در ایران علیرغم کشت دیرینه برخی گیاهان دارویی مانند زیره سیاه، زیره سبز، زعفران، عناب، زرشک، سیر،حنا، گل محمدی و رناس و لزوم زراعی نمودن گیاهان دارویی دیگر متأسفانه پژوهش با موضوع زراعت گیاهان‌دارویی بر مبنای گونه‌های موجود در کشور و نیاز زارعین و باغداران مورد بی‌مهری واقع شده است. نتایج تحقیقات‌متخصصین داخلی نیز در اختیار همگان قرار نگرفته است بنابراین یکی از حلقه‌های مفقود تولید و فرآوری گیاهان‌دارویی عدم دسترسی علاقمندان به اینگونه مطالب است..
زراعی نمودن گیاهان دارویی در کشورهای پیشرفته در اوایل قرن بیستم طرح‌ریزی و متداول شده است.برای مثال از کل ۱۲۶ هزار نوع داروهای تولیدی کشور آلمان حدود ۹۰ هزار نوع آن منشاء گیاهی‌دارد.(آلیاری،۱۳۷۳) برای معرفی یک داروی مصنوعی (شیمیایی) علاوه بر هزینه‌های بسیار بالا(۱۰-۱۲میلیون‌دلار) به طور متوسط ۱۲ سال زمان لازم است. به همین دلیل تولید داروهای گیاهی در کشور ما رونق‌اقتصادی ندارد و جمع‌آوری حرفه‌ای این گیاهان به منظور گیاه‌درمانی و تولید دارو یا صادرات به سایر کشورهای‌دنیا رونق بیشتری دارد. در سالهای اخیر در کشور ما به زراعت و تولید انبوه گیاهان دارویی بویژه در برخی مؤسسات‌خصوصی توجه شده است. بعنوان مثال کشت بابونه حقیقی توسط شرکت دارویی امین (در استان قزوین) در سطح۳۰۰ هکتار به منظور تولید قطره بابونه از جمله این اقدامات است. در جریان متداول‌نمودن زراعت گیاهان دارویی‌بررسی‌های سازگاری این گیاهان به شرایط اقلیمی مختلف و جنبه‌های اگروتکنیکی، اصلاح، فرآوری، خشکانیدن،ارزیابی مواد مؤثره دارویی و استاندارد نمودن آنها از اهمیت خاصی برخوردار است. شناخت توده‌های محلی(فرم‌های اولیه) و توده‌های حفاظت شده (فرم‌های ثانویه) و انتخاب بهترین و مناسب‌ترین پایه‌ها از بین این توده‌هاارزش بسیاری در اصلاح گیاهان دارویی دارد. در خصوص ویژگیهای ارقام، محل تولید، زمان کاشت و برداشت،مراقبت‌های زراعی، نحوه خشکانیدن و غیره دستورالعمل‌هایی باید مشخص شود. بررسی مواد مؤثره، انتخاب‌گونه‌های مطلوب، تثبیت مواد مؤثره و تولید ارقام پرمحصول دارای اهمیت زیادی هستند. ذکر این نکته که موادمؤثره گیاهان دارویی تحت تأثیر سه عامل عمده وراثت، فنولوژی و عوامل محیطی کنترل می‌شوند ضروری بوده،بنابراین، انتخاب ارقام، زمان برداشت و عوامل محیطی در غلظت و مقدار ماده موثره دارویی نقش مهمی را ایفاءمی‌نماید.(آئینه‌چی،۱۳۶۵)
گیاهان دارویی کشت شده به علت برتری‌هایی که قبلا نیز گفته شده نظیر تولید زیادتر در واحد سطح بااراضی محدودتر، قابلیت کنترل کمی و کیفی فرآورده‌های آن، جلوگیری از خسارت آفات و بیماریها، جمع‌آوری‌اعضاء مفید گیاهان دارویی در زمان مناسب، خشک‌کردن و نگهداری طولانی مدت اندامهای جمع‌آوری شده ومزایای دیگر، نسبت به گیاهان خودرو بازارپسندی بیشتری دارند.
در هنگام کاشت گیاهان دارویی توجه به شرایط اقلیمی و طبیعی مورد نیاز هرگونه ضروری است، برای مثال‌پرورش گیاهان بومی مناطق مرتفع در دشتها اغلب دشوار و مقرون به صرفه نیست زیرا در هر مکانی نمی‌توان اقدام‌به کشت آنها نمود. برای پرورش گیاهان غیربومی بهتر است در ابتدا یک مزرعه کوچک آزمایشی ایجاد نمود و کلیه‌شرایط محیطی لازم برای پرورش گونه مورد نظر را فراهم ساخت و سپس به تدریج کاشت آنرا توسعه داد.
روشهای تکثیر گیاهان دارویی به علت تنوع چشمگیر آنها متفاوت است، برخی گیاهان تولید بذر ندارند ویا گیاه حاصل از بذر شباهتی به گیاه مادری پیدا نخواهد کرد و از طریق غیرجنسی (رویشی) قابل تکثیر هستند مثل‌زعفران، ترخون، نعناع، Sorrel و Comfrey. بذر برخی گیاهان دارویی در پاییز کشت می‌شوند و در بهار جوانه‌می‌زنند نظیر Sweet woodruff, Cicely و Angelica. برخی گیاهان دارویی در فصل بهار کشت می‌شوند.اغلب گیاهان دارویی چندساله قبل از شروع فصل بهار (اسفندماه) قبل از گرم‌شدن هوای محیط در گلخانه به دور ازنور مستقیم آفتاب و در خاک مرطوب در داخل شاسی کشت می‌شوند و گیاهچه آنها بعد از مساعدشدن شرایط به‌محیط باز (مزرعه یا زمین اصلی) منتقل می‌شود.
جهت تکثیر گیاهان دارویی بهتر است حتی الامکان از بذرهای استاندارد و اصلاح شده استفاده شود. مدت‌جوانه‌زدن بذرهای اصلاح‌شده با توجه به گونه و واریته متفاوت است برای مثال بذر بابونه طی ۳-۵ روز جوانه‌می‌زند در حالیکه، بذر تاتوره طی ۳-۴ هفته می‌روید. زمین‌های سخت و یا گل‌آلود خروج جوانه‌ها را به تأخیرمی‌اندازد لذا، بذور را در شرایط ساده‌تر و مهیاتر محیط گلخانه بهتر می‌توان جوانه‌دار کرد و سپس آنها را بر حسب‌آب و هوای محل، جهت پرورش در سطح وسیع‌تر به مزرعه انتقال داد.
مخلوطنمودن بذر گیاهانی که سرعت جوانه‌زنی پائین دارند با بذرهایی که سریعتر جوانه می‌زنند (مانندکاهو، خردل، چاودار) برای مشخص کردن ردیف کاشت محصول و تسهیل کنترل علفهای هرز کمک خواهد نمود.بذر گیاهان دارویی ممکن است بصورت ردیفی یا درهم در کرت کشت شوند. کشت ردیفی چنگک‌زدن خاک و از بین‌بردن علفهای هرز، جذب نور، استفاده از رطوبت خاک برای هماهنگی رشد گیاهچه‌ها و برداشت راحت‌تر راامکان‌پذیر می‌سازد. کشت ردیفی برای بذرهای ظریفی چون مرزنجوش، بابونه، بادرنجبویه، آویشن معطر و باغی‌مناسب‌تر است. این بذور که بایستی کاملا سطحی کاشته شوند. بذور این قبیل گیاهان دارویی در هنگام جوانه زدن‌نسبت به نور حساسیت نشان می‌دهند (فتوبلاست)(۱) و در عمق زیاد خاک یا در تاریکی جوانه نخواهند زد. درمقابل بذرهایی مانند رازیانه در تاریکی بهتر جوانه می‌زنند. در مورد اغلب گیاهان دارویی پوشاندن بذور باکودپوسیده، ماسه و دیگر مواد سبک (بمیزان چند سانتیمتر روی خطوط کاشت) باعث سهولت سبزشدن و خروج‌گیاهچه‌ها می‌شود. انتخاب جهت کاشت برای حداقل‌نمودن سایه‌اندازی گیاهان دارویی روی هم، باعث افزایش‌بهره‌وری از نور خورشید می‌گردد.
روشهای تکثیر گیاهان دارویی
الف) بذر: مانند دیگر گیاهان روش تکثیر با استفاده از بذر در گیاهان دارویی نیز از رایج‌ترین روشهاست. بذرگیاهان دارویی از نظر اندازه، شکل، رنگ، قابلیت حیات، قابلیت جوانه‌زنی، خفتگی، سرعت جوانه‌زنی، درصد وسرعت سبزشدن، پوشش بذر و تزئینات آن، اجزای بذر (جنین، آندوسپرم، لپه)، رفتار جوانه‌زنی و سبزشدن، تولیدلعاب پس از جذب آب و موارد دیگر تنوع بسیار زیادی دارند. گیاهانی مانند کرچک، گلرنگ، بادرنجبویه، زوفا،مریم گلی، بابونه، ماریتیغال، کدوی تخم کاغذی، حنا، زنیان، سنبل طیب، رناس، مغربی، همیشه‌بهار، سرخارگل،انیسون، رازیانه، زیره سبز، زیره سیاه و مانند آن براحتی با بذر تکثیر می‌شوند اما انواع گل محمدی، برخی از انواع‌بومادران و سنا براحتی با بذر تکثیر نمی‌شوند و برای جوانه‌دار نمودن بذر لازم است تیمارهایی بر آنها اعمال گردد.
تکثیر بوسیله بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم (نشاء) انجام می‌گیرد. نشاکاری مریم گلی، علف‌چای،زوفا، گل گاوزبان شمال، آویشن، مرزنجوش و سنبل الطیب موفقیت‌آمیز و نشاکاری گیاهانی مانند بابونه و انیسون‌موفقیت بسیار کمی دارد. کشت عمیق بذر گیاهانی مانند بابونه، باعث افت شدید درصد سبز مزرعه می‌گردد. کشت‌بذر رناس، زوفا و سداب بصورت کپه‌ای (نوشه‌ای) نتیجه بهتری عاید می‌کند. روشهای دیگر تکثیر گیاهان دارویی‌عبارتند از:
ب) قلمه: گل محمدی، مریم گلی، بادرنجبویه، گل ساعتی، بهار نارنج، زرشک، شمعدانی معطر، رزماری،اسطوخودوس، به‌لیمو، حنا، آویشن توسط قلمه ساقه، صبرزرد توسط قلمه برگ و رناس توسط قلمه ریشه تکثیرمی‌شود.
