امروزه اهمیت و خواص گیاهان دارویی در سطح جهان به مسئله شناخته شده ای تبدیل شده است و این نوع گیاهان کاربردهای زیادی در صنایع داروسازی، آرایشی، بهداشتی، صنایع غذایی، رنگ سازی، داروهای دام و طیور و آبزیان، همچنین در مبارزه با آفات گیاهی و تولید فراورده های ارگانیک دارند.

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از ۸۰ درصد از مردم جهان برای درمان انواع بیماری ها از ۲۰۰ گونه گیاه دارویی متداول در جهان استفاده و افراد زیادی از طریق مشاغل وابسته به آن امرار معاش می کنند، به گونه ای که در حال حاضر حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده های آن به بیش ۱۰۰ میلیارد دلار در سال رسیده است.

همچنین به گفته کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در کشور ما نیز استقبال از کشت و مصرف گیاهان دارویی و همچنین صنایع مرتبط با آن در سال های اخیر روند صعودی داشته است و در حال حاضر حدود ۶۶ هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد.

کمتر از ۱۰۰ هکتار از اراضی قم زیر کشت گیاهان دارویی

مجید ترابی گودرزی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان این که از مجموع مزارع زیر کشت گیاهان دارویی در کشور، سالانه حدود ۶۵ هزار تن محصول تولید می شود، تصریح می کند: در استان قم نیز سطح زیر کشت محصولات زراعی باغی و گلخانه ای بیش از ۸۰ هزار هکتار است و در این میان، سهم کشت گیاهان دارویی کمتر از ۱۰۰ هکتار و برابر ۱۲ صدم درصد کل زمین های زیر کشت استان است.

البته به گفته گودرزی مرز مشخصی بین گیاهان دارویی و غیر دارویی وجود ندارد و بین گیاهان دارویی و گیاهان ادویه ای، علوفه ای، زراعی، زینتی و … هم پوشانی وجود دارد و همین موضوع باعث اختلاف در ارائه آمار ها در خصوص تعداد گیاهان دارویی و میزان کشت آنها می شود.

وی با بیان این که سطح زیر کشت گیاه نعناع قمی در استان قم ۸۰ هکتار، گل محمدی ۱۵ هکتار، بابونه ۱۰ هکتار و مابقی متعلق به آلوئه ورا و به لیمو است، یادآور می شود: در واقع اگر گیاه نعناع قمی که خواص درمانی زیادی دارد را حذف کنیم و آن را در گروه سبزی و صیفی قرار دهیم، سطح زیر کشت گیاهان دارویی در قم به طور خاص به ۲۰ هکتار هم نمی رسد.

سهم ناچیز زیر کشت گیاهان دارویی در قم در حالی است که این نوع گیاهان به آب کمی نیاز داشته و با شرایط کم بارش استان سازگاری دارند و به دلیل ارزش افزوده بالا از نظر اقتصادی به صرفه هستند.

کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در این خصوص معتقد است، باید نوعی از کشاورزی را در استان برنامه ریزی کرد که بستر کشاورزی و اقلیم نیمه خشک آن ایجاب می کند، تا به این ترتیب از تولیدی پایدار با کمترین عوارض زیست محیطی برخوردار شویم.

به گفته گودرزی در این راستا توجه به گیاهان دارویی و زراعت آنها با تامین زیر ساخت‌های لازم می‌تواند در مواجه با بسیاری از تنگناهای موجود راه‌گشا باشد و در صورتی که کار کارشناسی صورت گیرد حداقل بخشی از ظرفیت زمین های زراعی و باغی و حتی گلخانه ای ما می تواند به سمت گیاهان دارویی سوق داده شود.

وی معتقد است به طور نسبی گیاهان دارویی با داشتن برخی ویژگی‌ها در مقایسه با گیاهان زراعی و باغی توانایی آن را دارند تا در اراضی کم بازده کشت شوند، چرا که تعدادی از این گیاهان مزیت اقتصادی بیشتری از کشت های معمول دارند، علاوه بر این چون گیاهان دارویی عموما بعد از خشک شدن فرصت کافی برای ورود به بازار مصرف را دارند مشکلاتی که بر سر بسیاری از محصولات کشاورزی می آید کمتر متوجه تولید کننده خواهد شد.

کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در خصوص دیگر مزیت های کشت گیاهان دارویی در قم می گوید: برخلاف سایر گیاهان تنش‌های محیطی نه تنها از کیفیت گیاهان دارویی کم نمی کند بلکه بر کیفیت آن اضافه می کند و این مسئله با توجه به تنش زا بودن آب و خاک استان از اهمیت زیادی برخوردار است.

۲۵۰ گونه گیاه دارویی در قم شناسایی شده است

ظرفیت مغفول کشت گیاهان دارویی در استان قم در حالی است که به گفته رییس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم تاکنون۲۵۰ گونه گیاه دارویی اعم از جنگلی، مرتعی و باغی در سطح مراتع و زیستگاه های طبیعی استان شناسایی و جمع آوری شده است.

حسین باقری با بیان این که این گیاهان دارویی شناسایی شده در استان، متعلق به ۶۲ خانواده و ۲۰۱ جنس مختلف می باشد، اضافه می کند: مناطق نیمه استپی استان با ۱۴۲ گونه، مناطق استپی با ۳۴ گونه و مناطق بیابانی، نیمه بیابانی و شورروی با ۱۷ گونه به ترتیب بیشترین گونه های گیاهان دارویی جمع آوری شده را در استان به خود اختصاص داده و ۵۷ گونه نیز به صورت مشترک در هر دو منطقه استپی و نیمه استپی وجود دارد.

وی به تنوع گونه های گیاهی از جمله گیاهان دارویی در مناطق نیمه استپی و کوهستانی استان اشاره می کند و می گوید: از جمله این مناطق می توان به مناطق کوهستانی بالادست دهستان فردو و مناطق کوهستانی بخش خلجستان اشاره کرد.

به گفته رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم، درصد گیاهان دارویی در قم نسبت به مجموع گونه های دیگر گیاهی این استان، ۳۲ درصد بوده و خانواده آفتابگردان با ۱۲ درصد بیشترین درصد فراوانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده و پس از آن خانواده نعناع، گل سرخ، شب بو، جعفری، حبوبات، کتان و سلمه تره از دیگر گونه های گیاهی استان قم هستند.

باقری اضافه می کند: ۴۳ گونه گیاهی اسانس دار نیز تاکنون در مراتع نیمه استپی و استپی استان قم شناسایی و جمع آوری شده است که شامل خانواده نعناعیان، کاسنی، گل چتریان، ارمک و شاه پسند می شوند.

اما با این همه ظرفیت آنچه در این بین مطرح است مشکلات و دلایلی است که تا کنون باعث شده این ظرفیت بالفعل مورد بی مهری قرار گیرد، که کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در این خصوص می گوید: مشکلات این حوزه در چند دسته تقسیم بندی می شود که با یکدیگر در ارتباط هستند.

مجید ترابی گودرزی عدم آشنایی کشاورزان به روش های کاشت، برداشت و فراوری گیاهان دارویی و مزیت های اقتصادی آن، مشکلات مکانیزاسیون کشت و برداشت این نوع گیاهان، عدم توسعه صنایع تبدیلی در استان و نبود برنامه جامع برای توسعه و ترویج کشت گیاهان دارویی از سوی دستگاه های ذیربط و متولی را از جمله موانع بر سر راه توسعه صنعت کشت و فرآوری گیاهان دارویی می داند.

هنوز تمام گونه های گیاهی قم جمع آوری و شناسایی نشده است

البته گودرزی در سخنان خود به مطلب قابل تامل دیگری نیز اشاره می کند و آن این است که به گفته وی، استان قم با دارا بودن تنوع فراوان در شرایط اقلیمی و اکولوژیکی، دارای تنوع زیادی در گونه های گیاهی و البته گیاهان دارویی است، اما با توجه به عدم وجود طرح مصوب در زمینه جمع آوری گونه های گیاهی مراتع استان قم، هنوز حتی گونه های گیاهی استان به طور کامل جمع آوری و شناسایی نشده اند.

