میزان شیوع بیماری های قلبی عروقی، سرطان ها و استئوپروز در کشورهای مختلف متفاوت می‌باشد. فاکتورهای اتیولوژی (بیماری زایی) زیادی در میزان این تفاوت دخالت دارند که از جمله آنها خصوصیات نژادی، رژیم غذایی و نحوه زندگی می‌باشند. نقش رژیم غذایی در جوامع عمومی بسیار زیاد است چون غذاها حاوی ترکیبات فعال بیولوژی متفاوت هستند. مثال بارز از مواد فعال بیولوژی کـه در اینجـا بـه آن اشاره می‌شود فیتواسترول‌ها یا فیتواستروژن ها (استروژن های گیاهی) می‌باشند. 

مطالعات اپیدمیولوژی پیشنهاد می‌کند که جوامعی که مصرف کننده زیاد فیتواستروژن‌ها در رژیم غذایی خودشان هستند از ریسک پایین‌تری نسبت به خیلی از بیماری ها که به بیماری های غربی( Western disease ) موسوم هستند، برخوردارند.

فیتواستروژن ها در بسیاری از غذاها وجود دارند و فعالیت بیولوژیکی آنها در حیوانات در مطالعات متعددی به اثبات رسیده‌است. این ترکیبات بدین صورت تعریف می‌شوندکه از نظر ساختمان و عمل، شبیه۱۷ – بتا- استرول می‌باشند و یا این که اثراتی شبیه استروژن را ایجاد می‌نمایند. فیتواستروژن ها شامل چندین گروه از ترکیبات می‌شوند که از جمله لیگنان ها، ایزوفلاونوئیدها، کومستان ها و و لاکتون های رسورسیلیک اسید را در بر می‌گیرند. 

وجود ایزوفلاونوئیدها محدود به گیاهان خانواده نخود ( Leguminosae ) می‌شود. گیاه سویا از گیاهان خانواده نخود است و حاوی فیتواستروژنهای ژنیستنین، دایدزنین و گلیستین بوده که همگی جز ایزوفلاون‌ها هستند و روی رسپتورهای استروژن عمل می‌کنند و هم دارای خواص آگونیستی و هم آنتاگونیستی می‌باشند .

اکول یک متابولیت و ایزوفلاون نسبتاً قوی است که از متابولیزه شدن دایدزنین حاصل می‌شود (و دایدزنین از فور مونونیتن). ژنیستنین از بیوکانین‌آ به دست می‌آید. ایزوفلاون‌ها آگونیست‌های بسیار ضعیف استروژن بوده که به رسپتور استروژن با تمایل کمتر از استرادیول باند می‌گردند. در هنگامی که میزان استرادیول در بدن برای رقابت در اتصال به رسپتور کم است، ایزوفلاون ها خواص آگونیستی را بیشتر ارائه می‌نمایند.

از طرف دیگر، خواص آنتی‌استروژنیک آنها به غلظت‌های نسبی فیتواستروژن و استروژن داخلی بستگی دارد و ممکن است زمانی که استروژن داخلی فراوان است، فیتواستروژن ها سبب می شوند تا رسپتور استرادیول دور از دسترس استرادیول قرار گیرد. حدود قدرت های نسبی این ترکیبات در مقایسه با استرادیول چنانچه ۱۰۰ فرض شود عبارتست از: کومسترول(۲۰۲/۰)، ژنیستنین(۰۸۴/۰)، اکول (۰۶۱/۰)، دایدزنین(۰۱۳/۰)، بیوکانین‌آ (۰۰۶/۰) و فورمونونتین(۰۰۰۶/۰).

در هر صورت، میزان فعالیت یکسانی بوسیله ایزوفلاون ها و استرادیول به هنگام استفاده از غلظت زیاد آنها مشاهده می گردد و این نشان می‌دهد که کمپلکس‌های رسپتور- استروژنی تشکیل شده بوسیله استرا دیول و ایزوفلاونوئیدها معادل هم می‌باشند. بر هم کنش رسپتور استروژن با ایزوفلاون با مهار رسپتور توسط تاموکسیفن ثابت شده‌است. ثابت جداشدن نسبی ژنیستنین برای رسپتور استروژن ۱۰۰ تا ۰۰۰/۱۰ مرتبه بیشتر از استرادیول و دی‌اتیل استیل بسترول می‌باشد. 

ایزوفلاونوئیدها، علاوه بر اثرات استروژنیک‌، اثرات ضد ویروس، سرطان ، ضد باکتری و ضد قارچ نیز دارند. فلاونوئیدها همچنین دارای اثرات آنتی‌اکسیدانت، آنتی‌موتاژنیک و ضد التهاب نیز می‌باشند. مهمترین ایزوفلاون مورد مطالعه، ژنیستنین می‌باشد که یک مهار کننده آنزیم تیروزیـن کینـاز، DNA توپوایزومراز و کیناز ریبوزومی ۶۰S می‌باشد. مهار آنزیم تیروزین کیناز مهم می‌باشد چون رسپتور این آنزیم در کنترل میتوژنزیس، تنظیم چرخه سلولی، عمر سلولی و انتقال سلولی از طریق باند شدن فاکتور رشد نقش دارد. 

در ده سال گذشته بیش از ۳۶۰۰ مطالعه درباره فعالیت بیولوژیکی ژنیستنین منتشر شده‌است. عمده این فعالیت ها بر روی فعالیت مهار کننده تیروزین کیناز، فعالیت‌های محافظت کنندگی در سرطان ها و بیماری های قلبی- عروقی و فعالیت فیتواستروژنی آن متمرکز شده‌است.