ج) پاجوش: حنا، سماق، گل محمدی، عناب و بیدمشک هر کدام تعداد زیادی پاجوش تولید می‌کنند که‌می‌توان برای تکثیر از آنها استفاده کرد. بهترین زمان جداکردن این پاجوشها در هر گیاه باید طی تحقیقات علمی‌مشخص شود.
د) تقسیم بوته: بومادران استاندارد، علف چای و صبر زرد(آلوئه) و بادرنجبویه پس از رشد کافی قابل‌تقسیم هستند.
ه’) پیوند: گل محمدی، مرکبات (جهت تهیه ویتامین ث)، سیب درختی (جهت تهیه اسانس) و توت ازطریق انواع پیوند تکثیر می‌شوند.
و) ریزوم: نعناع، زردچوبه، بسفایج، سنبل طیب و زنبق (ریزوم متورم) از طریق ریزوم تکثیر می‌شوند.
گیاهان دیگر از طرق زیر تکثیر می‌شوند:
ز) استولن: توت روباه (مسیکه)
ح) پیاز: پیاز خوراکی
ط) کورم: زعفران
ی) خوابانیدن: گل محمدی، پیچ اناری
ک) غده: سیب‌زمینی ترشی، زیره سیاه ایرانی
ل) کشت بافت: پراونش، سنبل الطیب
م) هاگ: پنجه‌گرگ
تکثیر می‌شوند.
عوامل مؤثر بر تولید ماده مؤثره گیاهان دارویی
همانطور که اشاره شد گیاهان دارویی مخازن غنی از مواد مؤثره و اولیه ساخت بسیاری از داروها می‌باشند.مانند هر موجود زنده دیگر انجام واکنشهای متابولیسمی در گیاهان نیز تحت هدایت فرآیندهای ژنتیکی و ساختاروراثتی آنها می‌باشد، با وجود این، عوامل محیطی سبب ایجاد تغییراتی در رشد و نمو گیاهان دارویی و همچنین برکمیت و کیفیت مواد مؤثره آنها می‌گردد. به عنوان مثال گیاهان دارویی خانواده سیب‌زمینی (سولاناسه) که بومی‌نواحی گرمسیری می‌باشند آلکالوئید نوع آسکوپولامین تولید می‌کنند در حالی که همین گیاهان در مناطق غیرگرمسیری آلکالوئید دیگری بنام هیوسیامین تولید می‌نمایند. همچنین، در نواحی مرطوب، درصد آلکالوئید برخی‌از گیاهان دارویی بیشتر از مناطق خشک است و این تا حدود زیادی به جنس خاک و میزان منابع نیتروژن خاک‌بستگی دارد، یا برعکس، مقدار اسانس گیاهان در نقاط خشک زیادتر است.
زمان و روشهای کاشت مطلوب، انتخاب علف‌کشها و آفت‌کشهای مناسب، نقش عمده‌ای در اعتلای کمی وکیفی تولید مواد موثره گیاهان دارویی دارند. در سالهای اخیر توجه زیادی به امکان افزایش مواد مؤثره گیاهان‌دارویی از طریق افزایش وزن کل گیاه (بیوماس) شده است. لانژ و همکاران (۱۹۸۳)، اظهار داشته‌اند که نمی‌توان‌روابط روشنی بین میزان محصول کل و مقدار ماده مؤثره در گیاهان دارویی پیدا کرد.
از عوامل مؤثر بر تولید متابولیت‌های ثانویه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-۱ ساختار وراثتی (ژنتیک): گیاهان در سیر چرخه حیاتی خود دامنه وسیعی از واکنشهای متابولیسمی راانجام می‌دهند که لازمه انجام این فعالیت‌ها، وجود یک ارتباط منسجم و هماهنگ در عمل آنزیم‌های شیمیایی‌است. آنزیمها نیز به عنوان ترکیبات پروتئینی تحت هدایت فرآیندهای ژنتیکی گیاه هستند. پس ساختار وراثتی‌گیاهان در کنترل این واکنشها و سرانجام تولید متابولیت‌های ثانویه نقش کلیدی و مهمی را ایفاء می‌کند(۱۶). به‌طور مثال آلکالوئید با ارزش وینکریستین(۲) که در شیمی درمانی سرطان خون مورد استفاده قرار می‌گیرد به میزان‌چند میکروگرم در واحد وزن خشک گیاه پروانش بدست می‌آید. اصلاح این گیاه در جهت تولید بیشتر این موادمؤثره قابل توجه می‌باشد. همچنین، در سیخک جو(۳) چندین نوع آلکالوئید وجود دارد که در میان آنها آلکالوئیدارگوکریستین (Erogocristine) از ارزش بیشتری برای صنایع دارویی برخوردار است و هدف از اصلاح آن بایدارتقاء میزان تولید این آلکالوئید باشد. دانشمندان با مطالعه بر روی ژنوم‌های مؤثر در تولید متابولیت‌های ثانویه وکاربرد تکتنیک‌های به نژادی به اصلاح گیاهان دارویی در جهت افزایش کمیت و کیفیت مواد موثره با ارزش موجوددر آنها پرداخته‌اند. روشهای اصلاحی در گیاهان دارویی شامل:
الف) دورگ‌گیری بین ارقام و گونه‌های مشخص با صفات بهینه.
ب) تغییر ساختار ژنتیکی گیاهان دارویی به منظور دستیابی به صفات برتر از طریق دستکاری به کمک‌روشهای متعدد مانند پلی پلوئیدی، موتاسیون، انتقال ژن، کشت درون شیشه‌ای(۴) و غیره(۱۷).
-۲ عوامل محیطی: از مهمترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد و نمو و تولید گیاهان داروئی نور، دما، آبیاری،ارتفاع محل رویش، خاک و موجودات زنده پیرامون گیاه را می‌توان برشمرد.
الف) نور: بین خصوصیات مختلف نور (کمیت، کیفیت، تداوم) و تولید متابولیت‌های ثانویه گیاهان دارویی‌ارتباط نزدیکی وجود دارد. یکی از ویژگیهای نور که در فرآیند فتوسنتز و فتومورفوژنز گیاه نقش اساسی دارد کیفیت‌یا طول موج نور می‌باشد به طور مثال برخی گیاهان خانواده سیب‌زمینی در واکنش به طول موج‌های کوتاه نورافزایش قابل توجهی در تولید آلکالوئیدهای موجود نشان داده‌اند، ولی همین طول موج‌های کوتاه بر تولید اسانس‌در گیاهان معطر اثر معکوس داشته است(۱۸). پرتوهای ماوراء بنفش سبب افزایش ماده مؤثره آلکالوئیدی درگیاهانی چون توتون، شابیزک و توتون شده و یا نور آبی تأثیر مشابه‌ای بر افزایش آلکالوئید موجود در گیاه‌استفانیا(۵) داشته است. شدت نور نیز بر رشد و باروری متابولیتی گیاهان دارویی تأثیر عمده دارد. بطور مثال کاهش‌شدت روشنایی از ۱۰/۰۰۰ به ۱۶۰۰ لوکس میزان استروئیدهای غیرقندی موجود در گیاه تاجریزی(۶) را تا ۲۵درصد تقلیل می‌دهد یا میزان گلیکوزیدهای گل انگشتانه(۷) با شدت روشنایی افزایش نشان داده است(۱۹). در گیاه‌خشخاش نیز با افزایش شدت روشنایی مقدار آلکالوئیدهای مرفین و کدئین افزایش می‌یابد(۲۰). عملکرد اسانس‌در نعناع با کاهش ۴۰ درصدی شدت نور، به حدود نصف کاهش یافته است(۲۱). برخی دیگر از گیاهان دارویی نظیرمریم گلی، پرسیاوشان، آنمون و گل برف سایه‌پسند هستند و در شدت نور بالا صدمه می‌بیننند و وزن خشک وعملکرد مواد مؤثره آنها کاهش می‌یابد. بررسی دیگری ارتباط نزدیک سنتز اسانس گیاه بابونه (کامازولن) با شدت‌روشنایی در این گیاه را تأکید نموده است (امید بیگی، ۱۳۷۴). این بررسی که در فیتوترون بر روی گیاه بابونه انجام‌گرفته نشان داد که کاهش نور در طول رویش گیاه سبب کاهش تعداد گل، اندازه گلها و در نهایت کاهش مقدار اسانس‌موجود در آن شده است.
عامل روشنایی در جوانه‌زدن بذور برخی گیاهان دارویی نقش مهمی دارد برای مثال در جوانه‌زنی بذور گیاه‌سنبل‌الطیب، پامچال و توتون وجود نور الزامی است. در حالیکه، نور از جوانه‌زدن بذوری مثل سیاهدانه، سیر وسیزاب جلوگیری می‌کند(۲۳).
