علیرضا کشفی بناب
– دانشجوی دکترای اقتصاد بین‏الملل از دانشگاه آکادمی ملی علوم جمهوری آذربایجان

چکیده
متکی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیر پذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی، آسیب‏پذیری اقتصاد کشور را سبب شده است. یکی از راه‏های مقابله با این چالش، توسعه تولیدهایی است که ضمن بهبود وضع اقتصاد داخلی سبب افزایش صادرات غیرنفتی می‌شود. دراین میان محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی و صنعتی علاوه برنقش خاصی که در اقتصاد داخلی دارند می‌توانند تاثیر به سزایی در امر صادرات غیرنفتی داشته باشند. خوشبختانه با روی آوردن دنیا به ویژه کشورهای پیشرفته به استفاده از فرآورده‌های گیاهی و مصرف روز افزون آن در جهان، چه در صنعت داروسازی و چه در صنایع غذایی و آرایشی- بهداشتی و با توجه به تنوع آب و هوایی کشور و امکان رویش بیشتر گیاهان در آن، فرصتی طلایی نصیب کشورمان شده تا از آن به بهترین شکل ممکن استفاده کرده وحضور خود را در بازارهای جهانی بیش از بیش افزایش دهیم.
از سوی دیگر، تأکید سازمان بهداشت جهانی در جایگزینی تدریجی مواد طبیعی به جای مواد شیمیایی سبب شده تا کشورهای مختلف جهان نسبت به سرمایه گذاری، برنامه ریزی کشت و تولید انبوه گیاهان دارویی در سطوح صنعتی و استفاده از آن در صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی اقدام کنند. وجود استعدادهای بالقوه عظیم ملی و نیز فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در کشور توجه بیش از پیش به این مقوله را به مسوولان کشور یادآوری نموده و بر هر متخصص دلسوزی این باور را تاکید می‏کند که اگر به این مقوله به‏ صورت یک ضرورت ملی و درچارچوب یک برنامه مشخص و بانگرش سیستماتیک و جامع نگرانه توجه شود، می‏تواند علاوه بر دستیابی به مدیریت توسعه پایدار دراین بخش بالاخص در ابعاد کلان توسعه اقتصادی – زیست محیطی، بهداشتی (خودکفایی دارویی)، اشتغال، امنیت غذایی و ذخایز ژنتیکی در عرصه ملی و جهانی به‏عنوان یک منبع درآمد ارزی برای کشور محسوب و ایفای نقش کند.

جایگاه قانونی داروهای گیاهی در سازمان جهانی بهداشت
استقبال روزافزون برای مصرف داروهای گیاهی درکلینیک و همچنین ارزش دارویی و اقتصادی آنها در حال رشد و توسعه است. با وجود این در کشورهای گوناگون روند رشد داروهای گیاهی در مراحل متفاوت از یکدیگر قرار دارد بنابر این برنامه ریزی و ساماندهی بهره برداری و صادرات چنین منابع ارزشمندی بسیار ضروری است. این امر تنها به همکاری و کمک بین‏المللی نیازدارد تا امکان دسترسی به این منابع حیاتی برای نسل آینده نیز مقدور باشد. در این راستا کنترل‌های قانونی روی گیاهان دارویی از یک ساختار مشابه و متداول تبعیت نمی‏کنند. این نکته به تفاوت‏های موجود در نگرش و دیدگاه دولت‏ها به تعریف گیاهان دارویی یا فراورده‏های حاصل از آنها باز می‏گردد. به همین علت کشورهای گوناگون برای صدور مجوزساخت، نسخه کردن و تجارت داروهای گیاهی قابل اطمینان، و دارای کیفیت مطلوب، شیوه‏های متعددی را درپیش گرفته‏اند.
سازمان جهانی بهداشت [ World Health Organization -WHO]، در دهه‏های اخیر با برگزاری کنگره‏های متعدد رهنمودهای ارزشمندی درباره طب سنتی، گیاهان دارویی و فرآورده‏های دارویی حاصل از آنها به کشورهای عضو ارائه کرده است که سرفصل این موارد عبارتند از: قوانین مربوط به ثبت و کنترل داروهای گیاهی، راهکارهای اصلی برای بررسی داروهای گیاهی و رهنمودهای تحقیقاتی در ارزیابی ایمنی و کارآیی آنها، طراحی سیاست‏های ملی در طب گیاهی سنتی، توصیف برنامه‏های منطقه ای در نقاط مختلف جهان و بهبود و توسعه سیاست ملی در طب سنتی کشورهای عضو.وضعیت قانونی داروهای گیاهی درکشورهای مختلف از جمله آلمان، فرانسه، انگلستان، ایالات متحده آمریکا، ایتالیا، هند، چین و ایران، صرف نظر از رشد روزافزون صنایع داروسازی و پیشرفت بدون توقف فرآورده‏های دارویی سنتزی و بیولوژیکی نوین، اهمیت نقش و جایگاه این دسته فرآورده‏ها را در تأمین سلامت عمومی نشان می دهد.
در این راستا نظارت دولت‏ها روی چگونگی ارزیابی کیفیت، ایمنی و کارآیی داروهای گیاهی و… از یک طرف و تلاش‏های WHO در حمایت از تدوین راهبردهای نمونه از طرف دیگر، می‏توانند نقش مهم این منابع ارزشمند را در ایجاد و توسعه سلامت پایدار بیش از پیش بروز دهند.

