مصطفی میراب زاده از کارشناسان اداره جهاد کشاوری شهرستان اردکان که برای بازدید از روند برداشت روناس یا به اصطلاح اردکانی‌ها «روناس کنی» به زمین حاج عباس آمده بود نیز به جمع ما پیوست.
درباره محصول روناس و سازگاری آن با آب و هوای اردکان پرسیدم.
میراب زاده گفت: روناس گیاهی صنعتی است که در آب شور خوب رشد می‌کند و حدود چهار هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی منطقه زیر کشت این گیاه است.
این کارشناس کشاورزی افزود: این ابتکار و خلاقیت باعث رونق کشاورزی، صنعت و تجارت در این منطقه شده است.

راز طلای سرخ
وی عنوان کرد: روناس همان طلای سرخی است که کشاورزان اردکانی با همت و تلاش خود در کویر سوزان می‌کارند و پرورش می‌دهند و می‌سایند.

میراب زاده درباره مشهور شدن روناس به طلای سرخ در بین اهالی کویر اظهار داشت: این گیاه به علت سازگاری در آب شور و خاک کویر همچنین بازدهی مطلوب اقتصادی در بین مردم اردکان به طلای سرخ مشهور شده است.
وی بیان داشت: اندک توجهی به این گیاه صنعتی می‌تواند در اشتغال زایی و رونق اقتصادی منطقه نقش چشمگیری ایفا کند.

بازار صادرات روناس در رکود به سر می‌برد/ امید کشاورزان ناامید شده
حاج عباس که انگار دل پری از کسادی بازار روناس داشت گفت: در سالهای اخیر با رکود بازار صادرات روناس، وضعیت اقتصادی ما کشاورزان که با یک دنیا امید و آرزو و طی سه چهار سال تلاش و کار و زحمت روناس را مثل فرزندانمان پرورش داده ایم، بسیار بحرانی است.

تاریخچه روناس
میراب زاده درباره تاریخچه روناس گفت: اطلاعات دقیقی در این زمینه وجود ندارد اما به نظر می‌رسد همزمان با آغاز کشاورزی در این منطقه که با سکنی گزیدن اولین ساکنان اردکان در منطقه «زردگ» توامان بوده، کشت روناس هم رواج یافته است.

این کارشناس روناس تصریح کرد: کشت روناس در واپسین سالهای دهه ۶۰ و به ویژه دهه ۷۰ به علت حفر چاه‌های عمیق در منطقه «چاه افضل» و «دم کفتار» افزایش یافت و تا سال ۱۳۷۵ رونق چشمگیری داشت.

میراب زاده درباره کاهش میزان کشت روناس در اردکان و عدم رونق بازار جهانی این محصول در سالهای اخیر افزود: به علت تولید و صادرات این گیاه در چین و رکود بازار صادرات ایران و عدم صرفه اقتصادی کشت این گیاه در شهرستان اردکان به بیش از نصف کاهش یافت.

تولید سالانه ۲۲۵۰ تن روناس در استان یزد
وی درباره وضعیت روناس کاری در اردکان و احمدآباد عنوان کرد: سطح زیر کشت روناس در این شهرستان حدود ۴۲۰ هکتار و تولید سالانه آن نیز حدود هزار و ۸۰۰ تن است.
این کارشناس زراعت یادآور شد: سطح زیر کشت این محصول در استان یزد بالغ بر ۵۰۸ هکتار، سطح برداشت آن ۲۲۰ هکتار و تولید سالانه این گیاه صنعتی نیز حدود دو هزار و ۲۵۰ تن است.

مراکز تولید روناس در کشور
مصطفی میراب زاده در خصوص مراکز تولید روناس در کشور عنوان کرد: کشت روناس در قدیم در اروپا و آسیا بیشتر معمول بوده و در ایران نیز در شهرهای تبریز، ارومیه، اراک، فارس و یزد کشت می‌شده است.

معاون جهاد کشاورزی شهرستان اردکان ادامه داد:هم اکنون در اکثر نواحی کشور کشت روناس به فراموشی سپرده شده اما در استان یزد به ویژه در شهرستانهای اردکان و بافق هنوز کم و بیش کشت می‌شود.

