قره‌قاط(Vaccinium arctostaphylos L.) گیاهی از تیره اریکاسه است که در ارتفاعات استان گیلان، ارتفاعات کلاردشت و خانقاه اردبیل می‌روید. میوه‌های این گیاه سته ای پربذر بوده و بر روی شاخه های جوان و بصورت جانبی یا انتهایی تولید می‌شوند(۳ و۴). بلوبری‌ها خویشاوندان اهلی قره‌قاط هستند که در سطح نسبتا وسیعی در اروپا و آمریکا کشت وکار می شوند. ازدیاد بلوبری ها از طریق بذر صرفا برای مطالعات اصلاحی به کار برده می شود(۱۲).

      براساس گزارش اک (۱۹۸۸) و هارتمن و همکاران(۱۹۹۷) هیچ پیش تیماری برای جوانه زنی بذر بلوبری‌ها نیاز نیست ولی جوانه‌زنی بذر کرن‌بری‌ها (دیگر خویشاوند قره‌قاط) در صورت سرمادهی بذر به مدت سه ماه بهبود پیدا می‌کند (۶ و۱۰). ثابت شده است که بذور گونه‌های مختلف Vaccinium فوتوبلاستیک هستند و برای جوانه زنی به چندین ساعت نور روزانه نیاز دارند (۷،۸ و۹).  

 مواد و روشها

       میوه‌های قره‌قاط از رویشگاه ارتفاعات تالش جمع آوری و برای استخراج بذر به آزمایشگاه منتقل شد. استخراج بذرها براساس توصیه گریفین و بلازیچ(۲۰۰۲) صورت گرفت(۹). علاوه بر شمارش بذور وزن آنها, درصد وزن بذر به وزن کل میوه و اندازه بذور مورد ارزیابی قرار گرفت. در این آزمایش اقدام به تهیه میکروگرافهایی با میکروسکوپ الکترونی‌نگاره مدل LEO ساخت انگلستان از سطح، شکل و برجستگیها و فرورفتگی‌های روی بذر قره‌قاط گردید(۲).

     به منظور بررسی نیاز سرمایی بذور و تعیین بهترین شرایط سرمادهی مصنوعی  و شرایط جوانه‌زنی (در تاریکی کامل یا در تناوب نور و تاریکی)، آزمایشی در قالب فاکتوریل با طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی با سه فاکتور در سه تکرار طراحی شد. در این آزمایش فاکتورA یعنی تعداد روزهای سرمادهی بذر در چهار سطح(شاملa₁  = ۱۵ روز , a₂ = 30 روز , a₃ = 60 روز , a₄= 90 روز), فاکتور B یعنی شرایط سرمادهی در دو سطح (b₁ = محیط مرطوب و b₂ = بذر خشک) و فاکتور C یا شرایط جوانه زنی نیز در دو سطح (c₁ = تاریکی کامل و c₂ = تناوب نور وتاریکی) در نظر گرفته شد. برای هر ترکیب تیماری ۲۰ بذر در نظر گرفته شده و نهایتا” درصد و سرعت جوانه زنی مورد ارزیابی قرار گرفت. بعد از گذشت ۱۵ روز از سرمادهی بذور داخل یخچال, تیمارهای دارای فاکتور a₁ به شرایط جوانه‌زنی(در تاریکی کامل یا در تناوب نوری) منتقل شدند و بمدت ۶۰ روز در شرایط جوانه‌زنی پیش بینی شده قرار داده شدند تا صفات مورد نظر ارزیابی شوند. شایان ذکر است که شرایط تاریکی مطلق یعنی تیمار c₁ داخل انکوباتور با دمای۲۰- ۲۵ درجه سانتیگراد مهیا گردید و تناوب نور و تاریکی در آزمایشگاه به صورت استفاده از نور طبیعی در روز و ایجاد تاریکی در شب برای بذور تحت آزمایش ایجاد شد.