ساعات روشنایی و تاریکی (تداوم نور) هم بر فرآیندهای مختلف گیاه تأثیر می‌گذارد. نور متناوب (۸ساعت نور و ۱۶ ساعت تاریکی) به طور معنی‌دار باعث افزایش درصد جوانه‌زنی بذور گیاه بومادران شده است،بعبارت دیگر بذور گیاه بومادران فتوبلاستیک(۸) مثبت می‌باشند و تناوب‌نوری در شکستن خفتگی فیزیولوژیک‌بذور این گیاه مؤثر بوده است (شریعتی و همکاران، ۱۳۸۱). در گیاه بذرالبنج(۹) در طول روز بیش از ۱۴ ساعت‌آلکالوئید بیشتری تولید می‌کند در این گیاه در ۱۴ ساعت روشنایی میزان آسکوپولامین به حداکثر رسیده و درساعات روشنایی بیشتر از آن، بر مقدار هیوسیامین افزوده می‌گردد (امیدبیگی، ۱۳۷۴). همچنین، مقدار آلکالوئیدآسکوپولامین موجود در اندامهای رویشی گیاه تاتوره(۱۰) تحت تأثیر ۱۶ ساعت روشنایی افزایش یافته و در همین‌گیاه تحت تأثیر ۱۹ ساعت روشنایی مقدار هیوسیامین افزایش نشان داده است. وقتی گیاهان اسانس‌دار مریم گلی،رازیانه و نعناع در شرایط روزبلند قرار گرفتند مقدار اسانس تولیدی آنها افزایش داشته است. در گیاه رازک(۱۱) سنتزلوپولین تحت شرایط روز کوتاهی می‌باشد. در گیاه یا م در وضعیت روز بلندی نه تنها مقدار ساپوژنین افزایش یافت،بلکه وزن خشک گیاه نیز فزونی پیدا کرد. در بررسی پوتیوسکی (۱۹۸۲) گیاهان شوید، زیر سیاه و گشنیز درفیتروترون در طول روشنایی ۱۰ تا ۱۶ ساعت و در دمای روز و شب ۸/۱۲ یا ۲۴/۱۲ درجه سانتیگراد به طورمتناوب به مرحله رسیدگی و تولید بذر رسیدند. در طول روشنایی بلند زمان گلدهی و برداشت کوتاه‌تر گردید اما،ماده خشک کل‌بوته‌ها و سایر صفات مورفولوژیکی آنها، بجز ارتفاع بوته، در نتیجه گلدهی زودتر کاهش نشان دادند.عملکرد بذر زیره سیاه در روزهای کوتاه و عملکرد بذر شوید در روزهای بلند و دمای پائین و عملکرد بذر گشنیز دردمای بالا بیشتر بود.
ب) درجه حرارت: دما به عنوان مهمترین عامل کنترل کننده نمو و متابولیسم گیاهی عمل می‌نماید. به‌طوری که شکل برگها و ساقه‌های برخی گیاهان معرف دمای محل رویش آنها می‌باشد. بسیاری از گیاهان دارویی‌هنگامی که از نواحی بومی خود به مناطق دیگر انتقال می‌یابند جهت سازگاری با محیط جدید مجبور به تغییرعادت رشدی خود می‌شوند برای مثال گیاهان گرمسیری چون پروانش، کرچک و تاجریزی پس از انتقال به مناطق‌سرد از حالت چندساله بصورت یکساله درمی‌آیند (امید بیگی، ۱۳۷۴). تغییر رنگ دانه‌های گل گیاه اریجرون ازکارتنوئید به آنتوسیانین نمونه‌ای از اثر دما بر روی گیاهان دارویی می‌باشد یا در گیاه خشخاش هوای گرم ارتباطمستقیمی با مقدار مرفین تولیدی در گرز این گیاه دارد(بروکین، ۱۹۷۱). اغلب گیاهان اسانس‌دار در هوای گرم ازعملکرد اسانس بالاتری برخوردار هستند به طور مثال اسانس موجود در پیکر رویشی نعناع و شوید در فصول گرم‌مقدار بیشتری بوده(۲۶)، در حالیکه در دمای ممتد ۲۵ درجه سانتیگراد یا دمای متناوب ۲۵ و ۱۵ درجه سانتیگراد(به ترتیب در روز و شب) تولید اسانس آنرا به حداکثر رسانده است. دمای بالاتر از ۲۰ درجه سانتیگراد طی دوره‌رویش قارچ ارگوت بر روی گیاه میزبان، باعث کاهش آلکالوئید ارگوتامین در آن شده است.
ج) رطوبت و آبیاری: از جمله عوامل مؤثر بر رشد و نمو و تولید مواد مؤثره گیاهان دارویی آب می‌باشد،که کمبود آن بیشتر از سایر نهاده‌ها بر کاهش تولید اثر می‌گذارد. اگرچه، برخی از گیاهان خشکی‌پسند نظیراسطوخودوس را به صورت دیم هم می‌توان کشت نمود ولی آبیاری تأثیر بارزی بر افزایش وزن خشک پیکر رویشی‌دارد. تحقیقات انجام شده بر گونه‌های تاجریزی نشان داده که مقدار ماده مؤثره در آنها با آبیاری منظم و به موقع‌افزایش داشته، در حالیکه بر اسانس میوه رازیانه آبیاری تقریبآ هیچ تأثیری نشان نداده و فقط تولید میوه و ماده‌خشک گیاه را افزایش داده است. آبیاری منظم میزان گلیکوزیدهای گل انگشتانه، اسانس نعناع و بابونه و مقدارمورفین گیاه خشخاش را افزایش داده است (امید بیگی، ۱۳۷۴). البته، در گیاه ترخون(۱۲) تنش خشکی باعث افزایش‌تولید اسانس شده است. همینطور در گیاهان تیره چتریان که عمدتآ در نواحی معتدله می‌رویند و در دوره رشدرویشی خود نیاز چندانی به آبیاری ندارند، حتی این نیاز کم‌آبی در مرغوبیت اسانس آنها مؤثر می‌باشد.
نتایج اعمال تیمارهای آبیاری بر مراحل رشد و نمو و تغییرات کمی و کیفی ترکیبات موجود در اسانس‌مرزه(۱۳) در طی دوره‌های رویشی و زایشی نشان داد که گیاهان تحت تنش رطوبتی با ارتفاع بوته کمتر، برگهای‌کوچکتر و تیره‌رنگ نسبت به بوته‌های تحت آبیاری در حد ظرفیت زراعی ظاهر شدند (قربانعلی و همکاران،۱۳۸۰). گلدهی در بوته‌های تحت تیمار تنش شدید آبیاری زودتر رخ داد و مقدار اسانس مرزه در این تیمارها نسبت‌به آبیاری نرمال در بالاترین حد بوده است. ریزوپولو(۱۴) (۱۹۹۱) نیز نشان داد که تنش خشکی به میزان اسانس وچربی گیاه مرزنجوش(۱۵) افزوده است. سیمون(۱۶) (۱۹۹۲) بر روی ریحان شیرین و بابائی (۱۳۷۵) بر روی سیاه‌دانه‌نشان دادند که تنش خشکی بر مقدار اسانس گیاهان فوق افزوده است. علوی شهری (۱۳۷۴) نیز طی یک بررسی ۶ساله گزارش نمود اثر آبیاری عملکرد گل زعفران را بطور معنی‌داری (در سطح یک درصد) افزایش داد. رویتر وهمکاران (۱۹۹۹) اثر تنشی آبی بر ویژگیهای کمی و کیفی جو مالت و فرحزا کاظمی (۱۳۸۱) اثر تنش رطوبتی را برعملکرد و تعداد چتر در گیاه زیره‌سبز گزارش کردند.
گیاه دارویی گل راعی(۱۷) علیرغم مقاومت بسیار در مقابل تنش خشکی، در اثر کمبود آب عملکردهای کمی‌و کیفی پائینی تولید کرده (لباسچی و همکاران، ۱۳۸۲) و مقدار هیپریسین در تنش خشکی ملایم و شدید کاهش‌نشان داده است.
د) خاک و عناصر غذایی: ویژگیهای خاک و بستر رشد گیاه از لحاظ خواص فیزیکی (ساختمان و بافت)،شیمیایی و بیولوژیکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر چگونگی رشد و نمو و میزان ماده مؤثره گیاهان دارویی‌می‌باشند. نوع بافت خاک جهت رشد و نمو بهتر گیاهان بویژه انواعی که اندامهای زیرزمینی آنها مورد بهره‌برداری‌قرار می‌گیرد نظیر سنبل الطیب، شیرین‌بیان و پامچال اهمیت فراوانی دارد. خصوصیات شیمیایی خاک نظیر واکنش‌خاک، در رابطه با کشت و پرورش گیاهان دارویی نیز می‌بایست در نظر گرفته شود. اکثر گیاهان دارویی قادر به تطبیق‌در دامنه کم و بیش وسیعی از واکنش خاک می‌باشند و می‌توانند تغییرات حدود ۱/۵ تا ۲ درجه پی. اچ. را بخوبی‌تحمل و به رشد و نمو خود ادامه دهند. واکنش مناسب خاک برای رازیانه ۶/۶، بذرالبنج ۶/۴ تا ۷/۹، شیرین‌بیان۵/۵ تا ۸/۵ و برای زیره سیاه ۴/۸ تا ۷/۸ می‌باشد.
حاصلخیزی خاک در تأمین عناصر لازم جهت سنتز متابولیت‌ها و افزایش وزن خشک گیاه نیز حائز اهمیت‌خواهد بود بطور مثال آلکالوئیدها ترکیباتی ازته هستند که تأمین نیتروژن مورد نیاز گیاهان منجر به افزایش این ماده‌خواهد شد. البته، در گیاه تاتوره با افزایش نیتروژن خاک میزان آلکالوئید این گیاه افزایش نیافت. ولی رشد رویشی‌آن چشمگیر بوده است(امید بیگی، ۱۳۷۴). در گیاه سنبل‌الطیب مقادیر متوسط نیتروژن سبب افزایش اسانس ریشه‌اسید (والرینک) و رشد مطلوب پیکر رویشی گردید. در رازیانه، نیتروژن سبب افزایش محصول میوه گیاه به میزان۱/۵ برابر گردید، همچنین وجود ۲۰۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار سبب افزایش اسانس رازیانه شد ولی افزایش‌بیشتر آن از مقدار آنتول اسانس کاست. نیتروژن و پتاس در گیاه بابونه باعث افزایش ماده خشک گیاه گردید، درحالیکه فسفر باعث افزایش ماده مؤثره گردید (نیکلو و همکاران، ۲۰۰۱). مصرف ۳۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار برتعداد چتر در بوته و عملکرد بذر زیره سبز تأثیر معنی‌داری داشته ولی فسفر اثری نشان نداده است. در تحقیقی‌دیگر، اثر کود نیتروژن بر میزان پرولین آزاد و تنش شوری بر تولید روغن کل کدوی تخمه کاغذی(۱۸) گزارش شده‌است (آرویی و همکاران، ۱۳۷۹). مصرف ۲۵ تن کود دامی در هکتار موجب افزایش محصول گل زعفران شده است(علوی شهری، ۱۳۷۴) شریفی آشورآبادی و همکاران (۱۳۸۱) گزارش دادند که با اصلاح وضعیت فیزیکی وشیمیایی خاک توسط کوددامی می‌توان به افزایش عملکرد بذر رازیانه و مقدار اسانس آن دست یافت. همچنین‌مشخص گردید که استفاده از مقادیر بالا از کودهای شیمیایی خالص، نه تنها تأثیر محسوسی را بر عملکرد کمی‌رازیانه ایجاد نکرد، بلکه باعث کاهش کیفیت اسانس تولیدی نیز گردید. در حالی که استفاده از روشهای تغذیه تلفیقی(۳۰ تن کود دامی به همراه NPKبه ترتیب به میزان ۴۰، ۳۲، ۴۰ کیلوگرم در هکتار) افزایش عملکرد کمی و کیفی(درصد اسانس) رازیانه را به دنبال داشته است.
