (تمام حلال‌ها بازیافت و بقایای گیاهی نیز به عنوان کود سبز مصرف می‌شوند).

از مسئولان سازمان مذکور به عنوان متولی حفاظت از محیط‌زیست و طبیعت ، انتظاری بیش از این می‌رود که صنایع طبیعی از جمله گیاهان دارویی را بهتر بشناسند و اهمیت بیشتری برای آن قایل شوند. در همه جای دنیا، صنایع در کنار مردم هستند؛ ولی بر آنها نظارت دقیقی اعمال می‌شود که محیط زیست را آلوده نکنند.فرآوری گیاهان دارویی و تولید داروهای گیاهی فرایندی تخصصی و پیچیده می‌باشد که به متخصصان برجسته نیاز دارد و دسترسی به این قشر در مکان‌های دور از شهرهای بزرگ با مشکل مواجه می‌شود.

▪ عملکرد ضعیف برخی از تجار ایرانی

طبق آمار سازمان ملل متحد طی سال ۱۹۹۳ صادرات ایران در زمینه گیاهان دارویی حدود ۲۰ میلیون دلار و در همان سال صادرات امارات متحده عربی بالغ بر ۳۲ میلیون دلار بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که بخش عمده صادرات این کشور، محصولات ایرانی بوده است که فقط در آنجا بسته‌بندی شده‌اند. هم اکنون نیز بازار خوبی در آنجا ایجاد شده است؛ به خصوص آنکه کشورهای آفریقایی اکثر مواد طبیعی موردنیاز خود را از آنجا تامین می‌کنند.

به دلیل عملکرد بد و ضعیف تجار ایرانی، ما سهم شایسته‌ای از این بازار را در اختیار نداریم که این یعنی تیشه به ریشه خود زدن. اکثر خریداران پس از یک و یا حداکثر چند بار معامله با تجار ایرانی، ارتباط خود را با آنها قطع می‌نمایند. البته در این بین، تعداد محدودی از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصی نیز یافت می‌شوند که سهم اندکی از این بازار بزرگ را در اختیار دارند.

بخشی از این مشکل به سودجویی‌های شخصی، تقلب و بدقولی مربوط می‌شود، ولی بخش عمده آن مربوط به عدم آشنایی تجار و صادرکنندگان با نحوه جمع‌آوری، نگهداری، بسته‌بندی، حمل و نقل و فروش گیاهان دارویی می‌باشد. مثلا در سرما و گرما، محصولات ایرانی در گوشه و کنار بنادر و در شرایط نامناسب نگهداری و حمل می‌شوند؛ به طوری که پس از مدتی استاندارد لازم و قابلیت عرضه در بازارهای بین‌المللی را از دست می‌دهند.

▪ضعف در فناوری فرآوری و تهیه داروهای گیاهی

داروهای گیاهی تولید داخل عمدتا داروهای محلول هستند، یعنی از عصاره گیاه، قطره و یا شربت تولید می‌شود. اما در داروسازی ، شکل دارو بر اساس نیاز بیمار تعیین می‌شود. اشکال جامد (قرص و کپسول) هم از نظر پایداری و هم از نظر راحتی مصرف اشکال دارویی مناسب در داروسازی هستند که متاسفانه به دلیل عدم دسترسی به فناوری تولید این محصولات، صنایع داروسازی گیاهی جز در موارد محدود امکان تولید چنین فرآورده‌هایی را ندارند در حالی که از طریق تحقیقات امکان دستیابی به چنین فناوری علی‌رغم پیچیدگی فرآیند وجود دارد.

▪فقدان زیر ساخت‌های مناسب

علاوه بر موارد مطرح شده، یک سری مشکلات و کمبودهای زیربنایی نیز پیش روی توسعه صنعت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی وجود دارد که رفع آنها بسیار لازم و حیاتی است و در ذیل به اهم آنها اشاره می‌شود:

الف) فقدان قوانین مالکیت فکری

متأسفانه مقرراتی که ضامن رعایت حقوق مالکیت فکری در کشور باشد، وجود ندارد و این خود معضل بزرگی در مسیر توسعه کشور است. من در زمینه عصاره‌گیری از گیاهان اسانس‌دار به روش¬های جالب و خوبی دست یافته‌ام، اما به دلیل اینکه اطلاعات جامع و مدونی از روش‌های ثبت‌شده وجود ندارد، نمی‌توانم آن را منحصربه‌خود بدانم.