از کاشت تا برداشت، چهار سال تلاش و چشم انتظاری
از حاج عباس درباره زمان کاشت و برداشت این گیاه پرسیدم. صفرعلی که مشتاق حرف زدن بود وسط حرف حاج عباس پرید و گفت: اکثر کشاورزان برای کاشت روناس ابتدا در دی ماه زمین را کود داده و به صورت عمیق شخم می‌زنند.
حاج عباس ادامه داد: بعد، دو ماهی زمین را به حال خود رها کرده و در اسفند ماه دوباره آن را آبیاری می‌کنیم و پس از چند روز که زمین گاورو شد یا به اصطلاح محلی «خش آمد”، بذر روناس را می‌کاریم.
تراب که به بقچه‌ای تکیه داده و سیگاری روشن کرده بود لب به سخن باز کرد و ادامه داد: پس از آن به روال ۱۲ روز یک بار روناس را آبیاری می‌کنیم و بعد از یک ماه معمولاً جوانه‌های روناس آماده بیرون آمدن از زمین است.

جواد هم که لابد نمی‌خواست جلوی رفقایش کم بیاورد، پشت حرف تراب را گرفت: پس از بیرون آمدن روناس مدت ۴۰ تا ۵۰ روز نباید آبیاری کرد و در اصطلاح محلی خودمان می‌گوییم روناس «بچه» را اگر آب بدهی، زرد می‌شود.
میراب زاده هم ادامه داد: روناس به دو روش کاشت بذر و قلمه کاشت می‌شود که هر دو روش اصول و فوت و فن کوزه گری خاص خودش را دارد.
حاج عباس به محض تمام شدن حرف مهندس میراب زاده اظهار داشت: حکایت برداشت هم حکایتی است برای خودش.
این کشاورز اردکانی ادامه داد: فصل برداشت روناس از اول ماه آبان تا اوایل دی ماه است اما اینکه می‌بینید ۲۰ روز از دی گذشته و هنوز مشغول به کاریم، دلایل خاص خودش را دارد.
میراب زاده گفت: هرچه برداشت روناس به فصل زمستان نزدیک تر شود، محصول بیشتری می‌دهد اما چون ممکن است بر اثر سرما یخ بزند ناگزیر اکثر کشاورزان برداشت را در آبان ماه شروع می‌کنند.
این کارشناس زراعت افزود: ریشه روناس به شکل قلمه‌های قرمز رنگ و به طول ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر همراه با خاک از دل زمین بیرون می‌آید.
صفرعلی، یکی از روناس کاران ادامه داد: سه نفر از ما روی زمین به حالت نشسته ریشه‌ها را از خاک جدا می‌کنیم و یک نفر هم ریشه‌های مناسب و جوانه دار «بوته» را از توی ریشه‌ها جدا می‌کند.
جواد پی حرف صفر را گرفت و افزود: ریشه‌های طلایی روناس را به صورت کپه‌های کوچک که در اصطلاح محلی به آن «سوهه» می‌گوییم حدود ۲۰ روز وسط زمین زیر آفتاب پهن می‌کنیم تا خوب خشک شود و در این مدت برای جلوگیری از پوسیدگی چند بار کپه‌ها را وارونه می‌کنیم.

کیالی؛ حکایت غربال، عرق جبین و قناعت
قبل از بارگیری روناس برای انتقال به مازاری شخصی که به «کیال» معروف است با غربالی بزرگ ریشه‌های روناس را الک می‌کند تا خاک و خار و خاشاک آن گرفته شود.
دوست عکاس من باز هم دست به کار شده بود و چپ و راست از «رجب کیال» که از اهالی شهر احمدآباد و شاید تنها بازمانده از نسل کیالهای اردکان است، عکس می‌گرفت.
کیالی یکی از سخت ترین و طاقت فرساترین حرفه‌ها در صنعت روناس محسوب می‌شود. حرفه‌ای بسیار پرزحمت که دستمزدی ناچیز دارد؛ هفت هزار تومان در قبال کیالی هر من روناس.
حالا ریشه روناس آماده ساییده شدن است. روناس‌های الک شده به کارگاه‌های روناس سابی که به مازاری مشهور است، حمل می‌شود.