ه’) مکان رویش: محل رشد و نمو گیاهان دارویی، از لحاظ ارتفاع از سطح دریا، شیب و عرض جغرافیایی وتأثیری که این عوامل بر دما، نور و رطوبت نسبی می‌گذارند، در متابولیسم گیاهان دارویی و تغییرات سنتز موادموثره آنها اهمیت زیادی دارند. در گیاه تاجریزی طول جغرافیایی روی میزان استروئید تأثیر خواهد داشت (امیدبیگی، ۱۳۷۴) میوه عناب(۱۹) در عرض‌های جغرافیایی پایین ماده مؤثره بیشتری تولید می‌نماید و در گیاه گل‌انگشتانه ارتفاعات بالای ۶۶۰ متر منجر به کاهش گلیکوزیدها خواهد شد. در گونه‌ای از ریحان ارتفاعات بالا منجربه افزایش درصد ماده اوگنئول و کاهش لینالون در اسانس خواهد شد. اسانس شمعدانی عطری(۲۰) با افزایش ارتفاع‌علاوه بر کاهش میزان، بوی ملایم‌تری نسبت به ارتفاعات پایین خواهد داشت (میرجلیلی، ۱۳۷۹).
از عوامل غیرزنده و موثر در رویش گیاهان دارویی و مواد مؤثره آنها می‌توان به بارانهای رادیواکتیو، پس‌مانده‌های کارخانجات صنعتی و شیمیایی، عناصر سنگین، کاربرد بی‌رویه آفت‌کشها و علف‌کشها و غیره اشاره کرد.کاربرد سموم ترفلان و دی‌آمید بر روی گیاه تاتوره موجب کاهش شاخ و برگ این گیاه شده ولی میزان آسکوپولامین‌موجود در پیکر رویشی افزایش یافته است(امید بیگی، ۱۳۷۴).
-۳ عوامل گیاهی و زراعی
الف) سن گیاه و مراحل مختلف رشد: سن گیاه در میزان ماده مؤثره و کیفیت آن تأثیر زیادی دارد، که برحسب نوع گیاه متفاوت است بطور مثال در گل انگشتانه میزان گلیکوزید در سال اول بیشتر از سال دوم می‌باشد، دردرخت کافور با افزایش سن میزان کافور آن بیشتر می‌شود. در گیاه تاجریزی میزان استروئیدها در گیاهان نابالغ بیشتراز گیاهان بالغ است(۳۴). دانه‌های زیر سیاه قبل از رسیدن حاوی حداکثر اسانس می‌باشند. منتول اسانس برگهای‌جوان نعناع بیشتر است. نسبت آلکالوئید هیوسین به هیوسیامین در گیاه تاتوره جوان بالاتر (۸۰ درصد) از میزان آن‌در گیاه تاتوره بالغ (۳۰ درصد) است. همچنین، میزان گلیکوزید روتین در گیاه سداب در زمان بلوغ گیاه حداکثرمی‌باشد(۳۴). نتایج یک بررسی نشان داد که ترکیبات اسانس در اندامهای مختلف مریم گلی از نظر نوع و مقدارمتفاوت است. بیشترین ترکیبات برگ در مرحله شکوفه‌دهی گیاه شامل بتا- پینن، برنیل استات، آلفا- هومولن،گلوبول و آلفا- توجون است. ترکیبات عمده اسانس موجود در برگ در مرحله گلدهی شامل گاما- کادنین، دلتا-کادنین، بتا-پینن و آلفا-پینن است (احمدی و میرزا، ۱۳۷۸).
ب) عملیات به زراعی: تحقیقات در زمینه عملیات به زراعی در جهت بهره‌برداری مناسب‌تر از گیاهان‌دارویی و اهلی‌کردن گونه‌های مختلف اخیرآ در ایران مدنظر قرار گرفته و موفقیت‌های زیادی به دست آمده است.نتایج یک بررسی بر روی روشهای کاشت و تکثیر گیاه باریجه(۲۱) نشان داد که کاشت گلدانی و کپه‌ای در مقایسه بابذرپاشی برتری داشتند (سالار و همکاران، ۱۳۸۰). تحقیقات امیدبیگی(۱۳۷۷) نشان می‌دهد که رویش گیاه‌سنبل‌الطیب و کمیت و کیفیت مواد مؤثره آن به شدت تحت تأثیر برخی عوامل از جمله روش کشت و زمان‌برداشت قرار دارد. در کشت مستقیم گیاه سنبل‌الطیب میزان عملکرد ریشه خشک بسیار کم (۱۰۰ کیلوگرم در هکتار)بود و در مقایسه با کشت غیرمستقیم کاهش قابل توجهی داشت (۷/۵ برابر). لذا، برداشت ریشه در کشت مستقیم درمقیاس وسیع کشت، اقتصادی نمی‌باشد. از آنجا که رویش بذر سنبل‌الطیب در حضور رطوبت فراوان امکان‌پذیراست، به نظر می‌رسد در کشت مستقیم امکان رویش بسیاری از بذور فراهم نمی‌گردد ولی در کشت غیرمستقیم به‌دلیل رطوبت مناسب محیط خزانه، امکان رویش برای درصد بیشتری از بذور فراهم خواهد شد. در کشت‌غیرمستقیم، زمان مناسب برداشت ریشه‌های سنبل‌الطیب پائیز سال دوم رویش بوده است و این روش کشت، نه تنهاسبب افزایش عملکرد ریشه شد بلکه در افزایش میزان ماده مؤثر دیدرووالترت نیز بسیار مؤثر بوده است(۳۷).میزان توجون در مریم گلی تحت تأثیر درجه حرارت محیط در زمان برداشت است و اگر گیاه در دمای پایین برداشت‌شود ترکیبات سزکویی ترپن تبدیل به ترکیبات مونوترپنی شده و میزان توجون بالامی‌رود(پیگاگلی‌وهمکاران،۱۹۹۷).
در بعضی آزمایش‌ها که بر گیاهان روغنی خانواده کمپوزیته انجام گرفته مشاهده شده که با افزایش تراکم،عملکرد به تدریج افزایش و پس از عبور از تراکم مناسب کاهش می‌یابد (زرگری، ۱۳۷۱). فولدز(۲۲) و همکاران(۱۹۸۴) طی یک آزمایش نشان دادند که اگر تاریخ کاشت ماریتیغال اواسط فروردین باشد، فاصله کاشت ۴۰‚۷۰سانتیمتر بهترین نتیجه را می‌دهد، آنها در تحقیقی دیگر پی بردند که تعداد ۶ بوته در مترمربع (فاصله کاشت ۳۰‚۵۰سانتیمتر) بهترین عملکرد را دارا می‌باشد. آمر(۲۳) (۱۹۹۳) بر روی ردیف‌های کاشت با فاصله یکسان، کشت‌بوته‌های ماریتیغال در فاصله‌های ۵۰ و ۲۵ سانتیمتر را مورد بررسی قرار داد و نتیجه گرفت که در فاصله کشت ۵۰سانتیمتر هرچند عملکرد دانه به خاطر کاهش تراکم بوته کاهش یافت ولی به علت دریافت نور بیشتر توسط گیاه دراین فاصله کشت، میزان مواد مؤثره دارویی در دانه افزایش یافت. شاه‌منصوری (۱۳۸۰) بیشترین عملکرد بذرماریتیغال را در تاریخ کاشت ۱۵ اسفند بدست آورد و تأخیر درکشت (۱۵ فروردین و ۱۵ اردیبهشت) را عامل کاهش‌عملکرد اعلام نمود، اکثر گیاهان در این دو تاریخ کاشت به حال رزت باقی مانده و تعداد گل تولیدشده در مزرعه‌کاهش یافت.
-۴ عوامل زنده
علاوه بر عوامل محیطی و ژنتیکی که به آنها اشاره شد، عوامل بیماری‌زای قارچی یا باکتریایی، آفات وعلفهای هرز و دیگر عوامل موجود زنده در پیرامون گیاهان داروئی بر آنها تأثیر و گیاهان را وادار به تولید برخی موادموثره می‌کنند. برای مثال، آلوده شدن گیاه ریحان به گونه قارچ سرکوسپورا(۲۴) نه تنها سبب کاهش اسانس گیاه‌گردیده بلکه تغییراتی را در اجزاء تشکیل دهنده (ساختار) اسانس بوجود می‌آورد (امیدبیگی، ۱۳۷۴) و آلودگی‌ویروسی گیاه تاجریزی منجر به کاهش ۵۰درصدی ماده سولانین شده است. همینطور، آلودگی گیاه خشخاش به‌قارچ‌ها کاهش ۳۵ درصدی آلکالوئیدهای کدئینی و مورفین گردیده است. در برخی موارد نیز عوامل بیماری‌زا برعملکرد گیاهان دارویی نقش مثبتی داشته‌اند مثل تولید ماده مؤثره پیرترین در گیاه گل امشی و آلکالوئید ارگوتامین‌در گیاه چاودار که توسط قارچ ارگوت ایجاد می‌گردد.
