گفتگو با دکتر سید حسین میرحیدر، مولف مجموعه ی هشت جلدی معارف گیاهی

لحظه ای از عمرم را بیهوده از دست ندادم

گفتگو: فرزانه پورمظاهری

استاد سیدحسین میرحیدر، متولد ۱۲۹۸، یکی از برجسته‌ترین دانشمندان ایران زمین در زمینه گیاه‌شناسی و گیاهان دارویی به طور خاص هستند. در سن ۲۲ سالگی از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در رشته شناخت گیاهان و کشاورزی فارغ‌‌التحصیل شد و پس از آن برای ادامه تحصیل به فرانسه سفر کرد. پس از گرفتن تخصص در رشته جنگل‌شناسی و شناخت گیاهان جنگلی و تغذیه از دانشگاه «اوزه فوزه» رهسپار امریکا شد و در دوره‌های گیاه درمانی و تغذیه و رژیم‌های غذایی و همچنین در دوره آمار و احتمالات موفق به اخذ درجه ممتاز شد. ‏

او ۳۶ سال از عمر پربرکت خود را در کارهای کشاورزی و تحقیقات کشاورزی در ایران و در کشورهای چین، ژاپن، امریکا، فرانسه، لبنان، آلمان و غیره گذراند. از سال ۱۳۳۵ به مدت هفده سال در دانشکده‌های مختلف دانشگاه تهران به تدریس روش تحقیق علمی بر مبنای روش‌های آمار و احتمالات مشغول بوده است. ‏

استاد بیش از صد هزار گونه از گیاهان و خواص آنها را بررسی کرده که در هشت جلد کتاب با عنوان «معارف گیاهی » معرفی شده‌اند.‏ از دیگر تألیفات ایشان می‌توان به کتاب‌های «روش‌های آماری در تحقیقات»، «آمار حیاتی برای تحقیقات علمی در پزشکی و بیولوژی»، «مبانی علمی در غذا درمانی و رژیم‌های غذایی »و «تندرستی با غذاهای طبیعی» اشاره کرد. ‏

متن حاضر چکیده‌ای از گفت و گویی با استاد میرحیدر است که با هم می‌خوانیم. ‏

استاد میرحیدر راجع به خودتان و کتابتان که سال‌ها در حال نگارشش بودید برایمان بگویید.‏

بله، من در سال ۱۳۲۰ در رشته گیاه شناسی کشاورزی از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شدم و حدود ۳ سال پس از آن برای ادامه تحصیل به فرانسه سفر کردم. در دانشگاه «نانسی »که بسیار بزرگ بود و انواع گیاهان جنگلی را داشت مشغول به تحصیل شدم و بعد از سه سال با وجود سختگیری‌ها و مقررات دانشگاه تحصیلاتم را در آنجا به پایان رساندم. من همیشه تشنه خواندن بودم و چون علاقه داشتم سختگیری‌ها را هم تحمل کردم. سال ۱۹۵۵ میلادی بود. دیدم که گویی دریایی پیش روی من باز شد. گیاه شناسی کشاورزی در آن زمان رشته تازه‌ای بود و به اصطلاح به آن پزشکی جانشین یاAlternative Medecine هم می‌گفتند. البته من برای انجام تحقیقات از ایران خارج شدم، برای گذراندن دوره ‏Research Technology‏ ولی تخصص خودم را در رشته غذا دارویی گرفتم. ‏