در زمینه درمان بیماری‌های مختلف با استفاده از طب سنتی، روش‌های خوبی نزد بعضی افراد وجود دارد که به عنوان یک منبع درآمد در اختیار عده اندکی قرار دارد و با مرگ یکی از آنها، ممکن است یک روش درمانی طبیعی، موثر و چندصدساله از بین برود. اگر امکان ثبت کردن این روش‌ها وجود می‌داشت، کل کشور می‌توانستند از آن بهره‌مند شوند؛ ضمن اینکه درآمد آن نیز هزاران برابر درآمد فعلی خواهد بود.

ب) عدم وجود بانک ژن مختص گیاهان دارویی

بهره‌برداری بی‌رویه و غیراصولی، خشکسالی، کشاورزی مدرن و غیره هر روزه فشار بیشتری بر عرصه‌های طبیعی وارد نموده و روند انقراض گونه‌های زنده از جمله گیاهان دارویی را سرعت می‌بخشد. بنابراین علاوه بر حفظ این منابع در محیط‌های طبیعی، جمع‌آوری و نگهداری آنها در بانک‌های ژن نیز حایز اهمیت است. برخی از نهادها از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، نسبت به جمع‌آوری و نگهداری نمونه‌های گیاهی کارهای قابل‌توجهی انجام داده‌اند، اما فعالیت آنها عمومی بوده و عمدتاً مشخصات زراعی گیاهان ثبت می‌شود. در حال حاضر، بانک ژنی که مختص گیاهان دارویی باشد و خصوصیات دارویی گیاهان از قبیل نوع و مقدار مواد مؤثره، شیوه استخراج و غیره در آن ثبت شده باشد، وجود ندارد؛ درصورتی‌که وجود این اطلاعات یکی از لوازم اصلی تحقیقات در این مقوله است.

ج) ضعف در اطلاع رسانی و فرهنگ‌سازی

همانطور که ذکر شد، اطلاع‌رسانی و آموزش پزشکان و مردم از راهکارهای توسعه این صنعت در کشورهای مختلف می‌باشد و در کشورمان کمتر به این موضوع توجه شده است. به عنوان مثال، در حال حاضر هیچ نشریه اختصاصی در کشور وجود ندارد که به مقوله اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی پیرامون مزایای گیاهان دارویی و داروهای گیاهی بپردازد. در برنامه درسی دانشجویان پزشکی مطلب چندانی در این مورد مشاهده نمی‌شود. مخلص کلام آن‌که، گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در ایران مورد بی‌مهری و کم‌توجهی واقع شده‌اند.

●●نتیجه

با توجه به اهمیت اقتصادی و بهداشتی گیاهان دارویی، این موضوع می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور جایگاهی شایسته و درخور توجه داشته باشد؛ به‌ویژه اینکه می‌تواند سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص دهد. با این وجود، کمتر حمایت عملی و تأثیرگذار از این صنعت به‌عمل می‌آید. البته حمایت از این صنعت فقط به حمایت‌های مالی محدود نمی‌شود، بلکه مسائل مربوط به آموزش (مردم، پزشکان، بازرگانان)، توسعه تکنولوژی، بازاریابی و اقتصاد، مدیریت، قوانین و مقررات و غیره را نیز در برمی‌گیرد. بنابراین بخش‌ها و وزارتخانه‌های متعددی در این مسئله دخیل و بعضاً ذینفع هستند. وزارت‌خانه‌های جهاد کشاورزی؛ بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ علوم، تحقیقات و فناوری؛ امور اقتصاد و دارایی؛ وزارت بازرگانی؛ صنایع و معادن؛ سازمان حفاظت محیط‌ زیست؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و حتی سازمان تأمین اجتماعی و خدمات درمانی در قالب شرکت‌های بیمه باید یکی از حامیان این صنعت باشند،چراکه بسیاری از بیماری‌ها با استفاده از گیاهان دارویی قابل پیشگیری و درمان هستند و هزینه وعوارض آن به مراتب کمتر از درمان با روش‌های نوین است، ولی در عمل توجه جدی به اولویت‌بندی آن ندارند.

دکتر یعقوب امن زاده