تاریخچه چای مکی
بیش از ۳۰۰ گونه از این گیاه در سراسر جهان در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر یافت می شود. موطن اصلی این گیاه غرب آفریقا است و امروزه در سطح وسیعی در غرب آفریقا، آسیا، استرالیا از هند تا مالزی، اتریش، آمریکای مرکزی و بسیاری از کشور های گرمسیر کشت می شود. دانه ها توسط برده های آفریقایی به دنیای جدید آورده شده است. این گیاه در نواحی تولید کننده به نام روسل در ساوانا نیجریه از بیشترین محبوبیت و پذیرش برخوردار است و در این منطقه به صورت گیاه زراعی کشت می شود( Ibrahim,1998) ((Morton,1987. خوراکی بودن کاسبرگها در جاوا در سال ۱۶۸۷ ثبت شده است. روسل در برزیل در قرن ۱۷ و در جامائیکا در سال ۱۷۰۷ و در گواتمالا در سال ۱۸۴۰ کشت می شده است( (Morton,1987. در سال ۱۹۰۹ حدود ۶/۱ هکتار در کوئیزلند کشت می شده است. در ایسلند شخصی به نام مایو و گیاه شناسان دیگر تخمین زدند که در ایسلند و هاوایی سطح زیر کشت روسل ۸۱ هکتارمی باشد. چای مکی بومی ایران نمی باشد و کشت این گیاه در ایران تنها در سیستان و بلوچستان گزارش شده است (خورسندی ، سید هادی ۱۳۸۰). سطح کشت چای مکی در استان سیستان و بلوچستان ۸۰ هکتار می باشد که در زابل در سال ۱۳۷۹ در پژوهشکده کشاورزی زابل کشت شده است. پراکنش این گیاه در استان سیستان و بلوچستان مطابق نقشه زیر ذکر شده است (صندوقداران، ۱۳۷۹).
خصوصیات گیاه شناسی
چای مکی با نام علمی ( Hibiscus Sabdariffa) از خانواده مالواسه (Malvaceae)، گیاهی یکساله، شاخه دار، ارتفاعی حدود ۴۲۹- ۶۴ سانتی متر، رنگ آن سبز تیره متمایل به قرمز (Duke,1983). دارای پایه کروموزومی) ۱۸=(x می باشد و بصورت تتراپلوئید )۷۲=n4 (وجود دارد (James&Duke,1983). برگها متناوب، رگبرگها پنجه ای و برگها دارای ۷- ۳ لوب و حاشیه برگها دندانه ای، بدون کرک، دمبرگ بلند یا کوتاه دارند(James&Duke,1983). گلها بزرگ و دمگل کوتاه، رنگ آن قرمز متمایل به زرد با مرکز تیره، هرمافرودیت می باشد. میوه ها ۵/۲ سانتی متر طول دارند و بوسیله کاسبرگهای گوشتی مانند که محتوی ۳۴- ۲۲ دانه در هر کپسول می باشد احاطه شده اند، دانه ها به رنگ قهوه ای تیره و جوانه زنی بذر بصورت اپی ژیل ( برون زمینی ) می باشد. گیاهی خودگشن و این مقدار از ۶۸ %– 2% متغیر و توسط حشرات هم گرده افشانی می شود. دارای یک ریشه راست و عمیق و قابل نفوذ می باشد (Duke,1983). نام محلی این گیاه علاوه بر روسل در نواحی انگلیسی زبان سورل، روزل، سورل قرمز، سورل جامائیکایی، سورل هندی، سورل گینه ای و در فرانسه اوسلد و در آفریقای شمالی و خاور نزدیک روسل کاکاد نامیده می شود. در ایران این گیاه و محصول کاسبرگ آن بنامهای چای مکی یا چای مکه، چای قرمز و چای ترش شناخته می شود .
واریته ها
واریته های متعددی شناخته شده اند که معروفترین آنها عبارتند :
1- واریته سابداریفا
گیاهی یکساله، راست، درختچه ای، انبوه، ارتفاع ( ۴/۲ ) متر، ساقه ای قوی، صاف یا نسبتاً صاف، استوانه ای شکل و قرمز می باشد. برگها بزرگ، منفرد و متناوب با رگبرگهای پنجه ای قرمز رنگ ( ۱۲ – 5/7 ) سانتی متر طول، سبز رنگ و با دمبرگ کوتاه یا بلند هستند . برگها در گیاهچه ها ی جوان و برگهای بالایی گیاهان پیر ساده و شبیه هم هستند. برگهای پایین تر ۵ – 3 و یا حتی ۷ لوب عمیق دارند. حاشیه برگها دندانه ای است. گلها به صورت منفرد در زاویه برگ ایجاد می شوند، ( ۵/۱۲ ) سانتی متر عرض داشته و به رنگ زرد یا نخودی می باشد. گلبرگها سفید با مرکز قرمز رنگ در پایه میله پرچم واقع شده اند و زمانیکه در انتهای روز، پژمرده می شوند رنگ آنها بنفش می گردد. دارای کاسبرگ خوراکی قرمز تا زرد کمرنگ، که این واریته الیاف کمتری دارد (Duke,1983).کاسبرگ به رنگ قرمز می باشد و از ۵ کاسبرگ بزرگ با یک اپی کالیکس ۱۲- ۸ قسمتی، تشکیل یافته و پیرامون پایه می باشد که شروع به بزرگ شدن، گوشتی شدن، انحنا یافتن همراه با آبدار شدن و (۷/۵ – 2/3 ) سانتی متر طول داشته و کپسول های مخملی را کاملاً احاطه، که این کپسول ها ۲- ۵/۱ سانتی متر طول دارند، کپسولها قبل از رسیدن سبز، ۵ برچه ای بوده و در هر برچه ۲ ردیف دانه وجود دارد که در هر ردیف ۴- ۳ دانه قهوه ای روشن کلیوی شکل، ۵- ۳ میلی متر طول و کاملاً کرک دار هستند. کپسولها در موقع خشک شدن قهوه ای و در این زمان دانه ها رسیده می باشند و با شکاف های اولیه کپسول باز می شود و دانه ها ریزش می کند(Morton,1987 ). ( 56و۵۹). در آفریقا در خط استوا گیاهان وحشی این گونه در نقاطی که درجه حرارت بین ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتی گراد باشد رشد می کند. چای ترش گیاهی خود گشن می باشد و به دلیل گرده افشانی توسط حشرات میزان کمی هم دگرکشنی در آن صورت می گیرد،که بین ۶۸/۰ -۲/ درصد متغیر است. پایه کروموزومی چای ترش ۱۸=X بوده و عمدتاً به صورت آلوپلی پلوئیدی (۷۲=n 4) وجود دارد. در گیاه چای ترش صفت ساقه قرمز غالب بوده و رنگ سبز ساقه یک صفت مغلوب است (بوته های همو زیگوت دارای ساقه به رنگ سبز می باشد) و همچنین شکل لوبی در برگها نسبت به شکل غیر لوبی غالب می باشد یا بریدگیهای کم عمق برگ بیشتر انواع خوراکی نسبت به بریدگیهای عمیق حالت مغلوب را نشان می دهد (۷۰و۷۱).
۲- واریته آلتیزیما
گیاه یکساله، کم شاخه ، راست ، با ارتفاع ( ۸/۴ ) متر می باشد. بیشتر بخاطر الیاف کشت می شود و از کاسبرگ آن کمتر استفاده می شود ( Duck,1983). در هندوستان، هند شرقی، نیجریه و تا اندازه ای در بعضی از نقاط گرمسیر در آمریکا کشت می شود. ساقه های این واریته سبز و برگهای آن سبز، گاهی برگها رگبرگهای قرمز دارند. گلها به رنگ زرد و کاسبرگهایش قرمز یا سبز، غیر گوشتی، خاردار و مصرف غذایی ندارد ( Morton,1987 ) .
3- ریکو
در سال ۱۹۱۲ نامگذاری شد. گیاهی با رشد نسبتاً کم، بوته ای، معمولاً برگها ساده که در مدت زمان طولانی بوجود می آیند و اغلب مواقع دارای ۳ لوب می باشند. گلها دارای چشم ها ( نقاط ) قرمز تیره و دانه های گرده آن زرد طلایی است. کاسبرگ در زمان بلوغ دارای ۵ سانتی متر طول و ۲/۳ سانتی متر عرض دارد. براکته ها ( برگک ها ) به صورت افقی هستند. بیشترین محصول هر گیاه کاسبرگ آن است برای آب میوه و شربت استفاده می شود و رنگ آن قرمز تیره است ( Morton,1987 ).
4- ویکتور
گیاهی با ارتفاع ۱۳/۲ متر ، راست و تنومند است . گلها دارای چشم ها ( نقاط ) قرمز تیره و دانه های گرده قهوه ای طلایی می باشد. ویکتور در بعضی جاها زودتر نسبت به ریکو شکوفه می دهد. کاسبرگها نسبت به کاسبرگهای ریکو بلندتر هستند. براکته ها ( برگک ها ) بلند تر ، طولانی تر و دارای فرورفتگی به سمت بالا هستند . و عصاره آن در آب میوه، مربا و شربت مصرف می شود و کاملاً قرمز است ( Morton,1987 ).
5- آرچر
این گیاه بعضی اوقات روسل سفید نامیده می شود . گیاهی بلند و قوی شبیه ویکتور ولی ساقه های آن سبز رنگ است . گلها زرد و دانه های گرده قهوه ای است. کاسبرگها سبز رنگ یا سبز متمایل به سفید و کوچکتر نسبت به دو واریته دیگر، اما محصول این گیاه خیلی بیشتر است. عصاره و آب میوه و دیگر محصولات تقریباً بدون رنگ است . میوه های سبز روسل رشد داده می شود در سرتاسر سنگال ، مخصوصاً در ناحیه کاپ ورت مثل یک سبزی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد (Morton,1987 ) .