البته این کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم امیدوار است این موانع با برنامه ریزی همه نیروهای مرتبط با گیاهان دارویی در مجموعه ستاد استانی گیاهان دارویی رفع شود، ستادی که معاون برنامه‌ریزی استانداری قم در اولین جلسه آن در سال ۹۰ ، گفت: با توجه به محدودیت‌های آبی و خاکی و همچنین ظرفیت‌های اقتصادی و اشتغالزایی کشت و فرآوری گیاهان دارویی باید هرچه بیشتر به سمت توسعه و گسترش کشت این نوع گیاهان گام برداریم.

سید رضا دهناد در آن جلسه تاکید کرد که برای رشد و توسعه کشت گیاهان دارویی در استان قم باید سیاست‌های تشویقی بر اساس یک طرح مدون و بلند مدت در عرصه‌های گوناگون ارائه تا فرآیند تغییر الگوی کشت در استان تسریع شود.

وی همچنین خواستار همگرایی و تعامل هرچه بیشتر وزارتخانه‌های بازرگانی و کشاورزی برای تجاری‌سازی محصولات زراعی شد و گفت: با یک برنامه منسجم و هماهنگی همه دستگاه‌های اجرایی مرتبط می‌توان در بازه زمانی مشخص به اهداف کمی از پیش تعیین شده دست یابیم.

البته حاصل کار تشکیل ستاد استانی گیاهان دارویی و طب ایرانی نیز انجام طرحی با عنوان اصلاح الگوی کشت در منطقه قم است که به گفته معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان با همکاری این مرکز و تامین اعتبار از سوی استانداری قم با هدف توسعه کشت گیاهان دارویی در حال انجام است.

عباس پورمیدانی با بیان این که قم پنجمین استانی است که این ستاد در آن تشکیل شد، یادآور می شود: شناسایی گیاهان دارویی در استان، توسعه کشت گیاهان دارویی، برنامه‌ریزی در راستای ساماندهی واحدهای صنفی و تولیدکنندگان گیاهان دارویی، برقراری ارتباط بین بخش‌های مرتبط با موضوعاتی چون کارخانه‌های تولید داروهای گیاهی و تولیدکنندگان گیاهان دارویی و حمایت از پژوهش‌های مرتبط با گیاهان دارویی از دیگر وظایف این ستاد است.

چندین طرح پژوهشی در زمینه گیاهان دارویی در قم در حال اجراست

پورمیدانی در گفتگو با خبرنگار مهر به دیگر برنامه های تحقیقاتی که در راستای توسعه صنعت کاشت و فرآوری گیاهان دارویی در قم صورت گرفته اشاره می کند و می گوید: همچنین با همکاری شهرداری و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان، نخستین باغ تحقیقاتی گیاهان دارویی استان قم در بوستان علوی از حدود یک سال قبل ایجاد شد.

وی اضافه می کند: در این باغ تحقیقاتی ۳۰ گونه گیاه دارویی کشت شده است که در حال ارزیابی آنها با هدف شناسایی گونه های سازگار با آب و هوای قم و ارزیابی فرم و طرح آنها برای استفاده در فضاهای سبز شهری هستیم.

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان قم در خصوص دیگر طرح های پژوهشی انجام شده از سوی این مرکز، می گوید: همچنین با همکاری دفتر تبلیغات اسلامی طرحی در رابطه با گیاهان دارویی در دهکده وسف از حدود یک سال قبل با کشت بیش از ۵۰ گونه و با هدف شناسایی گونه های سازگار با محیط در حال انجام است.

به هر روی کشت گیاهان دارویی به دلیل مزیت های گفته شده و با توجه به ویژگی های اقلیمی استان قم، همچنین امکان کشت آنها در فصول مختلف سال و مصارف دو یا چندگانه ای که تعدادی زیادی از آنها دارند ارزش سرمایه گذاری و افزایش سطح زیر کشت اراضی استان را دارد.

توسعه گیاهان دارویی در قم نیازمند تدوین برنامه جامع

و در این مسیر لازم است تا مسئولان متولی با تکیه بر ظرفیت های مناسب استان در زمینه تولید گیاهان دارویی، با تدوین برنامه ای جامع بستر توسعه و ترویج کشت این نوع گیاهان را فراهم کنند تا استان قم به یکی از قطب های مهم در این زمینه تبدیل شود.

گزارش از الهام رحیمی