چرا در زمینه پژوهش یا همان ‏Research Technology‏ به مطالعه پرداختید؟‏

به خاطر علاقه و اهمیت دانستن آن در کار من. من به ریاضیات هم علاقه داشتم و در کار پژوهش هم دانستن مدل‌های آماری و کار با ارقام دقیق بسیار مهم است. شما اگر از چهار نفر پرسش کنید برای سرما خوردگی چه چیزی مفید است و دو نفر از آنها بگویند دم کرده بابونه و یک نفر بگوید مریم گلی این کافی نیست. چون علم احتمالات و محاسبات آماری می‌گوید که در جامعه‌ای که مطالعه می‌کنید باید پرسش‌هایی از تعداد خاصی، مثلاً از ۱۰۰ تا کمتر نباشند. خوب این‌ها محاسبات ریاضی هستند که چند نفر از میان تعداد کل به چه صورتی صحبت کردند. حاصل چنین پژوهشی تعیین می‌کند که داروی گیاهی یا شیمیایی تولید شده برای فلان بیمار ۷۲ درصد تاثیر مفید دارد. به هر حال چون به شاخه پژوهش و ریاضیات علاقه داشتم آن را به پایان رساندم و همچنین پس از گرفتن تخصص در غذا درمانی یا ‏Food Pharmacy‏ با کوله‌باری از آموخته‌ها سرانجام به ایران برگشتم. ‏

فکر می‌کنید تا چه حد توانستید دانسته‌ها و تجربیات خود را در اختیار هموطنانمان در ایران قرار دهید؟

پس از بازگشت به ایران تصمیم گرفتم به زبان فارسی کتاب بنویسم و از خواص گیاهان دارویی برای مخاطب فارسی زبان بگویم‎ ‎تا به این ترتیب بتوانم اطلاعات مفیدی راجع به خواص گیاهان به هموطنانم ارائه بدهم. به عنوان مثال گیاه شیرین بیان و ریشه آن چه خاصیتی دارد. جالب است بدانید که کشور ما حدود ۱۰۰ سال است که یکی از صادرکننده‌های شیرین بیان است چرا که یکی از موارد مصرف آن در شیرینی پزی است و در نتیجه کشورها دیگر این گیاه را به مقدار زیادی وارد می‌کنند و از آن در صنعت شیرینی پزی استفاده می‌کنند. ‏

ولی آیا فقط در ایران این گیاه به بار می‌آید؟

نه فقط در ایران، ولی کشور ما در تنوع گیاهی و مناطق کویری بسیار غنی است. ایران ما با یک میلیون و ۶۵۰ هزار هکتار مساحت از تنوع زیستی گیاهی، جانوری و حتی انسانی وسیعی برخوردار است. از دشت کویر و کویر لوت تا باغات و مزارع همه مملو از تنوع هستند. خلاصه من با عشق زیادی شروع به نگارش کتاب در این زمینه کردم. اصلاً به این فکر نکردم که اگر این مطالب را بنویسم چه کسانی آنها را خواهند خواند. با خودم فکر می‌کردم که کسی مرا نمی‌شناسد، پس چه کسی آن‌ها را چاپ خواهد کرد؟ بنابراین یک سال، دو سال و سه سال گذشت و من به نگارش کتابم مشغول بودم تا این که به طور اتفاقی با فردی آشنا شدم در دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران و ایشان از من خواستند که کار خود را برای راه اندازی کرسی آمار پژوهش شروع کنم. در آن زمان متخصص آمار و احتمالات تقریباً نداشتیم در صورتی که در تمامی دانشگاه‌های اروپا و امریکا آمار پایه کار پژوهشی در هر رشته‌ای، مثل پزشکی و کشاورزی، به حساب می‌آمد. خلاصه این که علاقه و عشق من به قدری بود که از سال ۱۳۶۰ تا حدود سه سال پیش روزانه ده تا دوازده ساعت روی یکی از اثرهایم که «معارف گیاهی» نام دارد و شامل هشت جلد است کار کردم. ‏

چه استقبالی از شما و تخصصتان در دانشگاه تهران شد؟

پس از اینکه به عنوان مدرس در دانشکده کشاورزی به تدریس پرداختم، دانشکده دامپزشکی نیز اعلام کرد که به کارشناس آمار نیاز دارد و برایم جالب بود که رشته پژوهش را در بیماری‌های دامی پیاده کنم. پس از آن دکتر«کیان»که در آن زمان رئیس دانشکده حقوق بود به من گفت که ما برای رشته حقوق جزا در مقطع فوق لیسانس به تخصص شما در آمار و احتمالات و پژوهش نیاز داریم. در نتیجه قبول کردم که هفته‌ای چهار ساعت هم به دانشجو‌های رشته حقوق درس بدهم. همچنین همکاری‌هایی با دانشکده پزشکی داشته‌ام که ریاست آن به عهده یک فرانسوی بود که متخصص سرطان بود و جالب این که خودش هم با سرطان دست و پنجه نرم می‌کرد. من برای تدریس در دانشکده پزشکی تصمیم گرفتم یک کتاب بنویسم و از آن برای آموزش دانشجویان استفاده کنم. اسم این کتاب را هم «آمار حیاتی برای تحقیقات علمی در پزشکی و بیولوژی» گذاشتم. خلاصه این که خوشبختانه بخش عمده وقت من به تدریس سپری شد.‏