مطالعات اخیر نشان داده است کشت مخلوط گیاهان دارویی می‌تواند بر کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان‌تأثیر بگذارد. در دو گیاه بابونه و خردل سفید مقدار ماده خشک و میزان ماده موثره هر دو گیاه در حضور هم (کشت‌مخلوط) نسبت به حالت تک کشتی آنها تفاوت معنی‌داری داشته است.
مکانیزاسیون تولید گیاهان دارویی
به منظور توسعه کشت گیاهان دارویی لازم است دستگاههای کاشت، برداشت و خشک‌کن در داخل کشورطراحی و ساخته شود. در حال حاضر چون سطح زیر کشت گیاهان دارویی کم است، عامل محدودکننده تولیدگیاهان دارویی، فقدان دستگاههای پیشرفته نیست. امکان به کارگیری دستگاههای مکانیزه زراعتهای دیگرمحصولات زراعی در کشت و کار گیاهان دارویی وجود دارد و شرایط آب و هوایی اکثر نقاط کشور، خشک‌کردن درهوای آزاد را تسهیل می‌کند. در شرایط فعلی می‌توان از دستگاههای موجود بهره گرفت. بعنوان مثال از غله کار برای‌کاشت گیاهان دارویی با بذرهای مشابه غلات مانند گاوزبان بوراگو و ماریتیغال و از موور (یونجه‌چین) می‌توان‌برای برداشت بادرنجبویه و نعناع استفاده کرد. از کمباین غلات برای برداشت ماریتیغال و رازیانه و از دستگاه‌برداشت سیب‌زمینی با اعمال تغییراتی می‌توان برای برداشت ریزومهای سنبل الطیب و رناس استفاده کرد و یا باحذف صفحه برگردان گاوآهن برگرداندار و حرکت‌دادن سوک آن، ریزومهای سنبل‌الطیب را به روی خاک انداخت.
از خشککنهای طراحی شده برای دیگر محصولات کشاورزی، صنایع غذایی و بهداشتی می‌توان برای‌خشک‌کردن گیاهان دارویی استفاده کرد. در سالن‌های خشک‌کن توتون و تنباکو می‌توان برگهای باباآدم را با همان‌روش خشک نمود و از خشککنهای ماکارونی می‌توان برای خشک‌کردن بسیاری از محصولات دارویی استفاده‌کرد.
در کشورهای پیشرفته دستگاههای مخصوص کاشت، برداشت و خشک‌کردن گیاهان دارویی مدتهاست که‌مورد استفاده قرار می‌گیرد. با بهره‌گیری از الگوهای موجود می‌توان در داخل کشور اقدام به طراحی و ساخت‌دستگاههای مورد نیاز نمود. بر این اساس دستگاه برداشت بابونه در مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان طراحی وساخته شده است (شکل ). از این دستگاه می‌توان در برداشت گیاهان مشابه با بابونه نظیر پیرتر نیز استفاده کرد.
زمان جمع‌آوری و برداشت گیاهان دارویی
بعلت تغییر عوامل محیطی نظیر درجه حرارت، نور و مانند آن طی فصل‌ها و ماهها و تأثیر آن بر کمیت وکیفیت مواد مؤثره و همچنین ارتباط مراحل رشد گیاه با میزان این مواد در گیاهان دارویی زمان جمع‌آوری (درگیاهان دارویی خودرو) و برداشت (در گیاهان دارویی مزروع) از اهمیت خاصی برخوردار است. در گیاه همیشه سبز سرخدار میزان ماده موثره (تاکسین) در زمستان ۸ برابر میزان آن در تابستان است. گیاه روباب در زمستان فاقدآنتراکینون است ولی دارای آنترانول است، با گرم‌شدن هوا آنترانول اکسیده شده به آنتراکینون تبدیل می‌شود.سورنجان در پائیز فاقد مواد تلخ و کلشی‌سین است و در عوض مقادیر زیادی نشاسته دارد ولی در بهار مقادیر زیادی‌کلشی‌سین دارد. ریشه‌های پامچال در پائیز حداکثر ساپونین را دارند. در بذرالبنج میزان آلکالوئید در زمستان کمتر ازتابستان است و در بلادون میزان آتروپین در بهار ۳ درصد و در پائیز میزان اسکوپولامین ۳ درصد است. در گل‌انگشتانه میزان گلیکوزید برگها در بعدازظهر بیشتر از صبح است و گلیکوزید برگهای بید در روز بیشتر از شب است.میزان الکالوئید برگ در گیاهان خانواده سیب‌زمینی هنگام صبح و پیش از ظهر زیادتر است. در گیاهانی مثل زوفا،علف‌چای و نعناع که اندام هوایی آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد، حداکثر میزان مواد مؤثره هنگام گلدهی در این‌بافتها متمرکز است و در گیاهانی مانند سنبل الطیب، سورنجان و زردچوبه که اندام زیرزمینی آنها مورد استفاده قرارمی‌گیرد حداکثر میزان مواد موثره در پایان فصل رشد سالیانه در این اندامها ذخیره می‌شود.
همانطور که قبلا نیز اشاره شد در اغلب گیاهان چندساله گرچه مواد موثره مورد نظر از همان ابتدای رشد دراندامها وجود دارند اما حداقلی از رشد رویشی لازم است تا مجموع مواد مؤثره در گیاه از نظر اقتصادی قابل توجه‌باشد. مثلا در سنبل‌الطیب و زردچوبه ریزومهای گیاه ترجیحآ در پایان سال سوم از زمین برداشت می‌شوند. در گیاه‌علف‌چای از سال دوم اندام هوایی گیاه برداشت می‌شوند. این امر باعث می‌شود بعد از برداشت، گیاه جهت رشدمجدد، ذخیره کافی در اندامهای زیرزمینی و طوقه خود داشته باشد. البته واضح است گیاهانی مانند سیر، رناس وبسفایج که ریزوم، ریشه و غده‌های زیرزمینی آنها برداشت می‌شود معمولا پس از برداشت، از بین می‌روند. گاهی‌مرور زمان در گیاهان چندساله تغییراتی را در مواد مؤثره باعث می‌شود. در گیاه شوکران هرچه سن گیاه بالاتر رودمقدار آلکالوئیدهای موجود در آن افزایش می‌یابد. در میوه‌های تانن‌دار با رسیدگی میوه، میزان تانن موجود در آن‌کاهش می‌یابد و یا در میوه‌های دیگر طی فرآیند رسیدگی تبدیل اسیدها به قندها روی می‌دهد. در برگهای‌اوکالیپتوس با افزایش سن برگ، میزان روتن آن کاهش می‌یابد بطوریکه میزان آن در برگهای جوان ۲۴ درصد و دربرگهای دو ساله ۲ درصد بر اساس وزن خشک خواهد بود. در پیرتر گلها در حالت غنچه بالاترین میزان مواد موثره‌را دارند و با بازشدن گلها میزان این مواد بشدت کاهش می‌یابد. در گل محمدی در ساعات اولیه بازشدن گل، بهترین‌اسانس از نظر کمیت و کیفیت در آن وجود دارد و تأخیر در برداشت باعث افت شدید اسانس می‌شود.
بطور کلی زمان برداشت اندامهای زیرزمینی پس از پایان فصل رشد، برگها قبل از شروع گلدهی تا پایان آن،گلها قبل از بازشدن و یا کمی بعد از بازشدن، میوه تازه موقعی که حداکثر شیره در میوه وجود دارد، بذر موقع‌رسیدگی کامل، کل اندامهای هوایی گیاه در زمان گلدهی و پوست گیاه در پائیز و یا در بهار قبل از شروع فعالیت گیاه‌انجام می‌شود.
دفعات برداشت
در گیاهانی که در یک فصل رشد می‌توان چندبار برداشت محصول داشت، علاوه بر تغییر میزان محصول درهر برداشت، ممکن است کمیت و کیفیت مواد موثره نیز تغییراتی داشته باشد. بعنوان مثال در بابونه، گاوزبان‌بوراگو، بادرنجبویه و نعناع طی یک فصل می‌توان چند برداشت انجام داد. معمولا بیشترین میزان محصول دربرداشت اول حاصل می‌شود. تغییرات کمی و کیفی مواد مؤثره ناشی از تغییر بالانس هورمونی گیاه است که در اثرتغییرات درجه حرارت، نور، سیکل حیاتی آفات و بیماریها، تغییرات فیزیکوشیمیایی خاک و دیگر عوامل محیطی‌است که در مقاطع مختلف فصل رشد همواره در تغییرند. همچنین برداشت، بویژه موقعی که کل اندام هوایی گیاه‌برداشت می‌شود، خود نوعی هرس شدید است که بشدت توازن هورمونی گیاه را به هم می‌زند. در تحقیقات انجام‌شده توسط بخش تحقیقات گیاهان دارویی در منطقه اصفهان مشخص گردید که در گاوزبان بوراگو میزان موادمعدنی در برداشت دوم نسبت به برداشت اول کاهش می‌یابد، در حالیکه میزان گم، موسیلاژ و تانن در برداشت اول‌و دوم یکسان است.
فرآیندهای پس از برداشت
پس از برداشت، مواد مؤثره موجود در بافتهای مختلف گیاهان در معرض واکنشهای شیمیایی، میکروبی وفیزیکی است. بنابراین باید هرچه سریعتر نسبت به استحصال مواد مؤثره و یا انجام فرآیندهایی که سرعت این‌واکنش‌ها را به حداقل برساند اقدام نمود. فرآیندهای مختلفی مانند خشک‌کردن (اغلب گیاهان)، منجمدکردن(آویشن و نعناع)، تخمیر (چای) و یا مصرف تازه محصول در فرآیندهای تولید عرقیات و اسانس (نعناع و گل‌محمدی) از جمله روشهای رایج فرآوری گیاهان دارویی است. خشک کردن از رایج‌ترین، ارزان‌ترین و ساده‌ترین‌روشهای فرآوری گیاهان دارویی پس از برداشت است که در مورد اکثر این گیاهان مانند رازیانه، زیره، بابونه، گل‌گاوزبان، علف‌چای، مرزنجوش و محصولات متعدد دیگر قابل انجام است.