بررسی مزیت ایران در صادرات گیاهان دارویی
وجود ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهان، برخورداری از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و اختلاف دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگرادی میان سردترین و گرمترین نقطه درکشور، شرایط مناسبی برای کشور پهناور ایران از نظر بهره مندی از یک اکولوژیک منحصر به فرد فراهم کرده است، این شرایط زمینه رشد و نمو گیاهان وحشی و دارویی را درکشور فراهم کرده است به طوری که هم اکنون بیش از ۹۰ درصد گونه‏های گیاهی جهان در ایران وجود دارد و همین امر کشورمان را در زمره مستعدترین کشورهای جهان برای تولید گیاهان دارویی قرار داده است.
استفاده از گیاهان دارویی در قالب طب سنتی برای درمان بیماری‏ها و مصارف دیگر در صنایع غذایی و بهداشتی ازدیر باز مورد توجه بوده است، اما در چند ساله اخیر با گرایش مردم به استفاده از داروهایی با منشأ گیاهی به علت عوارض جانبی و سوء داروهای شیمیایی توجه جهانیان به این بحث بیشتر شده است.
از سوی دیگر، تأکید سازمان بهداشت جهانی در جایگزینی تدریجی مواد طبیعی به جای مواد شیمیایی سبب شده تا کشورهای مختلف جهان نسبت به سرمایه گذاری، برنامه ریزی کشت و تولید انبوه گیاهان دارویی در سطوح صنعتی و استفاده از آن در صنایع دارویی، بهداشتی و غذایی اقدام کنند.
چنین توجه و اقبالی به سوی گیاهان دارویی، کشت و تجارت آن را در جایگاه اقتصادی مناسبی قرار داده است. به طوری که برآوردها حاکی از ده‏ها میلیارد دلار گردش مالی حاصل از پرداختن به این تجارت است، اما با توجه به قابلیت‏های کشورمان که گفته شد و نظر به پیشینه کهن استفاده از گیاهان دارویی در ایران، چنین به نظر می رسد که هنوز نتوانسته ایم از ظرفیت‏های موجود در کشور به‏خوبی بهره برداری کنیم در جایگاه مناسبی در عرصه تجارت در بازارهای جهانی گیاهان دارویی بیابیم.

بحث و نتیجه‏ گیری
بنابراین، با توجه به اهمیت گیاهان دارویی و متابولیت‌های مشتق از آنها در تأمین سلامت جوامع بشری و پتانسیل بالای اقتصادی این گیاهان، به‏عنوان یک منبع درآمد مطمئن، لازم است در کشور ما نیز برنامه مدون و جامعی در این زمینه تدوین شده و بخشی از تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی در دانشگاه‌ها و مؤسسه‏های تحقیقاتی بر روی شناسایی، تولید صنعتی و بهینه‌سازی روش‌های استخراج متابولیت‌های دارویی از این گیاهان اختصاص یابد.
کشت اقلام گیاهان دارویی دارای بازدهی مثبت اقتصادی است. محاسبه هزینه- فایده گیاهان چندساله به دلیل جدید بودن کشت آنها درکشور وکشت محدود آنها درعرصه‏های خاص، هنوزمشکل است.گیاهان یک ساله یا دوساله‎ای که بررسی هزینه- فایده آنها صورت گرفته می‎تواند دربسیاری ازمناطق درتناوب زراعی و درالگوی کشت محصولات استان‏ها قرارگیرد.آنچه بیش از هرچیز درطول بررسی‏ها جلب توجه کرد، موضوع نوسان قیمت‏ها وعدم بازارمشخص وقابل اتکاء برای برخی اقلام است که گسترش کشت این گیاهان رابا چالش روبه‏رو می سازد.
در نهایت می‏توان چنین نتیجه گرفت که سرمایه گذاری در این زمینه سودآوری کلانی داشته و زمان کوتاه بازدهی محصول سبب می‏شود ارزش فعلی (P.V) سودآوری آتی توجیه اقتصادی پیدا کند. بنابراین راهکارها و راهبردهای همه جانبه و پیشنهادهایی علمی – عملی به‏صورت مطالب زیر تدوین می‏شود که تحقق بخش قابل توجهی از این چشم‏انداز را در مورد گیاهان دارویی و طب ایرانی میسر می‏کند و امید است مورد استفاده محققان امر واقع شده و برای عملی شدن این سرمایه گذاری زمینه مناسبی را ایجاد کند.