مجموعه‌ این اطلاعاتی که به صورت کتاب درآوردید و گردآوری کردید آیا حاصل سفرهای شما به مناطق مختلف ایران و دنیا بوده یا اینکه از منابع موجود استفاده کردید؟

من تقریباً به تمامی مراکز تحقیقات دنیا که مرتبط با تخصص خودم بود رفتم و در تعدادی از آنها نیز عضو بودم. یک مرکز تحقیقات بین المللی کشاورزی در واشنگتن است که از تمامی مناطق دنیا، از هر منطقه برای شورای عالی تحقیقات علوم یا ‏IRIR‏ یک عضو می‌گیرد و از آنجا که به دلیل رفت و آمد‌های من به امریکا با من آشنایی داشتند از من به عنوان عضو نماینده خاورمیانه‎ ‎در این شورا دعوت به همکاری کردند. این مرکز شش عضو دیگر هم داشت که از خود آمریکا، آمریکای جنوبی، چین و فیلیپین بودند. جالب است بدانید که یکی از بزرگ‌ترین مراکز تحقیقات سبزیجات و بقولات در چین بود و هنوز هم یکی از بهترین‌ها است. بزرگ‌ترین مرکز تحقیقات غلات و ذرت در مکزیکوسیتی بود که من چند نفر از همکاران خود را برای اخذ مدرک دکترا به آنجا فرستادم و با کمک آنها تحقیقات غلات ایران را راه اندازی کردیم. می‌خواهم بگویم که من یک ثانیه از عمرم را بیهوده از دست ندادم و همواره مشغول فعالیت بوده‌ام. ‏

شما اسامی محلی گیاهان ایران را چگونه جمع‌آوری کردید؟

بله، پرسش جالبی کردید. در زمان ناصرالدین شاه به همت امیرکبیر صدر اعظم از تعدادی پزشک فرانسوی و هلندی برای کار در دربار ایران دعوت شد. یکی دو تا از این پزشک‌ها خیلی با وجدان از آب درآمدند. در آن زمان امیرکبیر دارالفنون را بنیانگذاری کرد و این پزشک‌ها در آنجا تدریس می‌کردند. یکی از این‌ها به نام دکتر« شیلیمر »که کارهای مفید بسیاری هم برای ایران کرد با تمامی عطاری‌ها در گوشه و کنار ایران ارتباط برقرار کرد و از آنها خواست نام گیاهان دارویی که می‌فروشند را به او بگویند. او نیز شروع کرد به پیدا کردن خواص این گیاهان مثل مریم گلی و بابونه و از این قبیل. آنها را با خود به فرانسه برد و با همکاری مرکز بررسی گیاهان دارویی فرانسه از خصوصیات و خواص این گیاهان آگاه شد. بعد آمد به ایران از تمامی عطاری‌هایی که سراغ داشت اسم‌های محلی آن گیاهان را پرسید که مثلاً به گیاه خاصی در سیستان و بلوچستان چه می‌گویند، یا در خوزستان و از دست‌نوشته‌های خود در این زمینه کتابی تهیه کرد که من خوشبختانه توانستم این کتاب را که به زبان فرانسه نوشته شده پیدا کنم. البته کسانی می‌توانند از این کتاب استفاده کنند که فرانسه یا انگلیسی را علاوه بر گیاهشناسی بدانند. با کمک گرفتن از این منبع و با کمک دانشجویان خودم در دانشکده کشاورزی اسامی بومی گیاهان ایران را گردآوری کردم. ‏