خشک کردن گیاهان دارویی
تعریف: کاهش میزان رطوبت اندامهای جمع‌آوری شده تا حد مشخصی خشک‌کردن نامیده می‌شود.رطوبت موجود در اندامها شامل رطوبت آزاد، رطوبت سطحی و رطوبت ترکیبی (آب تبلور) است که در فرآیندخشک‌کردن، هدف تغییر در میزان رطوبت نوع اول و دوم است و جداسازی آب تبلور بدون تغییر در وضع فرآورده‌مشکل است.
اهداف عمده خشک کردن عبارتند از:
-۱ ممانعت از فعالیت میکروبها، آنزیمها و واکنشهای شیمیایی و در نتیجه حفظ ترکیبات شیمیایی موردنظر در گیاه.
-۲ سهولت حمل و نقل و نگهداری اندامهای گیاهی جمع‌آوری شده.
-۳ سهولت آسیاب‌نمودن و افزایش سطح تماس در مواردی که برای استخراج مواد مؤثره از حلالها استفاده‌می‌شود.
طی عمل خشک کردن علاوه بر کاهش وزن، ممکن است تغییراتی در رنگ، بو، مزه و مواد مؤثره رخ دهد.در گل محمدی طی خشک کردن گلها، رنگ آنها از صورتی به ارغوانی تیره تبدیل می‌شود ولی بو و اسانس آن حفظمی‌گردد. در گل گاوزبان رنگ ارغوانی گل بعد از خشک شدن به رنگ بنفش تغییر می‌کند و خواص دارویی گل نیزتغییری نمی‌کند. در گل زرد معطر سمیرم بعد از خشک شدن رنگ زرد گل باقی می‌ماند اما رایحه آن از دست می‌رود.ماده مؤثره ریزوم سرخس نر و بسفایج و اندامهای مختلف گیاه سرخدار با خشک کردن، تغییر نمی‌کند. در زنبق،خشک نمودن ریشه قبل از اسانس‌گیری کیفیت بوی آن را بهبود می‌دهد. گاهی با از دست‌رفتن آب ترکیبات فرار هم‌بخار می‌شوند. در آلاله و شوکران خشک‌کردن باعث از دست رفتن مواد می‌شود. این تغییرات بعلت فراربودن یاناپایدار بودن مواد است. خشک کردن برگهای تنباکو میزان مسمومیت‌زایی آنها را برای دام افزایش می‌دهد. درشابیزک آلکالوئید هیوسیامین در گیاه تازه به آلکالوئید آتروپین در گیاه خشک تبدیل می‌شود. در گل انگشتانه میزان‌گلیکوزیدهای محرک قلب با خشک کردن افزایش می‌یابد.
دو عامل درجه حرارت و زمان لازم برای خشک‌کردن مهمترین عوامل تأثیرگذر بر حفظ مواد مؤثره هستند.بطور کلی با افزایش درجه حرارت، زمان لازم برای خشک‌کردن، کاهش می‌یابد. ارائه بهترین تلفیق از درجه حرارت‌مناسب و زمان لازم برای محصولات مختلف و اندامهای گوناگون، احتیاج به بررسیهای دقیق علمی دارد. توصیه‌کلی برای گلها دمای ۳۰ تا ۴۰ درجه سانتیگراد، برای ریشه‌ها دمای ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتیگراد و برای برگها، میوه‌ها وبذرها دمای ۴۵ تا ۵۰ درجه سانتیگراد است، در این حالت زمان لازم برای کاهش رطوبت تا حد ۱۰-۱۴ درصد، بسته‌به شرایط آب و هوایی و اندام گیاه فرق می‌کند.
از هر ۵-۸ کیلوگرم گل تازه، ۵-۶ کیلوگرم برگ تازه، ۴-۵ کیلوگرم سرشاخه‌تر، ۳-۴ کیلوگرم ریشه و۱/۳-۱/۵ کیلوگرم میوه‌های خشک رسیده، حدود ۱ کیلوگرم ماده خشک بدست می‌آید. در مناطق مرطوب (شمال‌کشور) زمان لازم برای خشک‌کردن نسبت به سطح لازم برای خشک‌کردن گیاهان مختلف و بر حسب اندام گیاهی‌فرق می‌کند بعنوان مثال برای خشکاندن یک کیلوگرم از گل تازه بابونه ۰/۵ – ۰/۷۵ مترمربع، گل بومادران ۱مترمربع، و برگ پاخری و تمشک ۳/۵-۳ مترمربع فضا لازم است. در مناطق مرطوب (شمال کشور) زمان لازم‌برای خشک‌کردن نسبت به مناطق خشک و نیمه‌خشک (اکثر نقاط کشور) طولانی‌تر است. ریشه‌ها، ریزومها ومیوه‌های حجیم، دیرتر از گلها و برگها خشک می‌شوند.
روشهای خشک‌کردن
ازنظرمنبع‌تأمین‌حرارت،خشک‌کردن‌بااستفاده‌ازگرمای‌خورشیدویامنابع‌مصنوعی‌تولیدحرارت‌صورت‌می‌گیرد.
الف- خشک‌کردن مصنوعی(۲۵)
استفاده از حرارت ایجاد شده توسط کوره، اجاق و دیگر منابع حرارتی این امکان را ایجاد می‌کند که‌صرف‌نظر از شرایط آب و هوایی، خشک‌کردن بطور شبانه‌روزی انجام گیرد و سرعت انجام کار سریعتر باشد. درکشورهای اروپایی با عنایت به سطح زیر کشت وسیع گیاهان دارویی و شرایط آب و هوایی، استفاده از روش‌خشک‌کردن مصنوعی متداول است و انواع دستگاههای خشک‌کن برای گیاهان دارویی طراحی و ساخته شده است.در کشور ما تولید انبوه گیاهان دارویی گسترش چندانی ندارد و در اکثر نقاط کشور رطوبت نسبی هوا پایین است،بنابراین نیازی به استفاده از خشککنهای اختصاصی نیست. در شرایط فعلی در صورت نیاز می‌توان از روشهای نیمه‌صنعتی و تمام صنعتی موجود در کشور که برای خشک‌کردن تنباکو و توتون، ماکارونی، سبزیجات و میوه‌جات‌رایج است جهت خشک‌کردن گیاهان دارویی بهره برد.
ب- خشک‌کردن طبیعی(۲۶)
در این روش، خشک‌کردن با استفاده از انرژی خورشید صورت می‌گیرد. درجه حرارت قابل کنترل نیست،امکان آلودگی میکروبی، افزوده‌شدن گرد و غبار و فضولات پرندگان و جوندگان به محصول وجود دارد و حشرات‌نیز فرصت بیشتری برای حمله به محصول دارند و سطح نسبتآ زیادی برای خشک‌کردن لازم است. جریان هوایی که‌برای تهویه محلهای خشک‌کن استفاده می‌شود چون متکی بر گرمای خورشید است نوسانات حرارتی و رطوبتی‌دارد. در کنار این مشکلات، صرفه‌جویی در مصرف انرژی، عدم نیاز به تجهیزات پیشرفته و کاهش آلودگی‌های‌صنعتی از مزایای خشک‌کردن به روش طبیعی است، بعلاوه استفاده از انرژی خورشید و باد از اصول کشاورزی‌پایدار است. در این روش گیاهان ترجیحآ در سایه خشک می‌شوند و تنها در مناطق شمالی کشور خشک‌کردن درآفتاب توصیه می‌گردد. طبق مشاهدات نگارندگان گلهای گاوزبان شمال در اصفهان طی ۲-۳ روز در سایه کاملاخشک می‌شوند و رنگ بسیار مناسب و بازارپسندی دارند در حالیکه در مناطق شمالی طی حداقل یک هفته خشک‌می‌شوند و رنگ گلهای خشک شده، به تیرگی می‌گراید. براساس تحقیقات انجام شده در کشورهای اروپایی گیاهان‌اسانس‌دار اگر در سایه خشک نشوند ترکیبات آن تا ۳۰ درصد کاهش می‌یابد، در حالیکه در گیاهانی مانند بلادون وانگشتانه خشک‌کردن در آفتاب مواد مؤثره را نسبت به خشک‌کردن در سایه افزایش می‌دهد.
طی مطالعه‌ای در منطقه کاشان، گلبرگهای گل محمدی با دو روش سنتی و صنعتی خشکانیده شدند. درروش سنتی گلها به روش طبیعی و در سایه خشک شدند و در روش صنعتی با استفاده از خشککنهای فلوئیدی درحرارتهای ۳۰ و ۴۵ درجه سانتیگراد خشک گردیدند. بر اساس نتایج بدست آمده از این تحقیق، گلبرگهای خشک‌شده به روش سنتی از میزان اسانس بیشتری نسبت به گلبرگهای خشک‌شده به روش صنعتی برخوردار بودند، درحالیکه رنگ گلبرگهای خشک شده به روش صنعتی کیفیت و بازارپسندی بیشتری داشت.
مواردی که برای خشک‌کردن گیاهان دارویی باید به آن توجه کرد:
-۱ جمع‌آوری گیاهان مرطوب (در اثر بارندگی و شبنم) و یا در ساعات بسیار گرم روز توصیه نمی‌گردد.
-۲ قبل از خشک‌کردن، اندامهای موردنظر باید از بقیه قسمتهای گیاه جدا شوند. جداکردن قسمتهای‌ناخواسته بعد از خشک‌کردن منجر به خردشدن و کاهش کیفیت محصول می‌شود. مگر اینکه تنها با خشکاندن کل‌گیاه، قسمت مورد نظر جدا شود (مثل دانه زیره سبز).
-۳ قبل از خشک‌کردن محصول باید زوائد مختلف مانند قسمتهای آفت‌زده، بقایای دیگر گیاهان، سنگ،گل، چوب و مواد مانند آن از محصول جدا گردد.
-۴ محصولات را نباید شست و تنها برای جداکردن گل و لای ریشه‌ها و اندام زیرزمینی باید از آب استفاده‌کرد.
-۵ کلیه وسایل جمع‌آوری، برش، حمل و نقل، نرده‌ها و محل پهن‌کردن گیاهان باید تمیز باشد.
-۶ محل خشک‌کردن نباید نزدیک کارخانجات تولید کننده بخارات، اسانسها و گرد و غبار سمی باشد.