دانه سویا فراوانترین منبع غذایی ایزوفلاونوئیدها است (تا mg/kg ۱۸۰۰ وزن تازه). ۱ گرم دانه سویا حاوی نزدیک به ۸۰۰ میکروگرم دایدزنین و بیش از ۵۰۰ میکروگرم ژنیستنین است. در حالی که ۱ گرم پروتئین سویا تقریبا دارای µg ۲۵۰ ژنیستنین می‌باشد. 

● نحوه عمل فیتواستروژن ها 

زنان قبل و بعد از یائسگی دارای علائمی هستند که مربوط به کاهش استروژن می‌باشد. جایگزینی استروژن می‌تواند باعث درمان آن علائم گردد. سوال این است که چرا بیش از یک درمان برای درمان علائم منوپوز وجود دارد؟ این بدین دلیل است که استروژن های استروئیدی پاسخ‌های همگون در همه بافت‌های هدف ندارند و یا احتمالا به‌دلیل اثرات نامطلوب آنها می‌باشد. استروژن به رسپتور استروژن( ER ) باند شده و باعث عمل ترجمه برداری ژن می‌گردد.

دو زیر گروه از ER ، شناخته شده‌اند که توزیع سلولی و غلظت متفاوت در بافت های هدف دارند. باند شدن با ER و حوادث بعدی آن شدیداً پیچیده است و وابسته به بافت، سلول و محیط می باشد. فیتو-استروژن ها به خوبی استروژن ها می‌توانند به رسپتور آنها باند شوند.

ایزوفلاون ها و کومستان ها در تمایل‌ به باند شدن و یا واکنش دادن با رسپتورهای استروژن با هم تفاوت دارند. ژنیستنین، دایدزنین و کومسترول به‌عنوان یک تنظیم کننده رسپتور استروژن انتخابی ( SERM ) طبیعی شناخته شده‌اند که با تمایل بیشتری به ER; نسبت به ERباند می‌شوند و اثرات مهمی در روی بعضی از بافت های متأثر از استروژن در مغز، قلب و عروق، تناسلی- ادراری و در استخوان دارند. ساختمان مولکولی ژنیستنین با ۱۷ بتا- استرادیول شباهت هایی دارد به ویژه حلقه فنلی A و فاصله بین دو گروه هیدروکسی در هر دو مشابه می‌باشند.

این شباهت ها توانایی باند شدن ژنیستنین به رسپتورهای استروژن و پروتئین‌های باند کننده هورمون جنسی را تأیید می‌کند. بنابراین، ژنیستنین می‌تواند هم فعالیت استروژنی و هم آنتی‌استروژنی را ارائه نماید (به‌دلیل رقابت با استرادیول در باند شدن با پروتئین). شباهت های ساختمانی همچنین بین ژنیستنین و تاموکسیفن (یک آنتی‌استروژن سنتتیک و عامل محافظت کننده سرطان سینه) نیز مورد توجه می‌باشد. 

● اثرات فیتو استروژن ها در سندرم منوپوز( MPS )، بیماری های قلبی و عروقی، استئوپروز و در پیشگیری از سرطان: 

فیتو استروژن ها که آگونیست‌های ضعیف استروژن می‌باشند، در موقعی که میزان استروژن در محیط کم باشد می‌توانند اثرات استروژنیک خود را قوی تر ارائه نمایند. بنابراین شاید این پیش‌بینی درست باشد که آنها در زنان یائسه، خواص استروژنی بیشتری را ارائه نمایند. کاهش استروژن در زنان یائسه ممکن است منجر به علائم نامطلوب همچون گر گرفتگی، خشکی محیط واژن به همراه افزایش خطر از دست دادن کلسیم استخوان (استئوپروز) و همچنین بیماری های قلبی عروقی و بروز سرطان های سینه، کولون، اندومتر و تخمدان گردد.

مطالعات اپیدمیولوژیکی متعددی ثابت کرده‌است که شیوع کمتر این بیماری ها در زنان آسیایی به ویژه ژاپنی، سنگاپوری و چینی به دلیل سطوح بالای فیتواستروژن ها در رژیم غذایی آنها می‌باشد. 

● تحلیل 

تا کنون مشخص شده است که روند مصرف داروهای گیاهی در دنیا رو به افزایش است. جایگاه فرآورده های دارویی گیاهی در طب سنتی و طب نوین از دو دیدگاه مجزا مورد تایید بوده و اثبات شده است. البته در مواردی تاثیرات مولکولی مواد موجود در فرآورده های گیاهی از نظر مکانیسم اثر با نظریه های تاثیر اختصاصی داروها بر روی گیرنده ها منطبق می باشد.

تاثیر مصرف فیتو استروژن ها از این نظر نیز مورد تایید می باشد. ایجاد اثرات رقابتی با استروژن های آندوژن (داخل بدن) برای اشغال گیرنده های محیطی سبب حفظ تعادل واکنش های ناخواسته حاصل از تغییرات غلظت هورمون های زنانگی و سلامت بافت های بدنی در قبل و بعد از دوران یائسگی می گردد. لذا با توجه به تغییرات هورمونی و بعضا مصرف داروهای استروژنیک، کنترل عوارض و حفظ سلامتی با عرضه فرآورده های طبیعی در اولویت های تولید در شرکت های داروسازی قرار گرفته است.

توصیه به مصرف کمکی و در اختیار قرار دادن اینگونه استروژن های گیاهی نه تنها سبب حفظ سلامت خواهد شد، بلکه از درآمد زایی و بازار مصرف مناسبی نیز برخوردار است.

دکتر محمد آزاد بخت