او که بیش از ۲۵ سال در حوزه گیاهان دارویی فعالیت می‌کند، اگرچه نگاه مثبتی به تحولات چند سال اخیر که منجر به رشد نسبی این صنعت در کشور شده است، دارد با این وجود از نبود حمایت واقعی مسؤولان، و خطر انقراض نسل بعضی از گونه‌های گیاهان دارویی نگران است .

گفت‌وگوی این شماره «عصرانه» روزنامه قدس با خانم حیدری پیش روی شماست.

در ابتدا به صورت کلی وضعیت گیاهان دارویی در ایران را مورد ارزیابی قرار دهید .

در حال حاضر گیاهان دارویی تحول بزرگی را در دنیا ایجاد کرده است و ما بندرت کشوری را می‌بینیم که در این زمینه وارد نشده باشد، یعنی تمام کشورها حرکتهای بزرگی را در راستای استفاده بیشتر و بهینه تر از گیاهان دارویی انجام داده اند. 

ایران نیز با توجه به اینکه از تعدد بالایی در حوزه فلور و گیاهان دارویی برخوردار می‌باشد و مردم هم با این گیاهان بیگانه نیستند و این قضیه با زندگی شان عجین است، لذا یکی از مقوله‌هایی که می‌تواند تأثیرات عمده‌ای در توسعه اقتصادی، غذایی داشته باشد گیاهان دارویی هستند، اما رنسانس شیمی و شرایطی که دیگر کشورها در استفاده از دارو فراهم کرده بودند به گونه‌ای بود که کمتر می‌توانستیم از این گیاهان استفاده کنیم، ولی طی ده سال اخیر تحول بزرگی در این حوزه اتفاق افتاده و از سوی مراکز دولتی و خصوصی اهمیت ویژه‌ای به گیاهان دارویی داده شده، ضمن اینکه این امر مورد استقبال مردم هم واقع گردیده است. 

با این حال شرایط برای استفاده از ۹۰۰ قلم گیاه دارویی در کشور که مصوبه وزارت بهداشت را دارند وپزشکان می‌توانند برای بیماران نسخه بپیچند، چندان فراهم نیست. 

در حال حاضر چند گونه گیاه دارویی در کشور وجود دارد؟

رقم‌های مختلفی از سوی متخصصین اعلام می‌شود. از ۲۸۰۰گونه گرفته تا ۸۰۰۰ عدد. دلیل این تفاوت ارقام هم این است که بعضی از آنان فقط گونه را اشاره می‌کنند، ولی عده‌ای هم نوآوری‌های به دست آمده از یک گونه را هم اعلام می‌نمایند. با این حال آنچه مسلم است اینکه ایران سه برابر اروپا فلور گیاهی و گیاهان دارویی دارد. 

از آماری که اشاره کردید، چند درصدش کاربردی می‌شود؟ 

در حال حاضر ۱۰۳ قلم گیاه دارویی کاربردی شده و در عرصه صنعت و اجتماع است، یعنی این تعداد گونه گیاهی خیلی مطرح هستند و دارد روی آنها کار می‌شود؛ البته اخیراً بنا به تصمیمات ستاد توسعه فناوری قرار بر این شده که گیاهان اولویت بندی شوند و راحت‌تر تبدیل به صنعت گردند. شاید برای شما جالب باشد که ما روی هر گیاهی که دست گذاشتیم بندرت مردم اسم آنها را شنیدند .

خانم دکتر «حیدری» چند درصد از داروهای موجود در کشور منشأ گیاهی دارند؟

الان ۹۰۰ قلم مجوز گرفته و عرضه می‌شود، اما حدود ۵ تا ۷ درصد نسخه پزشکان داروهای گیاهی هستند که من این امر را به حساب بی‌اطلاعی پزشکان می‌گذارم که نمی‌توانند این داروها را نسخه کنند. گاهی اوقات با همکاری مواجه می‌شویم که می‌گوید مثلاً برای سرما خوردگی فلان شربت را دادم که پنتزی است. در حالی که برای این درمان بیمارحدود ۱۰ شربت با منشأ گیاهی وجود دارد. یک مقدار اطلاعات کم است، البته با توجه به افزایش آگاهی مردم استفاده از این داروها روز به روز بیشتر می‌شود. 

شما به تصمیمات ستاد توسعه فناوری جهت کاربردی و صنعتی کردن گیاهان داروئی اشاره کردید؛ این هدف مهم چگونه بهتر و راحت‌تر محقق خواهد شد؟ 

مقام معظم رهبری اشاره خیلی خوبی در این زمینه دارند و می‌فرمایند، علم باید تبدیل به فناوری و صنعت شود و صنعت هم در جایگاه توسعه کشور قرار بگیرد. با این حال می‌توانم به جرأت بگویم که گیاهان دارویی ما می‌توانند برابری کنند با منابع نفتی کشور، یعنی می‌تواند نقش پر رنگی درحوزه دارو و غذا ایفا کند که صنعتی شدنش نه تنها مقرون به صرفه و اقتصادی باشد، بلکه خیلی از چالشهای اقتصادی کشور را پر کند.

به عبارت دیگر صنعت دارو و غذا در جهان امروز بزرگترین مقوله‌های اقتصادی هستند یعنی رتبه‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده اند. حال شما در نظر بگیرید محصولاتی که باید هم در صنعت دارو و هم غذا جایگزین شوند تا چه اندازه می‌توانند برای کشور در شرایط حساس فعلی تأثیرگذار باشند.

من همکارانی را در نمایشگاه‌های بین المللی خارج از کشور دیدم که معاملاتی کردند که حتی خواب آن را هم نمی‌دیدند که بتوانند این گونه ارز وارد کشور کنند. این امر نشان دهنده آن است که گیاهان دارویی جایگاه صنعتی و اقتصادی خیلی بالایی دارند. برای این منظور حمایت مسؤولان از این صنعت خیلی مهم است.