اهداف کلان و ماموریت‏ها
۱- افزایش تولید ثروت ملی و نیل به خودکفایی اقتصادی با رشد تمامی محصولات و دستاوردهای عرصه طب ایرانی و گیاهان دارویی.
۲- ساماندهی و مدیریت سیستم‏ها در زمینه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۳- به دست آوردن جایگاه شایسته و دستیابی به سهم مناسبی از بازار جهانی گیاهان دارویی.
۴- توسعه اشتغال و ایجاد فرصت‏های شغلی جدید.
۵- توسعه پایدار توسعه گیاهان دارویی و صنایع فرآوری گیاهان دارویی.
۶- افزایش سطح دانش و پژوهش و فناوری در راستای اهداف سند چشم‏انداز.
۷- اشاعه فرهنگ نوآوری و افزایش قدرت رقابت در بخش کشاورزی و صنایع مربوطه.
۸- اهلی کردن، کشت، اصلاح و تولید انبوه گیاهان دارویی بومی و اندمیک ایران برای تامین نیازهای داخلی و صادرات.
۹- استفاده از فناوری‏های نوین برای بهبود کیفیت و فرآوری گیاهان دارویی.
۱۰- تقویت و حمایت از کشت ارگانیک گیاهان دارویی.

اهداف کمی کوتاه مدت (پایان سال ۱۳۸۹)
۱- ساماندهی نظام مدیریت تحقیقات، آموزش و صنایع گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۲- بستر سازی و ظرفیت سازی در راستای توسعه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۳- بستر سازی به منظور توسعه صادرات فرآورده‏های گیاهان دارویی.
۴- بازنگری و تکمیل پروژه‏های نیمه تمام گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۵- دستیابی به قوانین پویا و کارآمد در زمینه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۶- دستیابی به استانداردهای جهانی در زمینه جمع آوری، کشت و صنعت .
۷- شناخت ظرفیت‏ها موجود کشور در زمینه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۸- استفاده از ظرفیت‏های موجود برای ایجاد و توسعه شبکه‏های ملی گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۹- شناخت ظرفیت‏های گیاهان دارویی و طب ایرانی در تولید فرآورده‏های دامی و مواد غذایی سالم.

اهداف میان مدت (پایان برنامه پنجم)
۱- ارتقاء سطح آموزش، کشت، پرورش و صنایع فراوری گیاهان دارویی.
۲- بهبود نگرش جامعه در زمینه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۳- بهبود وضعیت پژوهش در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‏های طبیعی.
۴- افزایش سطح زیر کشت گیاهان دارویی تا بیش از ۱۰۰ هکتار تا پایان برنامه پنجم (براساس نیاز بازار و پتانسیل دارو زایی سرزمین‏ها تا پایان برنامه در سطح ۶۰۰ هزار هکتار قابل افزایش است).
۵- افزایش گونه‏های دارویی بالای ۱۰۰۰ هکتار از ۶ گونه فعلی به ۲۰ گونه تا پایان برنامه.
۶- تولید اقتصادی گونه‏های زراعی در سال‏های برنامه.
۷- افزایش سم گیاهان دارویی در GDP به میزان ۱۰ برابر در سال‏های برنامه (۱/۰ درصد به ۳ درصد)
۸- ایجاد اشتغال مولد برای بیش از صد هزار نفر.
۹- رشد فرآوری و تولید داروهای گیاهی به میزان ۳۰ درصد در سال‏های برنامه.
۱۰- افزایش صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‏های طبیعی با نرخ رشد ۳۰ درصد سالیانه.
۱۱- افزایش تعداد موارد پژوهش و تحقیق در زمینه گیاهان دارویی و فراوردهای طبیعی با نرخ رشد ۲۰/۰ سالیانه.