6- سایر واریته ها:
واریته های خوراکی چای مکی، مصری ( V.Masri )، سودانی(V.Sudani ) ، (Sabhi 17 dark color ) ، (Sabahia 17 light color ). تعدادی از واریته های فیبری چای مکی عبارتند از Hs24 , Hs7910 , Hs4288 , Amv1 , Amv2 , Asop3
اکولوژی چای مکی
بهترین نواحی کشت این گیاه نقاطی است که دارای ۱۲۵ میلی متر بارندگی و حداقل دمایی ۱۵ درجه سانتی گراد در اول فصل رشد باشد. آب وهوای مطلوب باعث رشد سریع و منظم می شود در این نواحی درجه حرارت نباید کمتراز ۲۱ درجه سانتی گراد برای ۴ تا ۸ ماه باشد (۵۹). زمان کشت گیاه بسته به نوع استفاده آن فرق می کند در فلوریدای جنوبی اگر منظور تولید کاسبرگ باشد کشت از اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه انجام می شود و اگر منظور استفاده از شاخ و برگ آن باشد کشت در اسفند ماه صورت می گیرد (۴۸).
1- درجه حرارت
این گیاه در طول رشد به ۸- ۴ ماه درجه حرارت شبانه بیشتر از ۲۱ درجه سانتی گراد نیاز دارد. درجه حرارت مناسب برای جوانه زنی بذر ۳۵ – 25 درجه سانتی گراد و ۱۲ ساعت روشنایی و ۱۲ ساعت تاریکی می باشد (Duke,1983 ). چای مکی به یخبندان بسیار حساس ، و در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری تا ارتفاع ۹۰۰ متری از سطح دریا بیشترین رشد را دارد. درجه حرارت مناسب برای رشد ۵/۲۷ –5/12 درجه سانتی گراد است (Duke,1983 ). این گیاه به متوسط دما ۱۵ درجه سانتی گراد در زمستان و ۲۸ درجه سانتی گراد در تابستان نیاز دارد . محدوده دمایی مناسب برای رشد بین۳۶- ۱۰ درجه سانتی گراد و اپتیمم دما بین ۳۲- ۱۶ درجه سانتی گراد است. در محدوده طول جغرافیایی ۱۰۰ درجه و ۳۰۰ درجه عرض جغرافیایی رشد می کند گیاهی سه کربنه بوده بسته به نوع استفاده ۸-۴ ماه زمان نیاز دارد. چای ترش به یخبندان حساس می باشد و بیشترین رشد را در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری دارد. (۴۱).
۲ – نور
چای مکی گیاهی سه کربنه(۳ C)و به ۱۳ ساعت نور خورشید در طول ۵- ۴ ماه اول رشدش نیاز دارد تا از گلدهی زودرس آن جلوگیری شود. این گیاه را باید در مناطق با نور کافی کشت کرد و از کشت و کار آن در مکان های سایه خودداری کرد. همچنین روشنایی بلند مدت به صورت ۴- ۳ ماهه از عوامل بحرانی رشد است (Duke,1983 ).چای مکی گیاهی روز کوتاه که به تغییرات طول روز بسیار حساس است . گلدهی وقتی روزها کوتاهتر می شونداتفاق می افتد ، تعیین تاریخ کاشت بیشتر تحت تاثیر طول روز ، و کمتر تحت تاثیر نیاز رطوبتی قرار می گیرد. این گیاه از نظر واکنش نسبت به طول روز یک گیاه آمبی فتوپریودیک است ( یعنی گلدهی آن هم در روزهای کوتاه و هم در روزهای فوق العاده بلند انجام می گیرد). گلدهی این گیاه در شرایط روز کوتاه و نور مداوم القاء می شود. این گیاه فتوپریودیسم مشخص دارد و در محیط های مناسب کشت در روزهای کوتاه با ۱۱ ساعت گلدهی می کند. در کشور امریکا این گیاه به علت روز کوتاه و یا زمستان زودرس گل نمی دهد (Duke,1983 ). گل دادن با کوتاه شدن روزها و کاهش شدت نور تحریک می شود.
3- رطوبت
این گیاه با اقلیم های استوایی که ریزش باران سالیانه به مقدار ۲۰۰۰- ۱۵۰۰ میلی متر و با ارتفاع ۶۰۰ متر از سطح دریا تطابق بیشتری دارد (Duke,1983 ) و همچنین گزارش شده است که در برابر باران سالیانه به مقدار ۴۲۹۰- ۶۴۰ میلی متر مقاوم است ( James & Duke,1983 ). این گیاه به بارندگی ماهیانه از ۲۵۰- ۱۲۵ میلی متر در ۴- ۳ ماه اول رشد و حدود ۱۸۲۰ میلی متر در طی فصل رشدش نیاز دارد (Morton,1987). این گیاه دوره های خشکی را تحمل می کند و دوره های خشکی در ماههای آخر رشد مطلوب می باشد جایی که بارندگی کم و ناکافی باشد آبیاری به طور منظم می تواند نتیجه موثری داشته باشد. میزان بارندگی سالیانه مناسب برای رشد۳۵۰۰ – ۵۰۰ میلی متر است و مناسب ترین بین ۳۰۰۰ – ۱۰۰۰ میلی متر است. بعضی واریته ها محصول رضایت بخشی را در نواحی گرم و مرطوب می دهند، اگر چه اغلب آنها اندکی به خشکی مقاومند. میزان رطوبت نسبی هوا تقریباً ۸۵ – ۷۵ درصد در طول دوره رشد مناسب می باشد (Morton,1987). آبیاری به طور منظم در نقاطی که این میزان بارندگی وجود ندارد ضروری می باشد. معمولا در این نقاط زمان آبیاری هر ۱۵ تا ۲۰ روز در طی کشت می باشد. در دو مرحله نیاز آبی گیاه افزایش می یابد.
4- خاک
این گیاه در تمام خاکها، سبک(شنی)، متوسط (لومی)، سنگین(رسی) البته با داشتن زهکشی مناسب خوب استفاده می کند و همچنین از نظرpH می تواند خاکهای اسیدی، خنثی، قلیایی را تحمل کند. نیاز به خاکهای مرطوب دارد. خاک به طورمتوسط باید دارای۳۴ درصد رطوبت باشد. تغییرات رطوبت خاک بین ۱۴ درصد برای فصل خشک و ۶۰ درصد برای فصل پر آب فرق می کند. این گیاه خاک فقیر را بخوبی تحمل می کند و در خاکهای لومی شنی با هوموس مناسب به خوبی رشد می کند. بیشتر ترجیح داده می شود در خاک کود داده شده با زهکشی مناسب کشت داده شود (Huxley,1995). این گیاه به یک خاک نفوذپذیر نیاز دارد. خاک لومی شنی که دارای هوموس باشد مناسب است. بنابراین با خاکهای متنوعی سازگار است و به شرایط غرقابی یا آب ایستادگی متحمل نخواهد بود (Morton,1987). pH مناسب برای این گیاه ۵/۸ – 5/4 و اپتیمم بین ۵/۷ – 5/5 می باشد (Duke,1983 ).
ترکیب شیمیایی چای مکی
کاسبرگ
۱- موسیلاژ : کربوهیدراتی هستند با ساختمان شیمیایی بسیار پیچیده و با وزرن مولکولی زیاد، که بسته به نوع گونه میزان آن تغییر می کند، ماکزیمم محتوی موسیلاژ برای گونه های آمریکای مرکزی و مصری ۲۸-۲۴ درصد و برای گونه هندی ۱۵ درصد می باشد که این میزان ۳۵-۲۲ روز بعد از گل دهی حاصل می گردد (Khafega,1980). بالاترین مقدار پکتین در کاسبرگهای این گیاه ۴۵/۲ درصد می باشد (Khafega,1980). مواد پکتینی شامل ۵/۶۴-۶۳ درصد اسید گالاکتورونیک می باشد که عمدتاً به صورت نمک های منیزیم و کلسیم می باشد. پلی ساکاریدهای همراه با پکتین عمدتاً آرابینوز، گالاکتوز می باشد .(Franz,1992) کاسبرگ خشک شده شامل گوسی پتین فلانوئید، هیبیستین، سابدارتین می باشد. ماده اصلی رنگی هبیسین است که به عنوان یک دافنی فیلین ( نوعی دارو ) گزارش شده است. مقدار کمی دلفی نیدین ۳- مونوگلوکوزید، سیانیدین ۳- مونوگلوکوزید و دلفی نیدین نیز وجود دارد و درجه سمی بودن آن پایین است. ماکزیمم مقدار قندها در این گیاه در حدود ۵-۳ درصد بوده که در ۳۰ روز پس از گل دهی حاصل شده است و با کامل شدن رشد کاسبرگ میزان نشاسته کاهش یافته و به ۲ درصد وزن خشک می رسد (۳۵ و ۵۲).اسید گالاکتورونیک ۵/۶۴-۶۳ درصد مواد پکتینی را شامل می گردد که به صورت نمکهای منگنز، کلسیم موجود می باشد. از پلی ساکاریدهای همراه با پکتین می توان به آرابینوز، رامینوز و گالاکتوز نام برد. ماکزیمم میزان پکتین در کاسبرگهای این گیاه ۴-۲ درصد می باشد (۶۹ و ۷۳).
۲- آنتوسیانین
مقدار آنتوسیانین کاسبرگها بین ۵/۲-۷/۱ درصد وزن خشک می باشد، این میزان در چای مکی واریته سابداریفا ۶۶-۳۷ صدم وزن خشک گزارش شده است. سیانیدین ۳- گلوکوزید و سیانیدین ۳- سامبوبیوساید از آنتوسیانین های اصلی این گیاه می باشند. زمان رسیدن به ماگزیمم محتوای آنتوسیانین در گونه های مختلف متفاوت است، برای نژاد مصری ۴۵-۳۰ روز بعد از گل دهی، در نژاد هندی ۴۵-۳۵ روز بعد از گلدهی، در نژاد سنگالی ۵۰-۴۰ روز بعد از گلدهی و در نژاد آمریکایی و تایلندی ۵۰-۴۵ روز بعد از گلدهی می باشد.