-۷ جهت تسهیل عمل خشک‌کردن اندامهای قطور گیاهان مانند ریزوم، غده، ریشه و میوه‌ها، این اندامهاباید از زوایای مختلف برش داده شوند.
-۸ گیاهان باید در سطوح تمیز و بصورت لایه‌های کم‌ارتفاع پهن شوند و به هیچ وجه نباید روی هم انباشته‌و یا فشرده شوند.
-۹ گیاهان سبکی مانند بابونه، زیره سبز و مانند آن چنانچه در حین خشک کردن در معرض وزش باد قرارگیرند، براحتی جابجا می‌شوند.
-۱۰ زیر و رو کردن محصول جهت تسریع عمل خشک شدن توصیه نمی‌گردد. بهتر است برای سهولت‌جریان هوا، گیاهان را روی تورهای سیمی، نرده‌ها و دیگر سطوح مشبک که با سطح زمین فاصله دارند خشک نمود.
-۱۱ خشک‌کردن گیاهان بصورت دسته‌های آویزان در مورد گیاهانی که کل اندام آنها مورد استفاده قرارمی‌گیرد توصیه می‌شود.
-۱۲ در روش صنعتی که حرارت قابل کنترل است نباید گیاهان را بیش از حد خشک نمود زیرا اولا ممکن‌است این عمل به ماهیت شیمیایی مواد لطمه بزند، ثانیآ این کار هزینه‌بر است و ثالثآ گیاهان خشک‌شده مجددآ بارطوبت محیط به تعادل می‌رسند.
-۱۳ گاهی به علت فرآوریهای خاص (مانند جوشاندن ریزومهای زردچوبه)، رطوبت بسیار بالاست.بنابراین توجه به تهویه و حرارت جهت خشک‌کردن این اندامها ضرورت بیشتری دارد.
-۱۴ استفاده از ورقه‌های روزنامه یا دیگر کاغذهای چاپ‌دار بعنوان بستر، مکان خشکاندن، خطر آلودگی بافلزات سنگین را به همراه دارد.
-۱۵ گیاهان خشک‌شده چنانچه در معرض رطوبت قرار گیرند تا حدی رطوبت جذب می‌کنند و چنانچه این‌رطوبت از مواد بودار جذب شود بر بو و طعم گیاه خشک شده مؤثر است. بوی رنگ و جلا در مکانهای نوساز،جذب گیاهان خشک‌شده، می‌شود.
-۱۶ استفاده از اشعه‌های ماکرو ویو(۲۷)، همچنین پرتوهای مرئی منعکس شده از سطوح، بعلت تأثیرات‌سوء احتمالی بر مواد موثره گیاهان دارویی، جهت خشک‌کردن این گیاهان توصیه نمی‌شود.
انبار کردن گیاهان دارویی
حفظ و نگهداری صحیح مواد گیاهی دارویی یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر خواص درمانی آنها است.بسته‌های فشرده مواد گیاهی معمولا مقدار کمی رطوبت از محیط جذب می‌کنند. داروها در هر مکانی که نگهداری‌می‌شوند چه در خانه یا انبار و چه در داروخانه بایستی در محیط تاریک، خشک، در دمای کمتر از ۱۸ درجه‌سانتیگراد و در ظروف دربسته نگهداری شوند تا از آلودگی و فساد آنها جلوگیری شود. قابلیت دارویی مواد مؤثره براثر نگهداری نامناسب و طولانی مدت، کاهش تدریجی پیدا می‌نماید و با گذشت زمان خراب می‌شوند (بطورمتوسط داروها نبایستی بیش از دو سال نگهداری شوند).
برگها و ریشه‌های دارویی که بخوبی بسته‌بندی نشوند ممکن است حدود ۱۰-۳۰ درصد رطوبت جذب‌نمایند. رطوبت زیاد نه تنها سبب افزایش وزن خالص ماده دارویی می‌شود بلکه سبب کم‌شدن درصد ترکیبات‌موجود در ماده دارویی و فعال شدن آنزیمها و رشد قارچ‌های بیماری‌زا می‌گردد. مثلا گلیکوزیدهای موجود در برگ‌گل انگشتانه وقتی که رطوبت به ۸ درصد یا بیشتر برسد فاسد می‌شوند.
در قوانین دارویی بریتانیا (B.P.C) برای کلیه داروهای خام یک استاندارد و حداقل مقدار رطوبت تعیین‌شده است. معمولا کاهش درصد وزنی تعیین شده به عنوان کاهش قانونی مجاز شناخته شده است. در مورد گل‌انگشتانه این حد مجاز ۸% است، زیرا آنزیم‌های فعال کاتابولیک‌کننده زیادی در این گیاه یافت می‌شود. در چنین‌مواردی نگهداری مواد گیاهی دارویی با عوامل خشک‌کننده مثل سیلیکاژل یا کلرور کلسیم قابل توصیه می‌باشد.گیاهان دارویی آلکالوئیددار در یک دوره طولانی نگهداری حداقل کاهش ارزش دارویی را خواهند داشت.
بطور کلی، مواد خام گیاهی دارویی را به شرط آن که کاملا خشک شده باشند می‌توان برای مدتی کوتاه یابلند (با رطوبت کمتر از ۸ درصد) انبار کرد. در مواد گیاهی علیرغم ظاهر خشک آنها هنوز درون ساقه‌ها و رگبرگ‌برگها مقداری رطوبت باقی خواهد ماند که در صورت عدم دقت در انبارکردن، کالا فاسد خواهد شد. گلها، برگها،میوه‌ها، بذور، غده‌ها، ریشه‌ها و غیره که کاملا خشک نشوند، در مدت کوتاهی فاسد می‌شوند.
نور غیرمستقیم روی مواد رنگی داروها و مواد موثره آنها تأثیر می‌گذارد و سبب تغییر رنگ ظاهری آنها و تااندازه‌ای فساد مواد مؤثره می‌گردد. نور پلاریزه و نور انعکاس یافته (که تا حدودی خواص نور پلاریزه را دارد) سبب‌تغییراتی در مواد دارویی می‌شود و فساد آنها را تسریع می‌کند. اکسیژن هوا و آنزیمها (اکسیدازها) سبب اکسیده‌شدن‌مواد موثره در داروها می‌شوند، از این جهت لازم است که انبارهای مواد دارویی خنک و تاریک باشند و عمل تهویه‌با هوای خشک در آنها بخوبی انجام گیرد.
محافظت مواد گیاهی دارویی در مقابل حشرات گوناگون از تیره بال پولک‌داران(۲۸)، قاب‌بالان(۲۹) ودوبالان(۳۰) که اغلب دوران لاروی خود را روی گیاهان دارویی می‌گذرانند و جلوگیری از فساد آنها را نباید از نظردور داشت. بنابراین، انبارهای مواد گیاهی دارویی باید نسبت به نفوذ حشرات و گرما نفوذناپذیر بوده و کاملاضدحریق (فولادی، بتونی یا آجری) باشند. انواع مواد خام معطر و گیاهان بودار و بدون بو را بایستی بطور جداگانه‌قرار داد. مواد خام گیاهی آلکالوئیددار مانند تاتوره، مامیران، بنگ‌دانه و سایر گیاهان سمی باید جدا از سایر موادخام گیاهی بسته‌بندی و انبار شوند.
بسته‌بندی گیاهان دارویی
یکی از عوامل مهم در حفظ مواد موثره، بهداشت و بازارپسندی گیاهان دارویی، چگونگی بسته‌بندی‌آنهاست. اندازه، استحکام، جنس مواد، زیبایی و هزینه، از جنبه‌های مورد توجه در صنعت بسته‌بندی است. انتخاب‌جعبه‌های چوبی، مقوایی، فلزی، گونی‌های نخی و کنفی، ظروف شیشه‌ای و پلی‌اتیلنی، هر کدام مزایا و معایبی‌دارد. در ظروف شیشه‌ای و پلی‌اتیلنی شفاف، نور براحتی عبور می‌کند. در ظروف پلی‌اتیلنی مواد معطر و اسانس‌هاجذب ظرف می‌شوند و تبادلات اکسیژن و دی اکسید کربن انجام می‌شود. در بسته‌های مقوایی ضمن انجام تبادلات‌رطوبتی، استحکام کافی وجود ندارد. گیاهانی که رطوبت و بو را جذب می‌کنند، باید در جعبه‌های فلزی گالوانیزه ویا جعبه‌های دو جداره نفوذناپذیر بسته‌بندی شوند. اسانسها باید در ظروف پر، دربسته و دور از نور نگهداری‌شوند. همچنین زردچوبه در نور رنگ خود را از دست می‌دهد. با توجه به تأثیر مواد تانن‌دار و مواد اسیدی بر فلزات،بهتر است این گونه مواد در ظروف شیشه‌ای و یا پلی اتیلنی نگهداری شوند. گیاهان خشک و سبک وزن را می‌توان‌در کارتن‌های مقوایی بسته‌بندی کرد. در صورت حساسیت مواد خام گیاهی به جذب رطوبت، در جعبه‌های فلزی‌می‌توان مواد رطوبت‌گیر نیز اضافه کرد.
برای حمل و نقل مواد خام دارویی سبک وزن مثل گل بابونه از کارتن مقوائی یا جعبه استفاده شود.داروهایی که در اثر جذب رطوبت مستعد فاسدشدن هستند (مانند ارگو و گل انگشتانه) بهتر است در بشکه‌های‌غیرقابل نفوذ در برابر رطوبت نگهداری شوند. برگ و ریشه گیاهان دارویی (مثل شیرین‌بیان) در گونی‌های کنفی ۵۰کیلوئی بسته‌بندی می‌شود. صمغ‌ها، رزین‌ها و عصاره‌ها را در بشکه یا جعبه حمل می‌نمایند. بطور مثال، دانه‌های‌وانیل را در جعبه‌هایی که با قلع لحیم شده‌اند بسته‌بندی می‌کنند، یا دارچین صادراتی چین در ظروف پوشش‌دار واسانس رز بلغارستان معمولا در ظرف‌های سربی عرضه می‌گردند. بسته‌بندی انواع گیاهی دارویی صبرزرد درظرف‌های فلزی به حجم ۵۵ گالن انجام می‌شود. برای حمل مواد دارویی به مسافت‌های طولانی وزن این بسته‌هاهر کدام بین ۴۵-۱۲۰ کیلوگرم انتخاب می‌گردد. برگ سنای صادراتی از هندوستان در بسته‌هایی به وزن ۱۸۰کیلوگرم و داتوره صادراتی آرژانتین در بسته‌های ۳۱۵ کیلوگرمی حمل و نقل می‌شوند.