کدام گیاهان دارویی فقط خاص ایران و بومی کشور ما هستند؟

دوره‌ای که من مسئول تحقیقات کشاورزی ایران بودم به اتفاق دیگر پژوهشگران به روستاهای مختلف ایران سفر می‌کردیم و راجع به گیاهان بومی هر منطقه بروشوری چاپ می‌کردیم و در نهایت در کتابی که راجع به گیاهان ایران نوشتم اسامی همه این گیاهان بومی خاص ایران گنجانده شده است. هر چند ممکن است چند تایی از قلم افتاده باشند ولی خیلی روی این مطلب کار کردیم.‏

آیا تاکنون برای گیاهان دارویی ایران اطلس فلور مصور تنظیم شده است؟ ‏

بله، اگر در بین کتاب‌هایی که خود من تألیف کرده ام دقت کنید به چنین موردی برخورد می‌کنید. ‏

آخرین کتاب چاپ شده از شما کدام است؟

آخرین کتاب من «سامانه دفاع طبیعی بدن انسان» نام دارد.‏

موضوع اصلی این کتاب چیست؟

کتاب «سامانه دفاع طبیعی بدن انسان» به خواننده این آگاهی را می‌دهد که در بدن انسان سیستمی وجود دارد به نام دفاع طبیعی بدن و تمامی امور دفاعی بدن به عهده این سیستم است. در واقع وجود چنین پدیده خارق العاده است که ما را از ویروس‌ها و باکتری‌ها مصون نگاه می‌دارد و نه داروهایی که مصرف می‌کنیم. باید سعی کنیم تا این سیستم ایمنی را سالم نگاه داریم.

همچنین راجع به این که چطور می‌توانیم این سیستم را سالم نگاه داریم در این کتاب بحث شده است که بهترین راه تغذیه سالم و هماهنگ با آن است. شنیده‌اید که می‌گویند روغن گاو و گوسفند را نخورید، سم است. این فکر اشتباه است. این روغن‌ها هم برای بدن ما لازم هستند. چه روغنی باید خورد و چرا باید خورد؟ فرق روغن زیتون با روغن کرمانشاهی در چیست؟ خوب روغن کرمانشاهی چربی اشباع شده دارد، در حالی که روغن زیتون چربی اشباع شده ندارد. به همین دلیل باید از خوردن مارگارین پرهیز کرد، چون دارای روغن هیدروژنی است یعنی این که خود روغن رقیق است و به آن هیدروژن می‌زنند تا سفت شود. خوب چنین روغنی سم دارد و سرطان زا است. خواص روغن‌ها نیز در این کتاب آورده شده‌اند. به بیانی با هموطنانم درد دل کردم و از آن‌ها خواسته‌ام که از خوردن روغن اشباع شده خودداری کنند. ‏

به عنوان پرسش آخر، چند کتاب از شما توسط روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده است؟

چهار عنوان، که معارف گیاهی و سلامت و تغذیه از آن دسته هستند و من از این بابت از روزنامه اطلاعات سپاسگزارم. ‏

برخی از کتب تالیف شده توسط ایشان:

1. معارف گیاهی: کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماری ها: با ارائه آخرین تحقیقات علمی محققان و دانشمندان جهان
2. آشنایی با مغناطیس و مبانی علم مغناطیس درمانی: برای کاهش دردها و کنترل بیماری ها
3. سلامتی با تغذیه صحیح: رهنمودی برای پیش گیری و کنترل بیماری ها با استفاده از غذاها و گیاهان شفابخش
4. در تکاپوی راهیابی به هزارتوی سلامت: محققان و متخصصان درمان به روش های طبیعی به پرسش های شما برای دستیابی به تندرستی پاسخ می گویند
5. سامانه دفاع طبیعی بدن انسان و بهترین روش تغذیه برای هماهنگی با آن
6. مبانی علمی غذا درمانی و رژیم های غذایی و کاربرد گیاهان شفابخش در پیش گیری و درمان بیماریها
7. غذادرمانی: روش های پیشگیری و کنترل بیماری ها با مواد غذایی