دانه
۱- چربی دانه
دانه های چای مکی به عنوان یک منبع جدید از پروتئین و لیپید مطرح می باشد. دانه چای مکی از ۲۰ درصد روغن تشکیل شده است .(Komarov,1968) استرول های موجود در روغن دانه، ۳/۶۱ درصد بتا- سیتوسترول، کامپاسترول ۵/۱۶ درصد، کلسترول ۱/۵ درصد و ارگوسترول ۲/۳ درصد می باشد. این روغن سرشار از اسیدهای چرب غیر اشباع حدود ۷۰ درصد می باشد که اسید لینولئیک فراوان ترین آنها (۳۰-۴۹ درصد) می باشد. اسید اولئیک (۳۴ درصد، اسید پالمتیک (۳۵ درصد)، اسید استاریک (۴/۳ درصد)، اسید مرسیتیک (۲ درصد)، اسید پالمتیولئیک (۲ درصد) از اسیدهای چرب مهم دانه روغن این گیاه می باشند James&Duke,1983)). دانه چای ترش حاوی ۱/۱۹ تا ۲۲ درصد روغن است که غنی از اسید لینولئیک می باشد. روغن دانه این گیاه سطح بالایی از تری گلسیریدها و مقادیر نرمالی از استرولها و استرهای استرول را داراست. این روغن سرشار از اسیدهای چرب غیر اشباع (حدود ۷۰ درصد) می باشد که اسید لینولئیک فراوان ترین آنها می باشد(۶۵).
2- پروتئین دانه
دانه های چای مکی ۲۵-۱۸ درصد پروتئین دارا می باشند (Rao,1996). فراوانترین اسید آمینه های ضروری لوسین، لیزین و فنیل آلانین می باشد. و اسید آمینه اسیداسپارتیک رایج ترین و اسید های آمینه،ایزولوسین، تریپتوفان،والین و اسید آمینه های سولفوری ازکمیاب ترین اسیدهای آمینه در دانه این گیاه می باشد. پروتئین های دانه این گیاه درpH اسیدی و قلیایی فوق العاده محلول و در۴= pH کمترین حل شوندگی را دارد. مهمترین بخش پروتئینی چای ترش لگوبرلین ها بوده به طوریکه دانه های چای ترش به عنوان یک منبع پروتئین جدید بخصوص در جیره غذایی طیور مطرح می باشد، میزان پروتئین دانه های این گیاه ۳/۲۹ درصد می باشد (۳۶ و ۶۷).
۳- سایر ترکیبات شیمیایی
مقدار کربوهیدرات دانه های چای مکی تقریباً ۶/۲۶ درصد می باشد . مواد معدنی مهم در دانه ها پتاسیم ، منیزیم ، فسفر ، گوگرد ، کلسیم
می باشد. میزان کربوهیدرات دانه های چای ترش ۶/۲۷ درصد می باشد. پتاسیم، سدیم، فسفر، گوگرد، منیزیم، کلسیم از مواد معدنی مهم در دانه می باشد (۳۶ و ۶۷). احتمالا گوسیپول، اسید و تانن به میزان کمی در دانه وجود دارد (۶۱).
موارد استفاده چای مکی
الف- استفاده های خوراکی
ا- کاسبرگ
کاسبرگ تازه برای سالاد، آشپزی با انواع آردها در پخت کیک، سوپ، سس، پودرهای خوراکی، استفاده می شود ( Facciola,1990 ). کاسبرگ دارای مقدار زیادی اسید سیتریک و پکتین می باشد که برای درست کردن مربا، ژله، مفید می باشد ( Duke,1983 ). به عنوان مکمل رنگ قرمز در چای گیاهی ( Down,1995 ) و به عنوان منبع جایگزین قهوه می باشد( Facciola,1990 ). کاسبرگ تازه پس از جوشاندن با شکر برای درست کردن شیرینی استفاده می شود (Facciola,1990 ) . یکی از مشهورترین نوشیدنی های تابستانی مکزیک است. در مصر روسل در تابستان به صورت سرد و در زمستان گرم مصرف می شود. در جامائیکا یک نوشیدنی قدیمی که در هنگام کریسمس مصرف می شود ( Morton, 1987 ). امروزه، گیاه روسل مورد توجه فراوان به عنوان غذا می باشد و داروسازان بیشتر نگران این هستند که احتمال دارد بعنوان محصول غذایی طبیعی و یک جانشین برای بعضی رنگ های ترکیبی مورد بهره برداری قرار می گیرد(Morton,1987 ). میوه های چای ترش در افریقا پس از چیدن از گیاه شسته شده سپس یک برش در زیر کاسبرگها ایجاد می کنند تا کاسبرگها از کپسول بذر جدا شده به صورت تازه خوری و به سالاد های میوه افزوده می شوند (۵۶ و۶۲). کاسبرگ این گیاه که به نام کاراک یا کاراکاد موسوم است طعمی ترش مزه داشته که به علت مقدار زیاد اسید سیتریک می باشد که همراه با اسید مالیک و مقدار کمی اسید تارتاریک در قطعات کاسبرگ وجود دارد. اسیدیته آن بر حسب اسید سیتریک در حدود ۱۶ درصد بوده که به علت وجود موسیلاژ حالت ملایم تری در هنگام مصرف به این قطعات می دهد. اغلب مانند یک غذای فرعی پخته و با بادام زمینی سائیده شده و مصرف می شود (۵۴). در پاکستان از ترکیبات شیمیایی چای ترش به خصوص پکتین آن در صنعت آب میوه استفاده می شود. در هند غربی و آمریکای مرکزی اسانس چای ترش را برای تولید نوشابه هایی مانند لیمونا که از کاسبرگ آن تهیه می شود و به عنوان یک نوشیدنی مورد استفاده قرار می دهند. مصریها چای ترش را در یک پارچ سفالین با کمی زنجبیل رنده شده و به میزان دلخواهی شکر و یخ مخلوط کرده و به عنوان یک نوشیدنی سنتی مصرف می کنند(۵۶). بومیهای منطقه استوایی غرب افریقا جهت درست کردن یک نوشیدنی آب جوش را بر روی کاسبرگ چای ترش ریخته و در طول یک شبانه روز به حالت خود باقی گذاشته سپس مصرف می کنند (۳۳). در ایالات متحده آمریکا اداره کنترل تغذیه و دارو اجازه استفاده از عصاره های این گیاه در مشروبات الکلی را داده است چون میزان جذب الکل را در بدن کاهش می دهد. برگهای جوان و ریشه های نرم چای ترش در سالادهای خام مصرف می شوند، یا مانند سبزیجات به تنهایی و یا ترکیب با سایر سبزیجات یا با گوشت و ماهی پخته می شوند ( ۴۱ و۴۹)، برگها و دانه های پودر شده در آفریقای غربی خورده می شوند. برگهای پخته گیاه در نواحی محل رویش به مصارف تغذیه می رسند. رنگدانه های قرمز موجود در کاسبرگ گوشتی آن در صنایع غذایی و آرایشی مورد استفاده قرار می گیرد (۶۶). میزان آهن و منگنز کاسبرگ گیاه وقتی از ۱۵ به ۳۰ روز می رسد بالا رفته و در عوض محتوای روی و کلسیم آن پائین می آید. البته بر اساس واریته های مختلف این الگو تا اندازه ای متفاوت است ولی میزان مواد معدنی در این دوره بیشتر است. می توان با مخلوط کردن پودر کاسبرگ چای ترش با آرد گندم نان غنی از آهن تهیه نمود(۳۵).
۲- برگ
برگهای جوان و ساقه های نازک بیشتر در سالاد استفاده می شود(Kunkel,1984 ).برگهای سبز پخته شده یا ترکیب با سایر سبزیجات، گوشت و ماهی مصرف می شود(Morton, 1980 ). برگ سبز به عنوان سبزی خوراکی کاربرد دارد.
۳- دانه
دانه ، بیشتر برای پودر در سوپ های روغنی و سوسیس مورد استفاده قرار می گیرد(Kunkel,1984). همچنین دانه ها به عنوان جایگزین قهوه به علت وجود خواص محرک جنسی استفاده می شود (Duke,1983 ). دانه های این گیاه ادرار آور است . روغن قهوه ای حاصل از دانه های این گیاه در التیام زخم ها و بیماری ها موثر است ( Morton, 1987). در هند از دانه های این گیاه به عنوان یک دارو برای سستی، گیجی و سوء هاضمه استفاده می شود و دانه آن غنی از چربی و پروتئین می باشد (۶۱).
۴- ریشه
ریشه، خوراکی می باشد اما زیاد مورد استفاده قرار نمی گیرد، زیرا حالت پودری کمتری دارد ( Cribb&andy,1967 ).
استفاده های پزشکی
روسل خنک کننده و آرام بخش، که بیشتر در موارد موضعی استفاده می شود. همچنین تاثیراتی برای پایین آوردن تب دارد. برگهایش
خاصیت ضد اسکوربیک ( کمبود ویتامین C ) و مصارف تغذیه ای دارد (Duke,1983 ). برگها در درمان سرماخوردگی، سرفه و در بعضی موارد به عنوان ضماء روی آبسه استفاده می شود. میوه ها نیز ضد اسکوربیک می باشد(Duke,1983 ). گل ها حاوی گوسی پتین،آنتوسیانین، گلیکوساید، هیبسین می باشد (Duke,1983 ). همچنین انرژی زا، باعث کاهش فشار خون، در درمان سوء هاضمه و ناراحتی های کبدی استفاده می شود. کاسبرگ در آب جوشیده می شود و به عنوان یک نوشیدنی برای افرادی که دارای حملات قلبی هستند استفاده می شود. از کاسبرگ خشک در نیجریه یک نوشیدنی غیر الکلی به نام زبو بدست می آید. این نوشیدنی در مقایسه با سایر نوشیدنی های بدون الکل بسیار ارزان می باشد ولی بواسطه عمر بسیار کوتاه آن (۲۴ ساعت در دمای اتاق ) اگر منجمد نشود از قابلیت پذیرش محدودی برخوردار است. کاسبرگ باعث کاهش فشار خون و دارای خواص آنتی اسکوربیک می باشد. دانه ها نیز تقویتی و تب بر هستند. ریشه تلخ آن حالت تقویتی دارد و در گزارشات بیشتر به عنوان ضد عفونی کننده، تقویتی، هضم غذا، تقویت جنسی، سرطان، سرماخوردگی، سرفه، تب، حملات قلبی، بیماری های عصبی استفاده می شود (Duke,1983 ). همچنین باعث کاهش میزان جذب الکل و کاهش شدت اثرات الکل می شود (Duke,1983 ). همچنین از گلبرگ آن یک نوع رنگ زرد بدست می آید که مصرف پزشکی دارد (Komarov,1968 ). فشار خون سیستولیک بیماران گروه تجربی در مقایسه با زمان قبل ازمصرف در روز دوازدهم ۲/۱۱ درصد و سه روز پس از قطع مصرف چای فشار خون سیستولیک گروه تجربی و شاهد به میزان ۹/۷ درصد و فشار دیاستولیک آنها به میزان ۶/۵ درصد افزایش یافت. التهابات روده ای را فعال می نماید و غلظت خون را بالا می برد. برگهای آن خاصیت آرام بخش دارند و در درمان سرفه مورد استفاده قرار می گیرند(۱۱).