سیاست‏های راهبردی پیشنهادی
الف- عمومی
۱- تشکیل کمیته‏های تخصصی ۸ گانه ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی به منظور اجرای اهداف کلان.
۲- بررسی و تدوین قوانین مرتبط با گیاهان و طب ایرانی.
۳- تدوین شاخص‏های رشد و توسعه پایدار گیاهان دارویی در چارچوب اهداف و منافع ملی در تمایل با سیاست‏های UNIDO,UNDP,FAO,WHO.
۴- سازماندهی شبکه تحقیقات گیاهان دارویی و طب ایرانی و ایجاد انسجام و همکاری‏های مستمر و مؤثر میان تمامی موسسه‏ها و مراکز مرتبط با گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۵- تدوین و اعلام لیست گیاهان دارویی و معطر کشور در تعامل با وزارت خانه‏ها و سازمان‏های ذیربط و بازنگری علمی و فنی مستمر سالیانه و ادواری براساس نظر متخصصان.
۶- ایجاد بانک اطلاعات گیاهان دارویی کشور به منظور ساماندهی نظام مدیریتی گیاهان دارویی.

ب- کشاورزی و منابع طبیعی
۱- تدوین نظام جامع مدیریت کشت و بهره برداری گیاهان دارویی کشور.
۲- تقویت شرکت‏های دانش بنیان به منظور ظرفیت سازی برای توسعه پایدار گیاهان دارویی.
۳- برنامه ریزی برای افزایش سطح زیر کشت گیاهان دارویی.
۴- تدوین برنامه برای حمایت از کشت و اهلی کردن گونه‏های مهم دارویی و اقتصادی و گسترش کشت انبوه و زراعت گیاهان دارویی به منظور کاهش فشار به عرصه‏های جنگل و مرتع کشور و برای جلوگیری از انقراض گونه‏های اندمیک و بومی و تخریب اکوسیستم منابع طبیعی.
۵- حمایت از شرکت‏های غیر دولتی، انجمن‏های علمی و شبکه‏های تولید و تحقیقاتی برای افزایش تولید گیاهان دارویی.
۶- برنامه ریزی برای بهبود الگوی کشت گیاهان دارویی توسط معاونت‏های اجرایی وزارت جهاد کشاورزی و سایر سازمان‏ها و نهادهای ذیربط براساس مزیت‏های نسبی تولید در رقابت جهانی.
۷- برنامه ریزی به منظور استفاده از گیاهان دارویی در تولید مواد آفت گیاهی برای تولید محصولات ارگانیک.
پ – توسعه اقتصادی و صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‏های طبیعی
۱- ارائه برنامه مدون جهت تقویت بخش خصوصی و کاهش تصدی گری دولت.
۲- تدوین قوانین و ضوابط جمع آوری، تولید، بسته بندی، فراوری و صادرات گیاهان دارویی.
۳- استقرار نظام گواهی ملی در چارچوب مقررات جهانی بازار بین‏المللی.
۴- هدایت تسهیلات بانک‏های دولتی و خصوصی برای توسعه پایدار فعالیت‏های گیاهان دارویی.
۵- برنامه ریزی برای ایجاد شبکه‏های توزیع و عرضه محصولات گیاهان دارویی و طبیعی.
۶- تدوین آیین نامه تشکیل جوامع تخصصی صادراتی کشور.
۷- برنامه ریزی برای اعمال مدیریت مشترک در سازماندی و مدیریت شهرک‏های اقماری گیاهان دارویی.
۸- برنامه ریزی برای ایجاد ارتباط با موسسه‏ها و سازمان‏های تحقیق و توسعه گیاهان دارویی.
۹- رعایت اولویت در خودکفایی صنایع داروسازی کشور از نظر تأمین مواد اولیه از منشاء گیاه و نیز صادرات گیاهان دارویی و فراورده‏های گیاهی با مزیت نسبی تولید.
۱۰- اعمال مدیریت علمی و بکارگیری فن آوری‏های نوین و کارآمد منطبق بر شرایط اقلیمی کشور جت صادرات گیاهان دارویی.
۱۱- برنامه ریزی گسترش ارتباطات بین‏المللی برای استفاده از تجارب کشورهای دیگر.
۱۲- تقویت سرمایه گذاری در امر مطالعه، پژوهش، آموزش و تروج صنایع مختلف گیاهان دارویی در تولید اسانس، عصاره و… در حد استانداردهای جهانی.
۱۳- شناسایی و معرفی بازارها و محصولات هدف گیاهان دارویی در سطح ملی و بین‏المللی.
۱۴- شناسایی و صادرات خدمات فنی و مهندسی مرتبط با گیاهان دارویی و فرآورده‏های جانبی.
۱۵- تقویت شرکت های دانش بنیان به منظور ظرفیت سازی برای توسعه گیاهان دارویی.
۱۶- حمایت از شرکت‏های تعاونی و انجمن‏های علمی و شبکه‏های تولیدی و تحقیقاتی برای افزایش تولید گیاهان دارویی.
۱۷- حمایت از ایجاد مرکز تولید گیاهان دارویی مادری (بذر، نشاء و نهال).
۱۸- حمایت از تاسیس مراکز خرید، تهیه و توزیع گیاهان دارویی و بورس گیاهان دارویی.

