عناب درختی خزان کننده به ارتفاع ۶ تا ۸ و گاهی تا ۱۲ متر می باشد. پوست تنه آن ناصاف، چوب آن محکم و به رنگ قهو ه ای است. شاخه های جوان آن در ابتدا سبز تیره و سپس قرمز تیره می شوند. در عناب دو نوع شاخه وجود دارد: تعداد زیادی از شاخه ها خزان کننده اند و در فصل زمستان از درخت جدا شده و به زمین می ریزند، گل و میوه ها بر روی این شاخه ها تشکیل می شوند. برخی دیگر از شاخه ها دایمی بوده و باعث رشد سالانه درخت می شوند که این شاخه ها قطورند و خود دارای تعدادی شاخه خزان کننده هستند. در هر شاخه خزان کننده، ۵ الی ۱۲ خوشه گل جانبی و در هر خوشه ۷ الی ۱۴ گل زرد رنگ به قطر ۳ الی ۶ میلیمتر وجود دارد. گل عناب دو جنسی بوده و بوسیله حشرات گرده افشانی می شوند. میوه عناب شفت، کشیده یا مدور و در مراحل اولیه سبز رنگ است که با رشد میوه به تدریج زرد شده و در زمان رسیدگی به رنگ قرمز تیره (عنابی) در می آید. هسته آن سخت و استخوانی است. میوه های خشک عناب شبیه خرما می باشد به همین دلیل به آن خرمای چینی نیز می گویند.





عناب دارای مقاومت بالا به شوری و خشکی است و دماهای بسیار پایین (تا ۲۰- ) را تحمل می کند. این گیاه مقاوم به کم آبی بوده و در برخی از مناطق به صورت دیم می روید. در بهار دیرتر از سایر درختان رشد رویشی خود را شروع کرده و در پائیز نیز قبل از همه درختان خزان می کند، لذا از سرمای دیررس بهاره و زودرس پائیزه در امان می باشد. درخت عناب از نظر نیاز به نور، از درختان بسیار نورپسند به شمار می آید و بنابراین تراکم آن را به گونه ای درنظر می گیرند که درخت بیشترین مقدار نور را جذب کند. مناسب ترین خاک برای پرورش عناب، خاک های شنی لومی و عمیق است.
درخت عناب بومی آسیای جنوب شرقی، آسیای میانه و قفقاز است که از چند هزار سال قبل در کشورهایی مانند چین، هندوستان، افغانستان، پاکستان و ایران کشت می شد و سپس به کشورهای اطراف دریای مدیترانه از جمله سوریه، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و بعد به کشورهای شمال آفریقا منتقل شده است. عناب از گیاهان بومی فلات ایران است و به طور عمده در استان های خراسان، گلستان، مازندران، فارس، اصفهان، مرکزی، یزد، کرمان، لرستان، همدان، تهران، قزوین و قم مشاهده می شود.




تکثیر درخت عناب معمولا بوسیله پاجوش صورت می گیرد. پاجوش ها را در پاییز از درختان ۲ ساله یا بیشتر جدا کرده و به محل مورد نظر منتقل می کنند. آفت ها و بیماری های عناب کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در منابع فقط به مگس عناب اشاره شده است. این حشره میوه ها را قبل از رسیدن سوراخ کرده درون آنها تخم ریزی می کند و لاروها پس از بیرون آمدن از تخم از گوشت میوه تغذیه می کنند. گلدهی و میوه دهی عناب در چند مرحله متوالی صورت می گیرد. گل هایی که در اواخر فصل رشد تشکیل می شوند، زمان لازم را برای رسیدن میوه ندارند. درختان عناب در ۱۵ الی ۲۰ سالگی به حداکثر تولید می رسند. عمر اقتصادی درختان عناب ۵۰ سال است. هر درخت عناب به طور متوسط سالانه قادر به تولید ۲۰ تا ۴۰ کیلوگرم عناب تازه است. به دلیل مقاومت زیاد عناب به شرایط نامساعد محیطی و خشکسالی، در سال های اخیر کشت و پرورش آن مورد توجه زیاد باغداران قرار گرفته و تقاضا برای توسعه این محصول افزایش یافته است. هم اکنون حدود ۱۲۰۰ هکتار از زمین های کشاورزی کشور که اغلب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری واقع شده اند، به کشت عناب اختصاص دارد که حدود ۹۸ درصد آن در استان خراسان جنوبی واقع است و سالانه بیش از ۱۷۰۰ تن میوه عناب از این مزارع برداشت می شود. متوسط تولید عناب ۲ تن در هکتار است.





بافت میوه عناب از لحاظ ویتامین ها بخصوص ویتامین ث بسیار غنی است. واریته های عناب معمولا ۲۰ تا ۳۰ درصد مواد قندی و ۸/۰ تا ۲ درصد پروتئین می باشند. قندهای آزاد در عناب خشک شده شامل  ۵۰ درصد ساکارز و مقادیری گلوکز و فروکتوز است. میوه عناب همچنین دارای مقدار زیادی موسیلاژ، اسید مالیک و اسید سیتریک است. در برگ عناب ماده ای به نام “زی زی فین” وجود دارد. از دیگر مواد تشکیل دهنده عناب می توان به ساپونین ها، فلاونوئیدها، ویتامین های ب و آ ، کلسیم، فسفر و آهن اشاره نمود. در عصاره چوب عناب، یک ماده قابل تبلور به نام اسید “زی زی فیک” و تاننی به نام “اسید زی زی فوماتیک” و نوعی ماده قندی وجود دارد. هسته عناب دارای روغنی شامل اولئیک اسید، لینولئیک اسید، پالمتیک اسید و فیتوسترول می باشد.





خواص درمانی و کاربردها

این گیاه علاوه بر استفاده های دارویی، بدلیل داشتن برگ های شفاف و میوه های زیبای عنابی رنگ دارای جنبه ی زینتی نیز بوده و در جلوگیری از فرسایش خاک و بیابان زدایی نیز کاربرد وسیعی دارد. از چوب آن نیز به دلیل دارا بودن استحکام و زیبایی در منبت کاری، خراطی و ساخت وسایل تزیینی استفاده می شود.



و ادامه دارد …









از دوست گرامی ام جناب آقای مهندس رضا شاه حسینی بابت ارسال این مطلب صمیمانه تشکر و قدردانی می نمایم. در صورت نیاز به هرگونه راهنمایی می توانید از طریق پست الکترونیک reza.shahhoseini@gmail.com با ایشان ارتباط برقرار نمایید.

منبع: شاه حسینی، رضا. ۱۳۸۹٫ بررسی تنوع ژنتیکی گیاه دارویی عناب با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی و مولکولی. پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی، ادویه ای و نوشابه ای. دانشگاه تربیت مدرس تهران. استاد راهنما: دکتر علیرضا بابایی – استاد مشاور: مرحوم دکتر رضا امیدبیگی.