سایر استفاده ها
الیاف بدست آمده از ساقه در صنعت نساجی، نخ و ریسمان استفاده می شود. دانه و کنجاله بذر نیز در تغذیه طیور استفاده می گردد(Komarov,1968 ). برای پاسخ دادن به تقاضای روز افزون صنعت کاغذ سازی به تولید منابع فیبری اهیمت زیادی داده شده است، بسیاری از گونه های گیاه فیبر دار مورد شناسایی کشت و مورد ارزیابی قرار گرفته است. از چای ترش به دلیل دارا بودن فیبر و میزان سلولز بالا کاغذ با کیفیتی تولید می شود لذا درصنعت کاغذ سازی اهمیت زیادی یافته است (۵۲). این گیاه در صنعت نساجی و تهیه زغال چوب هم استفاده می شود (۳۱). دانه و کنجاله بذر چای ترش در تغذیه طیور استفاده می گردد، کنجاله حاصله پس از روغن کشی حاوی مقادیر کمی از مواد ضد تغذیه ای از قبیل تانن، باز دارنده آلفا آمیلاز، بازدارنده پروتئازها، گوسیپول و اسید فایتیک است. قیمت کنجاله دانه چای ترش در کشور نیجریه قیمت کنجاله سویا است، بنابراین استفاده از آن در جیره طیور باعث کاهش قیمت جیره نسبت به کنجاله سویا می شود (۶۵). در گذشته از این گیاه و گونه دیگری از آن برای انعقاد شیره کائوچوک حاصل از لندولفیا استفاده شده است(۹ و۴۵).
ارزش غذایی
کارشناسان تغذیه معتقدند دم کرده برگ این گیاه منبعی غنی از آهن و مس می باشد(۳۹ و۴۱). از پودر خوب آسیاب شده کاسبرگ می توان به عنوان طعم دهنده در کیک، شکلات، بستنی نیز استفاده نمود. با آسیاب کردن کاسبرگها و خیساندن آنها در آب و سپس صاف کردن می توان نوشیدنی خوش طعمی درست کرد (۵۴). کاسبرگهای تازه حاوی کلسیم، نیاسین، آهن، ریبوفلاوین و رنگیزه هیبستین می باشد که یک آنتوسیانین است. کاسبرگهای خشک شده محتوای هیبستین، سابدارتین و فلونوئید گوسی پتلینت است(Morton,1987 ).
تکنولوژی تولید
کاشت
چای مکی معمولاً بوسیله بذر تکثیر می شود، اما گاهی به آسانی از طریق قلمه رشد می کند. این روش گیاهان کوتاه تری ایجاد می کند که به صورت کشت مخلوط در بین درختان و گیاهان دیگر کاشته می شود ( مثلاً همراه با سه محصول دیگر ) و در هند این روش متداول تر است. اما عملکرد کاسبرگها نسبتاً پایین است (Morton,1987 ). چون گیاهی با ریشه های عمیق است در تهیه بستر بذر شخم عمیق تا عمق ۲۰ سانتی متر توصیه می شود. اگر این گیاه فقط برای تولید کاسبرگ کشت شود، زمان مناسب کشت در فلوریدای جنوبی اردیبهشت می باشد. بطور کلی کشت آن در فلوریدا معمولاً از فروردین تا اواخر مرداد می باشد. اگر کشت برای شاخ و برگ باشد ( رشد سبزینه ای ) بذر را می توان در اسفند و بدون تنک کردن کاشت (Morton,1987 ). در هندوستان کشت در فروردین ماه انجام می شود. برای باغچه های خانگی، بذر روسل بطور مستقیم در ۱۵ اردیبهشت در ردیف هایی کشت و بعد از جوانه زنی بفواصل یک متری تنک می شوند (James&Duke,1983 ). بذرها بیشتر در ابتدای بهار در گلخانه های گرم کشت می شود و به سرعت رشد می کند. اگر رشد آنها را سالانه در نظر بگیریم در ابتدای تابستان قسمت های اصلی آن شکل می گیرد و باید توسط چارچوب از آنها باید محافظت شود تا رشد آنها به طور کامل شکل گیرد. اگر بخواهیم به عنوان یک گیاه چند ساله مورد کشت قرار بگیرد باید سال اول رشد را در گلخانه و در اوایل تابستان از گلخانه خارج تا مورد پرورش قرار گیرد. قلمه چوبی نشده باید در ماههای تیر و مرداد در چارچوب باید باشد. در طول مدت زمستان این گیاه باید در گلخانه های گرم مورد پرورش قرار گیرد و پس از آخرین سرما از گلخانه خارج شود. برای تولید کاسبرگ ، بذرها باید در یک بستر مناسب کشت شوند زمانی که گیاهچه ها به ارتفاع ۱۰- ۵/۷ سانتی متر رسیدند، به فواصل روی ردیف ۶/۱- ۳/۱ متر و فواصل بین ردیف ۲/۳ – 2 متر نشاء می شوند. اما بذرها معمولاً به طور مستقیم در مزرعه، به مقدار ۶-۴ بذر در هر کپه کشت می شوند، کپه ها به فاصله ۸/۱- ۹/۰ متر روی ردیف و ۳- ۵/۱ متر بین دو ردیف می باشد، در مرحله ۳- ۲ برگی گیاهچه ها به میزان ۵۰ درصد تنک می شوند (Morton,1987 ). در کوازولو- ناتال کشت بذرها در پلاتهای به فاصله ۱- ۸/۰ متر روی ردیف و ۵/۱ – 2/1 متر بین دو ردیف می باشد، که تراکم۱۰۵۰۰- ۶۸۰۰ بوته در هکتار می باشد و عمق کشت ۵/۱-۱ سانتی مترمی باشد. در هندوستان در اوایل فصل باران فروردین کشت در کپه های به فاصله ۱۵ × 15سانتی متر در عمق ۵/۰ سانتی متر کشت می شود. در مناطق معتدل به عنوان محصول تابستانه کشت می شود، میوه آن نمی رسد و گیاه آن قابل استفاده است. کشت می تواند با یک بذرکار مدرن انجام شود و سپس نیاز دارد با دست تنک شود یا بذر می تواند دستی کشت شود. یک ذرت کار کوچک می تواند برای کشت دانه های این گیاه مناسب باشد. با توجه به نفوذ ریشه های آن در خاک و نظر به اهمیت کنترل علفهای هرز، اجرای شخم عمیق قبل از کاشت و افزودن ۱۰ تا ۱۴ تن کود دامی به خاک توصیه شده است. در مناطقی که منبع آبیاری بارندگی می باشد، بهترین زمان کشت بذر آغاز فصل بارندگی است. میزان بذر بر حسب روش کشت و نوع بهره برداری فرق می کند و بین ۱۱ تا ۲۲ کیلوگرم در هکتار متفاوت است. وجود رطوبت کافی خاک در موقع کاشت ضروری بوده و لازم است بین ۳۲-۲۰ درصد باشد. ازدیاد چای ترش معمولاً از طریق دانه انجام می شود. در هند معمولاً به دو روش بذور کشت می شوند: ۱- دست پاش ۲- خطی، کشاورزان در هند بیشتر از روش دستپاش استفاده می کنند که پس از آماده سازی زمین، بذور به صورت ضربدری پخش شده و سپس با ماله روی دانه ها پوشانده می شود (۴۳). میزان بذر مصرفی در هکتار در روش دست پاش ۱۵ تا ۱۷ کیلوگرم و خطی ۱۲-۱۰ کیلوگرم توصیه شده است (۴۱). در روش خطی فاصله ردیف ها ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و روی ردیف ۷ تا ۱۰ سانتی متر توصیه شده است در روش دستپاش بعد از سپری شدن چهار هفته از رشد گیاه باید به فاصله ۱۵-۱۲ سانتی متر گیاه را تنک کرد. برای جلوگیری از حمله بیماریها قبل از کشت بذور با قارچ کش تیمار می شوند در روش نشاء کاری هنگامی که بوته ها در خزانه به ارتفاع ۱۰-۵/۷ سانتی متر رسیدند آماده انتقال به مزرعه می باشند (۴۷ و ۵۲).