اما حکایت مازاری…
روناس خشک شده را در محل مناسبی کپه کرده و در انبارهای سرپوشیده نگهداری می‌کنند تا پس از خشک شدن ته مانده رطوبت آن برای سائیدن به مازاری منتقل شود.
مصطفی میراب زاده درباره مازاری گفت: مازاری کارگاه بزرگی است که در آن روناس سائیده، درجه بندی و بسته بندی می‌شود.

این کارشناس کشاورزی در خصوص قسمت‌های مختلف مازاری افزود: انبارهای بزرگ برای نگهداری روناس خشک، انبار روناس سائیده شده، انبار علوفه برای شتر، محل نگهداری شتر و کارگاه اصلی روناس کوبی از قسمتهای مختلف مازاری است.
رسول میرحسینی که سالهاست در مازاری‌های مختلف عرق ریخته و خاک و گرد روناس خورده، دستی به ریش هایش که به علت کار کردن مداوم در مازاری حنایی شده بود کشید و وقتی فهمید خبرنگاریم قصه پر غصه‌ای از کسادی بازار روناس و نچرخیدن چرخ زندگی اش برایمان روایت کرد.
از من و دوستم قول گرفت که دردل هایش را توی گزارشمان بیاوریم و از کنار رنج‌های او و همکار احمدآبادی اش به سادگی عبور نکنیم.
میرحسینی در جواب سئوالم درباره مازاری گفت: کارگاه روناس سابی یا همان مازاری خودمان محوطه‌ای سر پوشیده و مدور است که در وسط آن یک سکو به قطر شش تا هفت متر و ارتفاع ۸۰ سانتی متر تعبیه شده و شتری به دور آن می‌چرخد.
این کارگر باسابقه مازاری اضافه کرد: در وسط این سکو یک سنگ ضخیم به طور افقی به عنوان سنگ زیرین نصب شده و در روی آن سنگ بزرگ مازاری به صورت عمودی حول محور یک چوب قطور می‌چرخد.

نیروی برق جایگزین شترهای مازاری
وی بیان داشت: تا چند سال پیش سنگ آسیاب به وسیله یک تیر چوبی به پشت شتری که در خارج از سکو قرار داشت وصل بود و هر نفر شتر در روز چهار ساعت می‌بایست دور این محور بچرخد.
این کارگر اردکانی اظهار داشت: هر شتر زبان بسته حدود شش کیلومتر در ساعت راه می‌رفت و هر روز ۶۰ کیلو روناس می‌سایید.
احمدعلی، دیگر کارگر مازاری افزود: در هر مازاری چند نفر شتر نگهداری می‌شد و روزانه هر شش ساعت شیفت شان را عوض می‌کردند و در مجموع حداقل ۱۲۰ کیلو روناس را می‌سابیدند.

میراب زاده نیز گفت: در حال حاضر نیروی برق جای شترها را گرفته و بازدهی بیشتری هم دارد و دیگر مازاری در اردکان یافت نمی‌شود که با شتر کار کند.
این کارشناس زراعت و باغبانی می‌افزاید: روناس‌ها را برحسب نوع مرغوبیت شان به درجه یک یا ممتاز، درجه دو و درجه سه دسته بندی می‌کنند.

بهره برداری از بزرگترین کارخانه فرآوری روناس خاورمیانه در اردکان
اما خبرهای خوشی درباره فرآوری روناس از رئیس جهاد کشاورزی اردکان شنیده می‌شود.
رئیس جهاد کشاورزی شهرستان اردکان در گفتگو با خبرنگار مهر در اردکان گفت: این کارخانه در تیرماه سال ۱۳۸۹ در زمینی به مساحت ۲۴ هزار مترمربع و با هزینه‌ای بالغ بر ۲۰ میلیارد ریال احداث شد.
وطنخواه با بیان اینکه این کارخانه زمینه اشتغال مستقیم ۵۰ نفر را فراهم ساخته افزود: با فرآوری و عصاره گیری از محصول روناس امکان استفاده بهینه آن در صنایع دارویی، رنگرزی وغذایی کشور مهیا شده و بخشی از تولیدات نیز به امر صادرات اختصاص یافته است.
 این مسئول بیان داشت: روناس محصولی است که در سطح ۲۲۰ هکتار از اراضی استان یزد به ویژه شهرستان اردکان کشت می‌شود.
وی اظهار داشت: پیش از احداث این کارخانه کشاورزان به علت عدم فرآوری صحیح و اصولی محصول خود مجبور بودند تنها ریشه خشک شده روناس را با قیمت پایین به فروش برسانند تا پس از صادرات توسط تجار ایرانی با نازل ترین قیمت در کشورهای خارجی فراوری شود.