ت – فرآورده‏ها و داروهای گیاهی
۱- بستر سازی قانونی برای مشمولیت فراورده‏های دارویی گیاهی مورد تایید وزارت بهداشت و درمان و آموزش و پزشکی در نظام بیمه کشور.
۲- اصلاح و تکمیل دارونامه (فارماکوپه) گیاهی و مواد طبیعی کشور جهت مصارف انسانی و دامپزشکی.
۳- اصلاح نظام جامع تولید، کنترل کیفی و مصرف داروها و فرآورده‏های گیاهی و طبیعی کشور (انسانی و دامی).
۴- تدوین سیاست‏ها و مقررات مربوط به صنایع تامین سموم آلی گیاهی از منشاء گیاه برای امنیت سلامت غذا.
۵- حمایت از توسعه فن آوری‏های نوین در فرآیند تولید و فراوری گیاهان دارویی.

ث – طب ایرانی
۱- تدوین طرح جامع طب ایرانی در کشور.
۲- افزایش دانشکده‏ها، مراکز و موسسه‏های مرتبط با طب ایرانی.
۳- حمایت از خبرگان غیر آکادمیک طب ایرانی و ایجاد زمینه مناسب برای بهره مندی از اندوخته ای درمانگران غیر آکادمیک و انتقال به نسل‏های بعدی.
۴- تدوین دارونامه تخصصی طب ایرانی.
۵- تدوین برنامه تطبیق طب ایرانی با سیستم بهداشتی درمانی کشور.
۶- حمایت از تاسیس مراکز فرآوری مواد دارویی به روش طب ایرانی(نباتی، حیوانی و معدنی).
۷- حمایت از تاسیس مراکز آموزشی و خدماتی غیر دارویی طب ایرانی مانند مرکز طب روحانی، ورزش‏های طب ایرانی، اعمال یداوی.
۸- حمایت از تاسیس مراکز نوآوری طب ایرانی، موزه‏های تخصصی، هتل‏ها و اقامتگاه‏های تحقیقاتی، مراکز تفریحی درمانی و دهکده‏های تندرستی در کشور.
۹- حمایت از ایجاد پوشش بیمه ای برای خدمات درمانی و دارویی طب ایرانی.
۱۰- حمایت از به‏کارگیری روش‏های طب ایرانی در پرورش و درمان بیماری‏های دام، طیور و آبزیان در کشور.

ج – تحقیقات، آموزش، ترویج و فرهنگ سازی
۱- اصلاح و تکمیل نظام جامع تحقیق، آموزش و ترویج گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۲- تقویت و گسترش پژوهش و آموزش‏های عالی در زمینه گیاهان دارویی و طب ایرانی.
۳- تدوین نظام جامع تحقیق و پژوهش در حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‏های طبیعی.
۴- حمایت از برگزاری گردهم آیی‏ها، جشنواره‏ها و کارگاه‏های آموزشی درزمینه گیاهان دارویی وطب ایرانی.
۵- حمایت از برگزاری دوره‏های آموزشی برای کشاورزی و تولید کنندگان گیاهان دارویی.
۶- راه اندازی دور‏های آموزش آشنایی مقدماتی با گیاه درمانی و طب ایرانی برای دانشجویان دوره‏های گروه پزشکی (پزشکی – داروسازی – دامپزشکی – پیراپزشکی).
۷- حمایت از برگزاری دوره‏های کار آموزی برای پزشکان، داروسازان و عطاران به منظور افزایش سطح علمی کشور در زمینه گیاهان دارویی و فرآورد‏های طبیعی و طب ایرانی.
۸- آموزش عمومی آشنایی گیاهان دارویی و طب ایرانی از طریق رسانه‏ها و مدارس و مراکز فرهنگی.