داشت
۱- کود دهی
در جاوا برای کود سبز قبل از اینکه دانه ها شروع به رسیدن و حداکثر تعداد ۵ دانه رسیده بیشتر مشاهده نشود به خاک برگردانده می شود (Games&Duke,1983 ). در جاوا همچنین میزان کود شیمیایی توصیه شده برای روسل، ۸۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار ، ۵۴- ۳۶ کیلوگرم فسفرP2O5 در هکتار و ۱۰۰- ۷۵ کیلوگرم پتاس K2O در هکتار می باشد(James&Duke,1983 ). روسل به مصرف نیتروژن پاسخ مطلوب می دهد، که در هند بمیزان ۴۵ کیلوگرم در هکتار بشکل کمپوست یا کود مصرفی بهمراه مقدار کمی از فسفات بکار می رود (James&Duke,1983). کودهای شیمیایی تجاری بر اساس فرمولاسیون NPK، 7-6-4 نتایج رضایت بخشی داشته است. افزودن آمونیاک رشد رویش را افزایش می دهد و تولید میوه را کاهش می دهد. به هر میزان که به طور طبیعی به سبزیجات دیگر کود داده می شود به این گیاه هم باید داده شود. اما تنها نصف تا یک چهارم مقداری که به طور معمول برای سبزیجات دیگر مصرف می شود، برای چای مکی باید مورد استفاده قرار گیرد (James&Duke,1983 ). بذرهای چای مکی در ماههای فروردین، اردیبهشت و خرداد کشت شوند و با ۳۰۰ و ۳۵۰ و ۴۰۰ کیلوگرم سولفات آمونیوم، ۶۰ ، ۱۲۰، ۱۸۰ کیلوگرم پتاسیم و ۳۵۰ کیلوگرم کود فسفر در هکتارکوددهی شدند. و گیاهان شاهد با ۴۰۰ و ۳۵۰ و ۳۵۰ کیلوگرم کود نیتروژن، فسفر، پتاسیم در هکتار کوددهی شدند و ملاحظه گردید که بالاترین عملکرد کاسبرگ خشک و کاسبرگ تازه از تاریخ های کاشت در ماه اردیبهشت و خرداد و استفاده از ۳۵۰ کیلوگرم سولفات آمونیم و ۱۲۰ کیلوگرم سولفات پتاسیم در هکتار بدست آمد. مطالعات در اروپا نشان می دهد که میزان کود نیتروژن مورد نیاز ۱۳۰- ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار و فسفر ۵۰ – 35 کیلوگرم در هکتار و پتاس ۱۴۰- ۱۱۰ کیلوگرم در هکتار پیشنهاد شده است. تولید بیوماس بالا نیاز به مواد غذایی بالایی دارد که برای تولید ۲۰ تن در هکتار بیوماس، نیتروژن۱۰۰ کیلوگرم در هکتار ، فسفر ۱۷ کیلوگرم در هکتار و پتاس ۲۲۰ کیلوگرم در هکتار توصیه می شود. با توجه به نیاز چای ترش به نیتروژن، فسفر و پتاسیم میزان ۱۰۰ کیلوگرم نیتروژن و ۳۱ کیلو گرم فسفر و ۱۴۸ کیلو گرم پتاسیم و ۱۵۲ کیلو گرم کلسیم توصیه شده است. فسفر به توسعه مناسب ریشه کمک می کند و پتاسیم که سبب توانایی تحمل به خشکی، مقاومت به آفات و بیماریها در گیاهان می گردد و همچنین در بهبود کیفیت فیبرهای تولیدی نقش دارد قبل از کاشت مصرف می شود ( ۴۳ و ۶۶).
۲- علفهای هرز
وجین کردن و از بین بردن علفهای هرز در ابتدای فصل رشد لازم می باشد، اما بعد از اینکه گیاه به ۶۰- ۴۵ سانتی متر ارتفاع رسید روی علف های هرز سایه اندازی نموده و باعث حذف علف های هرز می شود (Morton,1987 ). وجین کاری در اوایل رشد گیاه لازم بوده و اولین وجین یک ماه بعد از کشت انجام می شود. معمولا وجین کاری تا هفته پنجم از سن گیاه صورت می گیرد(۶۶). علف کش توصیه شده در مزارع چای مکی جهت عملکرد فیبری بیشتر استفاده از مخلوط پرلمیترین و آمترین بمیزان ۵/۱ لیتر در هکتار می باشد. تری فلورالین و آلاکلر بمیزان ۲ لیتر در هکتار از جمله آفت کشهای توصیه شده در زراعت چای مکی به منظور تولید فیبر می باشد (Messiaen,1975 ). استفاده از علف کش فلوکلرالین که به مقدار ۱ کیلو گرم در هکتار، ۷- ۳ روز قبل از کشت و یک بار وجین دستی در ۳۵ روز پس از کشت باعث کنترل علف هرز شد و عملکرد فیبر بالاتر از ۹۴/۱ تن در هکتار را موجب شد. استفاده از فلوآزی فوب – متیل، ۲۰ روز پس از سبز شدن ضعیف ترین کنترل علف هرز و پایین ترین عملکرد فیبری را موجب گردید. چای مکی به سایه اندازی مقاوم نیست و باید همیشه عاری از علف هرز باشد و وجین کردن در ماه اول کشت ضروری می باشد. طی یک آزمایش مزرعه ایی در هندوستان که بر روی واریته آلتیزیما انجام شد جهت مقایسه روشهای مختلف مدیریت و کنترل علف هرز ، ملاحظه گردید که وجین دستی در ۳۵- ۲۰ روز پس از کاشت بالاترین میزان کارایی کنترل علف هرز ۶/۹۷ درصد و عملکرد فیبر ۲۰ تن در هکتار داشت. یکی از ترکیبات توصیه شده علف کشها در مزارع چای ترش (جهت حصول عملکرد فیبری) استفاده از مخلوط پریمیترین و آمیترین به میزان ۵/۱ لیتر در هکتار می باشد (۳۹).
۳- گل دهی
گل دهی از اواخر شهریور یا اوایل مهر شروع می شود و کاسبرگها در آبان و آذر آماده برداشت می باشد. برداشت میوه به روش چینی باعث می شود جوانه های خفته فعال شده و دوره گلدهی گیاه تا اواخر بهمن ماه طول بکشد در صورتی که به روش سودانی برداشت شود گیاه در دی ماه از بین می رود. هرس اولیه شاخه زایی و نمو بیشتر شاخه های گل دهنده را افزایش می دهد (۵۶ و ۶۵).
۴- آفات و بیماریها
الف- حشرات
شپشک ها بسیار حائز اهمیت می باشند. شپشک ها بهترین زمان سمپاشی برای کنترل آنها در بهار زمانیکه جوان هستند و حرکت می کنند می باشد . سمپاشی باید در زمانیکه شپشک ها سفید و کوچک هستند شروع شود و از اسفات و فن پیروکسی میت و یک محلول شوینده ضعیف استفاده شود .استفاده از دی متوات ها نیز برای کنترل آنها موثر می باشد. در استرالیا سه گونه سوسک با نام های علمیbreweri Nisotra ،Lagris cyanea، Rhyparida disco Punctulata به برگهای جوان حمله می کنند(Morton,1987 ). روسل سفید به شدت توسط سوسک کاکائو با نام علمیSteirastoma breve مورد حمله قرار می گیرد. اما در ترینیداد کشت مخلوط با روسل قرمز میزان آلودگی را کاهش داده است. آفات کم اهمیت مانند پولک داران یا فلس داران با نام علمی Hemichionaspis aspidistrae ، Coccus hesperidum شاخه ها و ساقه ها را مورد حمله قرار می دهند ( Morton,1987 ). شته زرد، با نام علمی Aphis gossypii ، که به برگها،گلها و جوانه ها خسارت می زند (Morton,1987) . شته ها حشراتی مکنده با بدنی نرم هستند که می توان توسط صابون مایع ۱ قاشق غذا خوری در گالن یا با فشار شدید آب آنها را از بین برد. آفت غوزه پنبه با نام علمی ( Dysdercus suturellus ) به کاسبرگهای رسیده خسارت وارد می کند. . چای مکی به آفت کشها بسیار حساس است. بهترین زمان اسپری آفت کش ها اوایل صبح یا غروب آفتاب در دمای کمتر از ۲۷ درجه سانتیگراد می باشد . و باید هر دو سطح برگ سمپاشی شوند . گیاهان بایستی ۲-۱ روز قبل از سمپاشی آبیاری شوند . مالاتیون و متومیل برای چای مکی مضر هستند . بیشتر آفات چای مکی را می توان بوسیله ۱ قاشق از اسفات ۷۵ درصد یا ۲/۱ قاشق از فلووانیلیت حل شده در یک گالن آب کنترل نمود.
آفت برگ خوار
حشره ای به نام maconellic ccus hirsutus می باشد و از مریستم انتهای و برگ چای ترش تغذیه می کند. جهت کنترل آن از سموم پاراتیون ۴ درصد و یا از فنیتروتیون ۴درصد استفاده می شود (۵۵).
سوسک برگ خوار
این حشره به نام isotra orbiculatate N می باشد و از برگ چای ترش تغذیه می کند و از آفات مهم در کشور هندوستان می باشد.
آفت Pseudococcus virgatus
یکی از مهم ترین آفات چای مکی در بنگلادش می باشد. آلودگی مزرعه در تیر آغاز و جمعیت آفت در نیمه آخر مرداد به اوج خود می رسد . و شدت خسارت این آفت بیشتر از ۸۵- ۶۵ درصد می باشد. در طی فصل زراعی دو نسل دارد . زمستان را روی Hibiscus cestrum nocturnum ، Esculentus و یکسری گیاهان زینتی بسر می برد.
کنترل: دشمنان طبیعی آن لارو شکارچیان Spalgis epius و Scymnus castaneusهستند . مصرف دیازینون نتایج قابل توجهی داشته است .
زنجرک Amrasca biguttula
این زنجرک چای مکی را مورد حمله قرار می دهد . نمف ها و بالغین زیر برگ ها مستقر شده و شیره گیاهی را می مکند. علائم : برگهای آلوده چروکیده شده و در آخر زرد می شوند . لبه برگها قرمز یا قهوه ای شده و گیاهان آلوده کوتوله می شوند. مبارزه : جلوگیری از کاشت گیاهان خانواده مالواسه (Malvace) ، سولاناسه (Solanace ) در جوار هم خودداری شود. استفاده از متیل دیمتیونE c 20 در ۵۰۰ میلی لیتر در ایکر، دی متوات امولسیون شونده ۳۰ درصد به میزان ۳۰۰ میلی لیتر در ایکر ، مونوکروتوفوسwsc36(کنستانتره قابل حل در آب) در ۴۰۰ میلیتر در ایکر مخلوط با mc5/0 صابون مایع در هر لیتر از محلولهای اسپری.