نتایج و بحث

     شمارش بذور نشان داد که در هر سته قره‌قاط به طور متوسط ۴۵ بذر وجود دارد که حداکثر ۹/۵ درصد وزن میوه به آنها مربوط است. وزن هر بذر قره‌قاط به طور متوسط حدود ۳۱/۰ میلی‌گرم می‌باشد. اندازه بذور قره قاط در میوه های رسیده خیلی ریز تا ریز دیده می‌شود. اندازه رنگ بذر قره قاط از زرد روشن تا زرد تیره و قهوه ای قابل دسته بندی است. میوه قره‌قاط کروی شکل بوده و به طور متوسط حدود ۵/۹ میلیمتر می‌باشد. به منظور بررسی صفات بذر قره‌قاط و تشخیص شکل و برجستگی های سطح بذر اقدام به تهیه میکروگرافهای الکترونی گردید(شکل۱). بررسی چهار نمونه بذر قره قاط و میکروگرافهای الکترونی نشان داد که این بذر به دو شکل عمده تخم مرغی و بیضی شکل قابل مشاهده است و در سطح پوسته مشبک این بذر، سلولهایی با دیواره مشخص و دریچه های ریز دیده می شود.

    در این آزمایش هیچ بذری در تاریکی مطلق (داخل انکوباتور) موفق به جوانه زنی نشد. لذا فاکتور جوانه‌زنی در تاریکی مطلق (یعنیc₁) در زمان تجزیه و تحلیل آماری حذف گردید بدین ترتیب بذور قره قاط بعد از سپری کردن دوره سرمایی فقط در شرایط تناوب نوری قادر به جوانه‌زنی هستند و در تاریکی مطلق این بذرها قادر به جوانه‌زنی نمی‌باشند. لذا بذر قره قاط براساس تعریف(۱) جزء بذور دارای عکس‌العمل مثبت فوتوبلاستیک می باشد. چنین صفتی برای گونه V. vitis-idaea نیز گزارش شده است (۲۰). درصد بذور جوانه زده طی ۳۰, ۴۰, ۵۰ و ۶۰ روز بعد از انتقال به شرایط جوانه زنی مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت(جدول۱).

     براساس نتایج بدست آمده(جدول۱)، بین تیمارهای فاکتورA در سطح احتمال ۱% اختلاف معنی‌دار وجود دارد, بدین معنی‌که سی روز پس از انتقال بذور به شرایط جوانه زنی تیمار سرمادهی ۱۵ روزه بهترین تیمار بوده است. تجزیه واریانس داده‌ها در روز شصتم جوانه زنی, نشان می‌دهد که بین سطوح فاکتور A از نظر آماری اختلاف معنی‌داری در سطح ۵% وجود دارد درحالی‌که بین دو سطح فاکتور B و اثر متقابل B و A اختلاف در سطح ۱% معنی دار است. شایان ذکر است که از سطوح مختلف فاکتور A, سطح دوم یعنی a₂  (۳۰ روز سرمادهی )بهترین نتیجه را موجب شده است سطح دوم فاکتور B یعنی سرمادهی بذور در محیط خشک همانند نتایج قبلی بهترین تیمار بوده است و موجب جوانه زنی بهتر بذور شده است ولی از اثرات متقابل فاکتور های A وB همچنان ترکیب تیماری a₄b₂ (یعنی نود روز سرمادهی خشک بذور)بیشترین جوانه زنی بذور را موجب شده است. خاطر نشان می شود که در این مورد بیش از ۵۰ درصد بذور تحت آزمایش موفق به جوانه زنی پس از ۶۰ روز شده اند درحالی‌که تحت تاثیر ترکیب تیماری a₄b₁ که کمترین تعداد بذور جوانه زده را موجب شده است حداکثر ۱۰ درصد بذور جوانه زده‌اند. نتیجه کلی این است که سرمادهی بذور در یخچال در محیط خشک بهتر از محیط مرطوب بوده و تعداد روزهای سرمادهی بمدت ۱۵ تا ۹۰ روز می تواند در محیط خشک موجب زایل شدن خواب بذر قره‌قاط شود، هرچند بهترین نتیجه تحت تیمار ۹۰ روز سرمادهی خشک به دست می‌آید سیدرویچ و همکاران(۱۹۹۱) نیز ضمن بررسی اثر نور برروی جوانه‌زنی بذور بلوبری پابلند دریافتند که این بذور تحت شرایط تاریکی قادر به جوانه‌زنی نیستند(۱۱). برخی از گزارشها تیمار سرمایی ۹۰ روزه برای قره‌قاط پیشنهاد کرده‌اند (۵). در آزمایش ما هیچ بذری بلافاصله پس از خارج کردن از میوه موفق به جوانه‌زنی نشد.بدین ترتیب قره‌قاط  دارای عکس العمل مثبت فوتوبلاستیک می‌باشد.