کاربرد روناس در صنایع نساجی، رنگرزی، غذایی و ساختمان سازی
این گیاه به دلیل وجود رنگدانه و ماده رنگینی به نام آلیزارین در ریشه آن که در تولید رنگ طبیعی نقش مهمی دارد از قدیم الایام مورد توجه صاحبان صنایع نساجی و فرش دستباف کشور قرار داشته است.

روناس سائیده شده عموماً جهت رنگ آمیزی پشم وکرک وتهیه رنگ لاکی قالی در ایران به مصرف می‌رسد و برای تثبیت بعضی از رنگهای دیگر که از کاه و پوست انار و گردو به دست می‌آید استفاده می‌شود.
برای تهیه ماهی دودی و رنگ آمیزی دیوار منازل و کارگاه‌ها نیز از روناس استفاده می‌شود.
با مخلوط کردن گرد روناس با ماسه و آهک نوعی ترکیب قرمز رنگ حاصل می‌شود که برای تزیین دیوار به کار می‌رود.
قسمتی از دیوارهای مسجد قدیمی «زردگ» اردکان که از بناهای قرن پنجم هجری قمری و قدیمی ترین مسجد اردکان است با رنگ طلایی روناس روکش شده است که هنوز آثاری از آن باقی است.
همچنین خریداران روناس ساییده شده اردکان بیشتر تجار اصفهانی، کاشانی، یزدی و شیرازی هستند.

صادرات روناس به بیش از ۱۰ کشور دنیا
کشورهای تر کیه، هند، پاکستان و کشورهای آسیای میانه همواره از مشتری‌های ثابت روناس سائیده شده اردکان بوده‌اند و حتی قلمه ریشه روناس نیز به کشور آلمان صادر می‌شود.
در سال ۱۳۷۵مقدار زیادی بذر روناس به کشور چین صادر شد و این امر باعث رواج کشت روناس در کشور چین شد.
در حال حاضر چین از صادرکنندگان مهم روناس در جهان محسوب می‌شود و این مسئله رکود بیشتر بازار روناس و کاهش شدید صادرات روناس اردکان به کشورهای مختلف را رقم زده است.

مازاری‌ها تغییر ماهیت می‌دهند/ افتتاح رستورانی در مازاری مظلومی اردکان
آخرین بازمانده از نسل سلسله مازاریهای جعفرزاده که در اوایل سال جاری به همت خاندان مظلومی و میراث فرهنگی اردکان مرمت و جانی دوباره گرفته بود و می‌رفت تا در حاشیه بافت قدیم اردکان، گوشه‌ای از شاهکار معماری نیاکانمان را به نمایش بگذارد به رستوران سنتی تبدیل شده است.
این رستوران سنتی با استفاده از فضای بکر و زیبای مازاری مظلومی یکی از منحصر به فردترین رستوران‌های سنتی ایران و شاید جهان است که علاوه بر سرو غذاهای گوناگون سنتی و مدرن، بخشی از میراث کهن مردمان سختکوش کویر را به نمایش گذاشته است.
شاید در زمانه‌ای که کشاورز و کیال و کارگر مازاری و تاجر روناس دل خونی از بازار کساد و بی توجهی مسئولان به افول تولید و صادرات این محصول صنعتی دارند، سبز شدن یک رستوران سنتی در فضای یک مازاری که می‌توانست نمودار بخشی از هویت، تاریخ و فرهنگ کویرنشینان سختکوش یزدی باشد، معنای خوشایندی نداشته باشد.