کرم خاردار پنبه Earias insalana
از آفات مهم H.Sabdariffa می باشد . میزبان های دیگر آن کتان و ذرت می باشد . این آفت عمدتاً به میوه حمله می کند و بیشتر از ۲۰ درصد خسارت به کپسولهای چای مکی می زند. در فلوریدا سفیدک های سطحی می بایست کنترل شوند همچنین Phoma sabdariffae خساراتی را ایجاد می کند . همچنین توسط عوامل ذیل از جمله Aecidium hibiscisurattense، Alternaria macrospora، Cercospora abelmoschi، Phytophthora parasitica ، Sclerotium rolfsll مورد حمله قرار می گیرد. گیاهانی که توسط بیماریهای لکه برگی مورد حمله قرار می گیرند با بکارگیری قارچ کش ها، کنترل می شوند.
ب- باکتریها
باکتری Bacillus solanacearum از روسل جداسازی شده است. در بین سایر آفات که به روسل حمله می کنند می توانیم از Anomis erosa،Cosmophila erosa، Nistora gemella،Phenacoccus hirsutus،Tectocoris diophthalmus ، نام ببریم
3- ویروس ها
گیاهان روسل توسط تعدادی از ویروس ها مورد حمله قرار می گیرد از جمله ویروس ها پیچیدگی برگ پنبه، ویروس موزائیک زردی رگبرگ.
4- قارچها
پوسیدگی ریشه
رطوبت نسبی زیاد در طی ماه های خرداد و تیر می تواند به شیوع این بیماری کمک کند، حضور رطوبت بالا در خاک برای مدت زیادی این بیماری را باعث می شود، گیاه پژمرده شده و بتدریج خشک می شود(۵۵). این بیماری در اثر قارچ Rizoctonia bataticola به تنهایی یا با ترکیب با قارچ Fusarium oxysporua به وجود می آید. توسط سموم جیوه ای یا کاپتان که بذور را قبل از کشت با آن آغشته می کنند کنترل آن انجام می شود.(۵۵)
پوسیدگی چشمی
بیماری روی ساقه به شکل نقطه های قهوه ای رنگ ایجاد شده سپس توسعه یافته و به هم متصل
می شوند که در نهایت باعث آلوده شدن ساقه و شکستن آن می شود این بیماری در اثر قارچ Myrothecium roridum بوجود می آید. با سموم قارچ کش مبارزه انجام می شود (۵۹).
پوسیدگی ساقه
این بیماری در اثر قارچ Phytophthora paraititica به وجود آمده میدان عمل این قارچ هم در خشکی و هم در آب می باشد ساقه آلوده شده سیاه رنگ شده و گیاه از بین می رود یک بیماری مهم در مزارع چای ترش هند می باشد و فعلاً بوته هایی که مقاوم به این بیماری باشد وجود ندارد. این قارچ دامنه میزبانی وسیعی از جمله گوجه فرنگی، لوبیا ، پیاز ، توت فرنگی، چای مکی دارد. علائم بیماری در چای مکی بصورت پوسیدگی ساقه ظاهر شده و از سطح خاک به سمت بالا گسترش می یابد و ایجاد پژمردگی می کند. کنترل: در یک آزمایش تاثیر چند قارچکش سیستمیک و غیر سیستمیک بر روی بیماری پوسیدگی ساقه و طوقه بررسی شد . Calixin ( تری دمورف ) و Kitazin ( IBP )بهترین تیمار کننده های بذر بودند . برای تیمار خاک دی فولاتان ( کاپتافول) بیشترین کارایی را داشت و متعاقب آن Blitox ( آکسی کلریدمس) بیشترین تاثیر را داشت و دی تان z-18 ( زنیب) و دی تان m-45 ( مانکوزب) اثر کمتری داشتند. در یک آزمایش دیگر بکار بردن قارچ کش های دی فولاتان ( کاپتافول) و ترزان هنگامیکه قبل از تلقیح در خاک بکار برده شوند باعث کاهش خسارت می شوند. در مطالعات آزمایشگاهی علیهPh.Parasitica با بکار بردن۵w agrosan (استات تولیل مرکوری) در P.P.M 79 بطور کامل از جوانه زدن زئوسپورها جلوگیری کرد. اثر تاریخ کاشت روی شیوع بیماری در روسل بررسی شد. این بیماری توسط اکسی کلرید مس ۵۰ درصد به میزان ۳ کیلوگرم در هکتار قابل کنترل می باشد(۵۵). در خصوص پوسیدگی ساقه یک آزمایش مزرعه ای در طی سال های ۸۶-۱۹۸۴ در هند، بنگال غربی و چند کشور دیگر انجام شد. بیشترین محصول زمانی به دست آمد که گیاهان در اول فروردین کاشته شده و در هفته سوم آبان برداشت شدند. زیرا در این فاصله شیوع بیماری دارند. در یک بررسی دیگر تأخیر در تاریخ کاشت چای ترش فیبری از اول اردیبهشت به اول تیر باعث کاهش محصول فیبر از ۵/۳ تن در هکتار به ۶/۰ تن در هکتار گردید و درصد گیاهان آلوده به Phytophthora از ۲/۹ به ۸/۴۱ درصد افزایش یافت. به ازای هر واحد افزایش محتوای رطوبت خاک ( در یک گلدان آزمایشی) میزان آلودگی فایتوفترایی به نسبت چشمگیری( ۱/۱ درصد) افزایش یافت. محتوای رطوبت ۶۵ درصد بالاترین حدی بود که در بالاتر از آن هیچ افزایش بیشتری در شدت بیماری رخ نداد (۹). سطوح مختلف کودهای ازت، فسفر، پتاس روی توسعه بیماری بررسی شد. پتاسیم و نیتروژن به میزان قابل توجهی روی توسعه بیماری نقش دارند در حالی که هیچکدام از ترکیبات NK , NP , PK, NPK تأثیر چشمگیری در توسعه بیماری ندارند. این داده ها نشان می دهد که گسترش بیماری با استفاده از کودهای کامل تحت تأثیر قرار نمی گیرد(۹). در مطالعات آزمایشگاهی علیه ph.parasitica روی چای مکی w 5 agrosan (استات تولیل مرکوری) در p.p.m 79بطور کامل از جوانه زدن قارچ جلوگیری کرد. همچنین بذرهای خشک با مانکوزب به میزان ۳ گرم در ۱ کیلوگرم تیمار شده از رشد این قارچ جلوگیری نمود(۹). در طی سالهای ۱۹۶۸-۱۹۸۴ در هند، بنگال و چند کشور دیگر انجام شد. بیشترین محصول زمانی بدست آمد که گیاهان در اوایل فروردین کاشته شده و در هفته سوم مهر برداشت شدند، زیرا در این فاصله شیوع بیماری کمتر بود. درجه حرارت خاک و میزان بارندگی رابطه معنی داری با شیوع بیماری دارند. در یک آزمایش دیگر تاخیر در تاریخ کاشت چای مکی فیبری از اول اردیبهشت به اول تیر باعث کاهش محصول از ۵/۳ تن در هکتار به ۶/۰ در هکتار گردید و درصد گیاهان آلوده به فیتوفترا از ۲/۹ به ۸/۴۱ درصد افزایش یافت. نکاتی که برای کاهش خسارت فیتوفترا باید رعایت کرد: ۱- کاشت محصول در زمین های زهکشی شده ۲- کاشت زود هنگام محصول ۳- کاشت بیشتر از دو سال محصول در یک زمین
پوسیدگی برگ
این بیماری عمدتاً در کشور هندوستان وجود دارد. عامل آن قارچ Phoma-sabduriffaeمی باشد. ابتدا قارچ به نوک برگها حمله کرده و سبب سیاه رنگ شدن آن می گردد. با پیشرفت بیماری تمام برگ سیاه می شود که حاکی از آلودگی کامل برگ است، برگهای آلوده از بوته جدا شده و نهایتاً بر روی رشد گیاه اثر نامطلوبی می گذارد(۵۵) .
عامل پوسیدگی ریشه Fusarium Soloni
عامل پوسیدگی ریشه Fusarium Solaniکه باعث پوسیدگی ریشه چای مکی در هند شده است. Fusarium Oxysporium از چای مکی جدا شده است که باعث پژمردگی آوندی می شود.
نماتد
یکی از دشمنان طبیعی و اصلی روسل نماتد گره ریشه، با نام علمی Heterodera rudicicola می باشد .