شکل۱- میکروگرافهای الکترونی بذر قره قاط

جدول ۱- تجزیه واریانس اثر تیمارها بر تعداد بذور جوانه زده(۳۰، ۴۰، ۵۰ و۶۰ روز پس از انتقال به شرایط جوانه زنی)

ns: اختلاف غیرمعنی دار ،    * و**: به ترتیب اختلاف معنی دار در سطح ۵% و ۱%

منابع

۱- زرین قلم، م.۱۳۷۳٫ فیزیولوژی گیاهی در رابطه با باغبانی(ترجمه). انتشارات گلنشر.

۲- شریعت زاده، س. م و ا. مجد. ۱۳۷۹٫ میکروسکوپ الکترونی و هیستوتکنیک در میکروسکوپی الکترونی و نوری. انتشارات آییز. ۲۷۶ صفحه.

۳- صداقت حور، ش.۱۳۸۳٫ بررسی مشخصه های گیاهشناسی, باغبانی و شیمیایی قره قاط و معرفی آن به عنوان یک ریز میوه و گیاه دارویی جدید ایرانی. رساله دکتری باغبانی واحد علوم و تحقیقات تهران.

۴- قهرمان, ا.۱۳۷۳٫ کورموفیتهای ایران (سیستماتیک گیاهی).جلد سوم. مرکز نشر دانشگاهی. صفحه ۱۲-۲۳٫

۵٫ Anonymous. 2000. Plants for a future: Database search results. Vaccinium arctostaphylos. http://www.ibiblio.org/pfaf/cgi-bin/arr-html.

۶٫ Eck, P. 1988. Blueberry Science. New Brunswick, N. J. Rutgers University Press.

۷٫ Giba, Z., Grubisic, D., and Konjevic, R. 1995. The involement of phytochrome in light-induced germination of blueberry seeds. Seed-science and Technology. 23,1,11-19.

۸٫  Giba, Z., Grubisic, D., and Konjevic, R. 1993. The effect of white in light, growth regulators and temperature on the germination of blueberry(Vaccinium myrtillus L.) seeds. Seed-science and Technology. 23:3,521-529.

۹٫ Griffin. J., and Blazich. A. 2002. Vaccinium L. (blueberry or cranberry). North Carolina State University. Internet.

۱۰٫ Hartmann, H. D., Kester, D. L., Davies, F. T., and Geneve, R. L.1997.Plant propagation. 6th edition. Prentice Hall International, INC. Pp. 656- 657.

۱۱٫ Sidorovich, E. A., Kutas, E.N., Chernik, V.F., and Sudeineya, S.V.1991. The effect of light on the germination of seeds and isolated embryos of high bush blueberries in invitro culture. Bulleten –Glavanogo-Botanicheskogo–sada(abstract). 159, 95-97.

۱۲٫ Thakur,K.S. and Rathore,D.S. 1991. Blueberries. In:Temprate fruits. Edited by: Mitra, S.K., Bose,T.K., and Rathore,D.S.India.

برچسب‌ها: قره قات, سرمادهی قره قاط, گیاهان دارویی, ارسباران