علاوه بر این تمام دست اندر کاران اعم از تولید کننده و کسانی که کارهای فرهنگی برای توسعه این بخش را به عهده دارند به صورت متحد در یک کانال حرکت کنند تا بتوانند چرخ این صنعت را به گردش در آورند.

اگر اتحاد بین تولید کننده علم، تولید کننده گیاه و مصرف کننده قوی باشد، روز به روز شاهد شکوفایی این صنعت خواهیم بود، اما اگر یکی ازاین چرخها لنگ بزند و نتواند نقش خود را به درستی انجام بدهد، دستیابی به هدف یاد شده بسیار سخت خواهد بود .

با توجه به فراوانی و تنوع گیاهان دارویی ایران باز هم شاهد واردات بعضی ازگونه‌های آن هستیم، این گونه‌های وارداتی کدامند؟ آیا قابلیت تولید آنها در کشور وجود ندارد و مجبوریم وارد کنیم یا اینکه مثل خیلی از کالاها توان تولید شان وجود دارد، اما باز وارد می‌کنیم؟ 

بعضی از گیاهان دارویی ما که مصرف زیادی هم در کشور دارد و در طب و درمان سنتی خیلی مؤثر است، امکان کشت‌شان در ایران چندان فراهم نیست، حتی مقرون به صرفه نمی‌باشد مثل هل، زنجبیل، زردچوبه. با این حال بندرت گیاهان دارویی که در کشور تولید نمی‌شوند به صورت خام وارد می‌گردند ، بیشتر عصاره و اسانس این گیاهان وارد می‌شوند، البته گاهی هم اسانس گیاهانی وارد می‌شود که امکان تولید آنها وجود دارد، اما به خاطر ارزان تر تمام شدن آنها در مقایسه با تولید داخل این اتفاق می‌افتد، در حالی که اگر چرخ صنعت گیاهان دارویی در کشور به خوبی بچرخد، تولید اسانس در داخل کشور هم با قیمت مناسب انجام خواهد گرفت و چندان نیازی به واردات نخواهد بود .

ارزیابی تان درباره صادرات گیاهان دارویی به خارج چگونه است؟

ببینید، ارزش یک کار صنعتی به صادرات آن است. متأسفانه ما الان در کشور بخش عمده‌ای از مواد خام گیاهی را صادر می‌کنیم مثل زیره، زعفران، ترخون .در مجموع حدود ۱۲ نوع گیاه دارویی است که به صورت خام- نه فرآوری شده – به دیگر کشورها صادر می‌شود. جالب اینجاست که خیلی از این مواد خام پس از صادرات، فرآوری می‌شود و مجدداً وارد کشور می‌شود و با چند برابر قیمت توزیع می‌گردد. 

چه دلیل خاصی برای فرآوری نشدن این گیاهان دارویی درایران وجود دارد؟ 

چون تاکنون روی این موضوع در کشور چندان کار نشده است؛ البته اخیرا کارهای خیلی خوبی دارد انجام می‌شود که ممنوعیت صادرات گیاهان دارویی به صورت خام از آن جمله است؛ هدف این است تا این محصولات فرآوری و سپس صادر شوند؛ در این رابطه چند شرکت فعالیتهای مثبتی داشته اند به طوری که همان محصولاتی را که قبلاً به صورت خام صادر می‌کردند و سود ناچیزی به دست می‌آوردند اکنون با صادرات فرآوری شده این گیاهان تا ده برابر سود کسب می‌کنند.

این افزایش سود موجب شده تا روز به روز بر تعداد شرکتهایی که به تولید و فرآوری گیاهان دارویی بپردازند، بیشتر شود؛ ضمن اینکه در بحث صادرات داروهای گیاهی هم قراردادهای خوبی بسته شده و هم اکنون چند قلم داروی گیاهی به کشورهای آسیای میانه صادر می‌شود و این گونه به نظر می‌رسد ایران دارد جای خود را در میان کشورهای صادر کننده داروهای گیاهی پیدا می‌کند. 

از کشت گیاهان دارویی گفتید. لطفاً بفرمایید نسل چند گونه از این گیاهان در کشور در حال انقراض است؟

آمار دقیقی ندارم، اما نسل تعداد زیادی از گیاهان دارویی به طور بی‌رویه‌ای در معرض خطر انقراض قرارگرفته است که عمده‌ترین آنها آنغوزه، باریچه و لوسا است. 

فکر می‌کنید توسعه صنعت گیاهان دارویی در ایران با چه چالش‌های عمده‌ای روبروست .

مهمترین چالش پیش روی توسعه این صنعت ضعف آگاهی مردم و اطلاع رسانی ضعیف به اهل علم وصنعت است؛ البته این مسأله چالش صنعت گیاهان دارویی نیست، دیگر بخشهای کشور هم هر کدام به نوعی با این مشکل مواجه هستند. وقتی آگاهی نداشته باشیم، یک دارو و محصول گیاهی خارجی را که مشابه داخلی آن در کشور تولید می‌شود با چند برابر قیمت می‌خریم و این گونه صنعت کشور ضربه می‌خورد .

همچنین از حمایت نکردن واقعی مسؤولان به عنوان چالش مهم و دیگر صنعت یاد می‌شود. واقعیت این است که مسؤولان وعده زیاد می‌دهند، ولی کمتر عمل می‌کنند، در صورتی که اگر آنان به صورت واقعی از صنعت گیاهان دارویی حمایت کنند، پیشرفت این صنعت قابل تصور نخواهد بود .