بیماری ایجاد کننده گال، این بیماری توسط Meloidogyne incognita در چای ترش بوجود می آید و به سرعت توسعه پیدا می کند در خاکهای مزروعی شنی این بیماری بیشتر شایع بوده و بهترین راه کنترل آن کشت های تناوبی می باشد(۵۵)
برداشت
۱- کاسبرگ
اولین میوه ها ۳ هفته بعد از گل دهی آماده برداشت می باشد. میوه ها باید قبل از ظهور هر گونه بافت چوبی در کاسبرگ جمع آوری شوند، در این مرحله کاسبرگها نازک، پیچیده و گوشتی هستند و کپسولها به آسانی جدا می شوند کاسبرگها حدوداً ۴۰ تا ۵۰ روز بعد از ریزش گلبرگها به حداکثر اندازه خود می رسند. جدا کردن کاسبرگها از کپسول و خشک کردن آنها باید در حداقل زمان ممکن انجام شود در غیر این صورت کپک ها سریعاً رشد کرده باعث فساد کاسبرگها خواهد شد (۵۹). میوه ها به طور مداوم از پایین به بالا می رسند به بیان دیگر گل آذین از پایین به بالا می رسد. برداشت میوه ها در صبح آسانتر از انتهای روز است در صورتی که برداشت دیر شود دمگل ها سفت شده و بایستی از قیچی باغبانی استفاده کرد (۶۰). شروع گلدهی از شهریور تا مهر می باشد و برداشت کاسبرگها در ماههای آبان و آذر است. زمان برداشت کاسبرگها با رسیدن دانه همزمان است. کاسبرگهای قرمز تازه مرطوب بعد از افتادن گل و قبل از خشک شدن و باز شدن غلاف دانه ها برداشت می شود. هر چه کپسول مدت بیشتری بعد از اینکه دانه ها شروع به رسیدن می کند روی گیاه باقی بماند. نور خورشید باعث ترک خوردگی کاسبرگ و فساد آن با توجه به نوع رقم و در کیفیت آن موثر می باشد. برداشت کاسبرگها با دست انجام می شود و در طی مرحله برداشت باید برای جلوگیری از آلودگی با مواد خارجی و زائد به هیچ وجه کاسبرگ با زمین یا سطوح آلوده تماس پیدا نکند. کیسه ها یا مخزن های تمیز باید برای حمل از مزرعه به محل خشک کردن مورد استفاده قرار گیرد. برای جلوگیری از آلودگی زمان بین برداشت و خشک کردن باید حداقل باشد. برداشت امروزه به صورت روشهای متفاوتی انجام می شود. در مکزیک کل گیاه بریده و به محل نزدیکی برای جدا کردن کاسبرگ ها برده می شود. در چین تنها کاسبرگهای رسیده بوسیله قیچی باغبانی برداشت می شوند و کاسبرگهای نارس برای رسیدن در زمین تا رسیدن باقی می مانند. زمین تقریباً هر ۱۰ روز یکبار تا آخر فصل رشد برداشت می شود. کاسبرگ از غلاف دانه ها بوسیله دست یا فشار دادن یک ابزار نوک تیز به بافت تازه کاسبرگ صورت می گیرد و باعث جداسازی آن از غلاف دانه ها می شود. در حدود ۳ هفته بعد از آغاز گلدهی اولین میوه ها آماده چیدن می باشند. میوه از کاسبرگهای قرمز رنگ بزرگی که تخمدانهای کوچک دانه را احاطه کرده اند تشکیل می شود. میوه ها باید قبل از ظهور هرگونه بافت چوبی در کاسبرگ جمع آوری شوند. آنها باید نازک ، پیچیده و گوشتی باشند (James&Duke,1983 ). معمولاً کاسبرگها ۳۰- ۲۰ روز پس از ریزش گلبرگها ، به حداکثر اندازه خود می رسند و ۲۰ – 10 روز پس از آن رسیدگی کامل حاصل می شود. بنابراین بهترین زمان برداشت ۵۰- ۴۰ روز بعد از ریزش گلبرگها می باشد. برداشت کاسبرگ از گیاه چای مکی به صورت دستی انجام می شود. بدین ترتیب کپسولها یا بصورت یک چین در انتهای فصل رشد یا طی چند چین متوالی از گل آذینهای گیاه جدا می گردند، در مرحله بعد کاسبرگها از تخمدان کپسول با دست جدا می گردند که پس از آن باید خشک شوند . در سودان کشاورزان اجازه می دهند دانه کاملاً برسد و برگها پیش از برداشت ریزش کنند. کاسبرگها را می توان ۱۲۰- ۹۰ روز بعد از نشاء کاری برداشت کرد.
۲- شاخ و برگ
جهت استفاده از شاخ و برگ گیاه برای تعلیف دام ها بریدن شاخ و برگ این گیاه در سه مرحله انجام می گیرد که اولین مرحله از ۶ هفته پس از نشاء کردن شروع شده و ساقه از ارتفاع ۵/۷ تا ۱۰ سانتی متر قطع می گردد. دومین مرحله ۴ هفته بعد انجام می شود و سومین مرحله بریدن ساقه حدوداً چهار هفته بعد انجام می گیرد. سپس گیاهان بریده شده تنک شده و بقیه گیاهان رشد کرده و میوه آن به عنوان یک محصول ثانویه برداشت می شود (۳۱ و ۵۹). پس از آن گیاهان بریده شده، ۲ ردیف از ۳ ردیف حذف می شود و سپس به گیاهان باقی مانده اجازه رشد داده می شود و میوه به صورت یک محصول ثانویه برداشت می شود.
۳- فیبر
بهترین کیفیت فیبر تولیدی از چای ترش در هنگام گل دهی می باشد که حدود ۳ تا۴ ماه پس از کشت حاصل می شود. ساقه ها از سطح زمین برداشت و در دسته هایی منظم در آب خیس می شوند و سپس فیبر از ساقه به وسیله دست یا ماشین جدا می گردد. الیاف موجود در پوست جهت مرحله بعدی آماده مصرف می شوند، یک کارگر در هر روز ۳۶ تا ۴۵ کیلوگرم فیبر تمیز خشک را جدا می کند (۳۹). برای تولید فیبر میزان بذر مصرفی ۲۲- ۱۱ کیلوگرم در هکتار می باشد، که فاصله کشت روی ردیف ۱۵ سانتی متر و بین دو ردیف ۱۵ سانتی متر می باشد. در اوایل فصل باران بذز به عمق ۵/۰ سانتی متر کشت می شود. این نوع کشت معمولاً برای ساقه های دراز و شاخ و برگ کوچک می باشد. زمان برداشت فیبر حدوداً ۴- ۳ ماه پس از کشت که در اندونزی این مدت ۱۰ ماه می باشد. اگر برداشت در زمان گلدهی انجام شود بهترین کیفیت فیبر حاصل می شود. ساقه ها از سطح زمین بریده شده و در دسته هایی بسته بندی می شوند تا زمانی که فیبر از چوب جدا شود خیس می شوند آنگاه شسته شده و در نور آفتاب خشک می شوند. یک کارگر ماهر می تواند ۴۵- ۳۶ کیلو گرم فیبر تمیز و خشک را روزانه به این روش جدا کند ، اگر از یک ماشین پوست کنی استفاده شود نیازی به خیساندن نمی باشد (James&Duke,1983 ). برداشت گیاه برای تولید فیبر ۱۰ – 3 ماه بعد از کاشت می باشد و مقدار تولید فیبر در طی دوره گلدهی زیاد است . اگر برای تولید فیبر روسل برداشت شود ، فیبر استخراجی تنها ۹/۷ – 3/1 درصد از مواد ساقه را شامل می شود ، و باقی آن حداقل ۱۰ برابر بیشتر از فیبر است (Crane ,1949 ) ( مشخص نیست آیا درصدهای کرین بر اساس مواد خشک است یا خیس). میزان فیبر در ساقه ها حدود ۵ درصد است ( James&Duke,1983 ) . به منظور برداشت الیاف می توان ۲۴۰ – 90 روز بعد از نشاء کاری برداشت کرد . اگر گلدهی مدنظر نباشد برای تولید الیاف طول روزهای بلند برای مدت ۴ – 3 ماه یک عامل مهم است.
دانه
برداشت دانه وقتی صورت می گیرد که میوه های واقع در محور گل آذین از پایین تا وسط آن کاملا رسیده باشند.پس از قطع بوته ها چندین روز به منظور خشک شدن رها می شوند و سپس عملیات کوبیدن و جداسازی بذور انجام می پذیرد(۶۹).
خشک کردن
خشک کردن را می توان به روشهای مختلفی انجام داد. خشک کردن با تهویه کافی با استفاده از حصیرهای گونی ، نایلونی ، بافتنی انجام می شود . تا از پخته شدن توسط نور خورشید که کیفیت را کاه ش می دهد جلوگیری شود . همچنین می توان از یک صفحه تمیز پلاستیکی که در روی زمین قرار داده شده با پخش کردن لایه نازکی از کاسبرگ چای مکی بر روی آن خشک کرد . اما این روش باعث هجوم حشرات و قارچ ها و کپک ها می شود. پهن کردن کاسبرگها بر روی پرده ها یا چهار چوب هوادهی را بیشتر کرده و زمان خشک کردن را کاهش می دهد. اگر از روشهای خشک کردن حرارتی استفاده بشود باید توجه داشت که دما از ۴۳ درجه سانتی گراد بالاتر نرود .
الف- خشک کردن طبیعی کاسبرگها
در این روش کاسبرگها را پس از جدا کردن از کپسولها ، روی گونی یا صفحات مشبکی که هوا در دو طرف آنها جریان داشته باشد در سایه پهن می کنند تا خشک شود .
ب- خشک کردن مصنوعی کاسبرگها
در این روش از دما و جریان هوای مصنوعی برای خشک کردن کاسبرگها استفاده می گردد. بدین صورت که برای این منظور استفاده از دمای کمتر از ۴۰ درجه سانتی گراد و استفاده از جریان هوای بالا و شدیدی خصوصاً در مراحل اولیه خشک سازی توصیه می گردد ( Mcgaw,1986 ).
عملکرد
در هاوایی روسل در کشت مخلوط وزن تر کاسبرگ۱۶۰۰۰ کیلوگرم درهکتار و به تنهایی ۱۹۰۰۰ کیلوگرم در هکتارمحصول می دهد(James&Duke,1983). عملکرد در کشت دو منظوره ۱۷۰۰۰ کیلو گرم شاخ و برگ در ۳ مرحله ساقه بری و ۶۳۰۰ کیلو گرم کاسبرگ تولید می کند (Morton,1975 ). تولید کاسبرگ تازه در هر گیاه از ۳/۱ کیلوگرم در کالیفرنیا تا ۸/۱ پورتوریکو و ۲۵/۷ کیلوگرم در فلوریدای جنوبی متغیر می باشد. در هاوایی روسل در کشت مخلوط با روبر ۱۶۸۰۰ کیلوگرم در هکتار عملکرد داشت (Morton,1987 ).عملکرد قسمت سبز گیاه (قسمت هوایی ) ۵۰- ۴۰ تن در هکتار گزارش شده است. نسبت خشک کردن ۱۰ به ۱/۱ است یعنی از هر ۴/۴۵ کیلوگرم کاسبرگ تازه ۹۹/۴ کیلوگرم کاسبرگ خشک تهیه می گردد. میانگین محصول ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار است، اما تا ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار گزارش شده است. میانگین تولید فیبر ۱۷۰۰ کیلوگرم در هکتار تا ۳۵۰۰ کیلوگرم در هکتار نیز گزارش شده است. میزان فیبر در ساقه ها حدود ۵ درصد است. عملکرد فیبر ۴- ۱ تن در هکتار گزارش شده است. به طور کلی عملکرد فیبر ۱۶۰۰ کیلوگرم در هکتار و در آفریقای غربی نزدیک ۶۵۰ کیلوگرم در هکتار، ۲۱۰۰ کیلوگرم در سری لانکا، ۱۵۰۰ کیلوگرم در جاوا و به طور تجربی عملکرد از ۳۴۰۰- ۱۲۰۰ کیلو گرم در هکتار در مالزی (James&Duke,1983 ). واریته تون-کیو از جمله واریته های فیبری چای مکی می باشد که در تایلند مورد کشت قرار می گیرد و تاریخ کشت آن در این کشور عمدتاً اواخر فروردین و زمان مناسب برداشت آن ۱۶۵ روز پس از کاشت می باشد و متوسط عملکرد فیبر آن بین ۲۷۷۵- ۱۹۶۵ کیلوگرم در هکتار می باشد (Sermsri& Duyapat,1987 ). در آزمایش عملکرد ماده خشک واریته آلتیزیما چای مکی در تایلند، بصورت تک کشتی ۱/ ۱۲ تن در هکتار گزارش گردیده است (Ponyskul,1990 ). در یک بررسی در مورد تولید دانه چای مکی و کنف میانگین عملکرد دانه بدست آمده برای چای مکی ۶۰۰-۴۰۰ کیلوگرم و برای کنف ۵۰۰- ۳۰۰ کیلوگرم بیان گردیده است (Singh,1985 ).
شیراحمد سارانی بهروز میر
منابع مورد استفاده
۱- آمار گیاه چای ترش ( ۱۳۸۵ ). مدیریت جهاد کشاورزی ایرانشهر.
۳- ترابی، ع. ( ۱۳۸۳ ) بررسی اثر تاریخ کاشت و فاصله ردیف بر عملکرد چای مکی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت.ص ۱۲۵
4- حاجی فرجی، م. حاجی ترخانی، وا ( ۱۳۷۶ ). اثر چای ترش بر پر فشاری اولیه خون ۲، شماره ۶: ۶۴-۵۷ ناشر دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی.
۵- خور سندی، ه. حاج سید هادی، م ( ۱۳۸۰ ). محصولات زراعی مورد کشت در ایران. نشریه شماره ۳۵۴/۸۰ معاونت زراعت جهاد کشاورزی.
۶- صندوق داران، م ( ۱۳۷۹). گزارش پیرامون کشت آزمایشی گیاهان چای ترش در چاه نیمه زابل. معاونت آموزش و تحقیقات مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان سیستان و بلوچستان.
۱۳-Adamson, W.C.and J.E ,O’Bryan1981. Inheritance of photosensitivity in roselle, Hibiscus sabdariffa. J. Hered. 72: 443-444
۲۷- Arnon, L.1972. crop produetion in Dry Regions, Vol. II cam bridge univ. press London
۱۴- Babalola, S.O., A.O. Babalola and O.C. Aworh, 2000. Copositional attributes of the calyces of roselle (Hibiscus sabdariffa. L). J. Food Technol in Africa, 6: 133-134.
15- Chakravarty, K.and N.C, Basu.1972. The anthocyanin pigmentation pat- tern in Hibiscus sabdariffa L. and its mode of inheritance, with special reference to the variation intermedius. Genetica 43: 366-374
4- Crane, J.C. 1949. Roselle-a potenlially important plant Fiber. Econ. Bot. 3:89-103.
10- Duke, J.A. 1979. Ecosystematic data on economic plants. Quart. J. crude Drug Res. 17 (3-4) : 91-110.
12- Duke. J. 1983. Hand book of Energy crops
8- Duke, J.A. 1978. the quest for to lerant germplasm. P. 1-61. In: ASA special symposium 32, crop to lerance to sub optimal land conditions. Am. Soc. Agron. Madison, WI.
18- Facciola. S. cornucopia- A source Book of Edible plants. Kam pong publications 1990
18- Follin,J.C, Zuijlen. T.V. 1972. 4 years of experiment attain on Kenaf and roselle in the Ivory coust. Tokon et fibres tropicales. 27: 2, 265-268. (27:).
13- Huxley.A.1992. .the New RHS Dictionary of Gardening.
16- Howard, A.and G.L.C, Howard. 1911. Studies in Indian fibre plants. No. 2. On some new varieties of Hibiscus cannabinus L. and Hibiscus sabdariffa L. Indian Dep. Agric., Mem. Bot. Serv. 4: 9-3.
9- IbramhimRS, MikoHM, Altheacc 1998. Effect of N.P.K fertilization on the yield of Roselle.
11- James A .Duke. 1983. Hand book of Energy crops. unpolished.
13- Khafaga, E.R, Koch. H, 1980. Stage of maturity and quality of roselle (Hibiscus sabdariffa var. sabdariffa).I. organic acids. Angewandte- Botanik. 54: 5-6, 278- 293, 14
16- Komaro v.V.L.1968. flora of the USSR. Israel program for scientific Translation.
17-lakshmi , MB and MV, Naidu . 1995. Effect of time of sowing and topping on seed yield of roselle ( Hibiscus sabdariffa ). Indian Jaunal of Agronomy 40 : 4 , 682.
18- Laila, M. Hilmy and nadia Gad. 2002. Effect of cobalt fertilization on the yield, quality and the essential oil composition of parsley leaves. Arab Univ. J. of Agric Sci. Ain Shams Univ. , Cairo, Egypt, 10(3): 803-829.
19- Maheshwari S. 1997. Kenaf as an alternative for Wood for Pulp and Papar making Phoenix Pulp and Paper Public Co., LTD. Khon Kean , Thailand.
15-McCaleb, R ,1996. Roselle production manual (Hibiseus sabdariffa) . Herb Research foundation, USA.
17- MCGaw, D.R, Fraser, I. 1986.Ananalysis of sorrel (Hibiscus sabdariffa) drying and its effect on subsequent processing . Drying 86. proceedings of 5 tn International symposium on Drying, Cambridge, MA,USA, 13-15 August 1986. 526- 530
52-Messiaen- C-M, . 1975. the tropical Veget able garden. 3. In tivi dual crops. 567 pp.
8-Morton, J.1987.Roselle. In: fruitsofwarm climates. Julia, F. Morton, Miami, FL P.281-286.
10- Morton, J.F. 1975. IS there a safer tea. Morris Arb. BUL. 26 (2): 24-30.
20- Muller, B.M. and G, Franz .1992. Chemical structure and biological activity of polysaccharides from Hlibiscus sabdariffa L. Planta-Medica, 58(1): 60-67.
21- Onyenekwe P.C. EO, Ajani.and DA, Ameh. 1999. Antihypertensive effect of roselle ( Hibiscus sabdariffa ) calyx infusion in spontaneously hypertensive rats and a comparison of its toxicity with that in Wistar rats. Cell Biochem Funct. 1999;17:199–206.
22-Omema,A.M. M.O,Edema. A.O, Atayese,. And A.O, obadina. 2005. Asurvey of the Microflora of Hlibiscus sabdariffa ( Roselle ) and the resulting Zobo juice. African Journal of Biotechhnology. Pp. 254-259
22- Rao. B.R.M, and Raju, A.K . 1983. The effect of sowing dates on the yield of mesta and the ineidence of jassids Amrasca biguttula Ishida. Madras Agricultural Journal. 70: 5, 3c8-33.
14- Rao, P.U.1996. Nutrient composition and biological evaluation of mesta (Hibiscus sabdariffa) seeds. Plant- food- for- Human- Nutvition. 49: 1, 27- 34, 14
16- Roberts. McC alab,2000, Rosselle pro duetion Manual (Hibiscus sabdariffa) Her. Research foundation.
24-Rukmini , C and MJ, Vijayaraghavan. 1982. Nutristion and Toxicological evalution of Hibiscus Sabdariffa. Oil and cleome viscosa Oil Journal of the American oil chemists Socity. 59 : 10, 415 – 419 ; 36 ref.
25-Sermsri , N. C, Duyapat . 1987. Tudies on roselle ( Hibiscus Sabdariffa var. ltissimal.) Cultivation in Thailand Japanese Journal of crop Science. 56:1, 64-69.
26-Selim , SM. AM , Rokba . ( 1993 ) Effect of Sowing dates Nitrogenous and potussium fertilization on roselle plant. II. Effect on chemical Compositon. Egyption Journal of Horticlture. 20. 1 , 97 – 109 ; 16 ref.
28-Shalaby , AS . AM, Razin . 1989. Effect of plant Spacing on the prductivity of ,،Selle Hibiscus Sabdariffa. ) grown in new ly reclaimed land. Jaurnal of Agronomy and crop Science.162 : 4,256-260.
39- singh- AP: . 1985. Techniques of seed production of mesta. Seeds- and- farms. 11: 6,37-38.
27-Sreeramu , BS.( 1996 ). Effect of different levels of nitrogen and row spacings on yield and harvest index of roselle. farming systems. 12: 1-2, 40 – 42 ; 3 ref.
23- Szentmihalyi, K.A., M. Then, B. Lakatas, Z. Sador and P, Vinkler, 1998. Potassium, sodium ratio for the characterization of medicinal plant extracts with diuretic activity. Phytotherapy Research, 12: 163-166.
29-wrobel,K. k, nrobel. 2000. Determination of Total aluminm , chromium , Copper , Iron , Mahganese , and Nickel and their fractions leached to the Infusions of black tea , green tea , Hibiscus Sabdariffa , and Iiex paraguariensis ( mate ) by ETA-Aas.Biologlcal Trace Element Research , 78: 1-3,271-280,28 ref.
30-Wilson , FD . 1994 . The genonie biogtogrPhy of Hiboscusl. Section Furcaria De. Genetic Resources and crop Evolution. 41:1,13-25; 41 ref
31- Young, M.M.(1995). Ethylmethane sulphonate induced mutations and other studies on Jamaican sorrel (Hibiscus sabdariffa var. sabdariffa). M Phil. thesis, University of the West Indies, Mona, Kingston 7, Jamaica