بسته‌بندی باید دارای برچسب مشخصات شامل، نوع جنس، وزن و حجم، تاریخ بسته‌بندی، تاریخ انقضاء،شرایط نگهداری، توصیه‌های ایمنی، نام گیاه، نوع و میزان مواد مؤثره، نام و آدرس و شماره ثبت شرکت تولیدکننده‌باشد.
بهداشت تولید گیاهان دارویی
یکی از جنبه‌های مهم تولید گیاهان دارویی، آلودگی محصولات با بقایای آفت‌کشها، میکروارگانیزمها،آفلوتوکسین‌ها و فلزات سنگین (بویژه سرب و کادمیم) است، که همواره باید مورد توجه و تحقیق قرار گیرد.
احتمال آلوده‌شدن مواد دارویی با منشاء طبیعی به انواع میکروبها (بویژه باکتریها) وجود دارد. این آلودگی‌هامی‌تواند ثانویه یا ناشی از فلور خود گیاه باشد. بنابراین رعایت بهداشت در کلیه مراحل تولید، فرآوری و نگهداری‌ضروری است. متأسفانه نکته اخیر کمتر در عطاریهای سنتی رعایت می‌شود، در حالیکه در کشورهای پیشرفته برای‌تعداد مجاز مخمر، کپک، باکتریهای کلی فرم و باکتریهای هوازی حدود استانداردی تعیین شده است.
روشهای تهیه مواد داروئی گیاهی
گیاهان دارویی یا داروهای خام گیاهی به اشکال مختلف بصورت فرآوردهائی نظیر دم‌کرده، جوشانده،تنتور، شربت‌ها، ضمادها و سایر فرآورده‌های گیاهی داروئی قابل استفاده می‌باشند. مراحل ساخت برخی از این‌فرآورده‌ها آسان بوده و در این بخش ارائه می‌گردد. وسائل مورد نیاز برای ساخت فرآورده‌های گیاهی داروئی شامل‌چاقو، قاشق اسپاتول(۳۱)، ماهی‌تابه، قوری استیل، لعابی یا شیشه‌ای، الک‌های نایلونی و پلاستیکی، دستگاه فشارمواد گیاهی(۳۲)، ترازوی دقیق الکترونیکی، آون (خشک‌کن) و ظروف شیشه‌ای یا پلاستیکی تیره‌رنگ با دهانه‌های‌گشاد و تنگ به ابعاد کوچک و بزرگ هستند. از ظروف آلومینیمی که بالقوه سمی هستند و براحتی جذب گیاه‌می‌شوند به هیچ وجه نباید استفاده نمود (آخوند زاده، ۱۳۷۹). روش و شرایط نگهداری فرآورده‌های گیاهی دارویی‌به منظور جلوگیری از کاهش خواص داروئی آنها حائز اهمیت است. دم‌کرده‌ها بصورت تازه و جوشانده‌ها برای‌مصرف حداکثر تا ۴۸ ساعت به شرطی که در محل خنک نگهداری شوند قابل مصرف می‌باشند. تنتور و سایرفرآورده‌ها مانند شربت و اسانس به مدت چند ماه در ظروف شیشه‌ای تیره و در محل خنک و پمادها، کرم‌ها وکپسول‌ها در ظروف شیشه‌ای یا پلاستیکی تیره رنگ و استاندارد قابل نگهداری هستند. تمامی وسایل مورد نیازساخت فرآورده‌های گیاهی می‌بایست حداقل به مدت ۳۰ دقیقه درمحلول استریل کننده قرار داده شوند و پس ازآغشته‌شدن به محلول به دقت آبکشی و در آون خشک شوند.
دم‌کردنی‌ها(۳۳)
تهیه این فرآورده دارویی با استفاده از قسمتهای ظریف و تازه اندامهای گیاهی مثل برگ، گل یا اجزاء خشک‌و برداشت شده امکان‌پذیر است. آب در حال جوش را به قوری یا فنجان محتوی بخش‌های خردشده و یا بریده شده‌مواد طبیعی اضافه نموده، پس از قراردادن درپوش یا نعلبکی، به مدت ۱۰ دقیقه دم‌کرده و بعد دم‌کرده را صاف و میل‌می‌نمایند. این فرآورده حاوی یک یا چند گیاه به میزان ۲۰ گرم گیاه خشک یا ۳۰ گرم گیاه تازه در ۵۰۰ میلی‌لیتر آب‌می‌باشد که برای تهیه یک دوز مصرفی بکار می‌رود. دم‌کردنی‌ها بصورت سرد یا داغ نوشیده می‌شود. حجم یک‌قاشق مرباخوری ۲-۳ گرم ماده خشک می‌باشد.
دم‌کردنی‌های روغنی(۳۴)
این روش تهیه مواد گیاهی سبب تسهیل استخراج ترکیبات محلول در چربی گیاهان داروئی می‌شود، که به‌دو روش داغ به کمک حرارت ملایم و سرد توسط نورخورشید انجام می‌گیرد. هر دو نوع فرآورده جهت مصارف‌خارجی بعنوان روغ ماساژ (مالیدنی) یا بصورت افزودنی به کرم‌ها و پمادها قابل استفاده هستند. دم‌کردنی‌های‌روغنی داغ با مخلوطکردن مواد گیاهی خردشده و روغن (روغنهای مایع و خوراکی مثل آفتابگردان، زیتون و غیره)در یک ظرف شیشه‌ای و حرارت‌دادن ملایم آنها بطور غیرمستقیم برای مدت ۲-۳ ساعت آماده خوهد شد. پس ازسردشدن روغن و مواد گیاهی همراه آنها را توسط دستگاه فشار فشرده، صاف کرده و مایع حاصل را درون بطریهای‌شیشه‌ای تیره وتمیز نگهداری می‌کنند. در دم‌کردنی‌های روغنی سرد، مواد گیاهی و روغن درون ظرف شیشه‌ای‌درپوش‌دار ریخته شده و پس از تکان‌دادن به مدت ۴-۶ هفته در معرض نور خورشید قرار داده می‌شود. در این روش‌فرآوری ۲۵۰ گرم گیاه خشک یا ۵۰۰ گرم گیاه تازه در ۷۵۰ میلی‌لیتر روغن مایع خوراکی مخلوط و به روش سرد یاداغ آماده می‌گردد.
جوشانده‌ها(۳۵)
تهیه جوشانده از اجزایی مثل ریشه، پوست تنه، ترکه، میوه و بذر در مقایسه با روش دم‌کردنی مناسب‌ترمی‌باشد. در این روش ۲۰ گرم گیاه خشک یا ۴۰ گرم گیاه تازه (مخلوط چند گیاه) همراه با ۷۵۰ میلی‌لیتر آب سرد درداخل ظرفی ریخته شده و بر روی شعله کم اجاق به مدت ۲۰-۳۰ دقیقه جوشانده می‌شود تا حجم مایع باقی‌مانده‌به دو سوم حجم اولیه خود (۵۰۰ میلی‌متر) برسد. سپس جوشانده سرد و صاف شده در داخل ظرف شیشه‌ای‌مناسب و درپوش‌دار و در محل خنک نگهداری می‌شود. جوشانده‌ها بصورت سرد یا گرم میل می‌شود.
تنتورها(۳۶)
در این روش با خیساندن مواد طبیعی گیاهی در الکل اتیلیک به نسبت یک قسمت مواد گیاهی و پنج قسمت‌الکل ترکیبات فعال گیاه به آسانی توسط الکل استخراج می‌شود، در نتیجه اثر بخشی تنتور نسبت به دم‌کردنی‌ها وجوشانده‌ها بیشتر است. این فرآورده ضمن سهولت مصرف تا مدت دو سال قابل نگهداری می‌باشند. برای تهیه‌تنتور ۲۰۰ گرم گیاه خشک یا ۳۰۰ گرم گیاه تازه را خرد کرده و در ظروف شیشه‌ای بزرگ و تمیز قرار می‌دهند سپس‌الکل به آن اضافه می‌نمایند، بطوری که روی مواد گیاهی را الکل کاملا بپوشاند. پس از قراردادن درپوش ظرف آنرا به‌مدت چند دقیقه تکان داده و سپس در محل خنک و تاریک به مدت ۱۰-۱۴ روز نگه می‌دارند و یک روز در میان‌نیز ظرف را تکان می‌دهند. سپس فرآورده را صاف و مایع حاصل را در بطری‌های تمیز و شیشه‌ای نگهداری‌می‌کنند. خیساندن مواد گیاهی در الکل می‌بایست در دمای اتاق صورت گیرد و برای جلوگیری از اکسیداسیون آنهابهتر است کمی مواد ضد اکسیداسیون مثل اسید اسکوربیک نیز بکار برده شود. الکل‌های صنعتی مثل الکل متیلیک‌یا الکل ایزوپروپیل موسوم به الکل چوب نباید استفاده شود.
در برخی مواقع بجای دم‌کرده‌ها و جوشانده‌ها از شربتهای ساخته شده از تنتور استفاده می‌شود. در این روش۵۰۰ گرم عسل یا شکر تصفیه نشده را در ۲۵۰ میلی‌لیتر آب مخلوط نموده و به آرامی حرارت می‌دهند تا تمامی‌شکر و عسل حل شود و مخلوط قوام یابد. پس از سردشدن یک تا سه قسمت تنتور با سه قسمت شربت مخلوطشده و در داخل بطری استریل با درپوش چوب پنبه‌ای ریخته و در محل خنک نگهداری می‌شود. (حجم یک فنجان‌معادل ۱۵۰ میلی‌لیتر، یک قاشق غذاخوری ۲۰ میلی‌لیتر و یک قاشق چایخوری ۵ میلی‌لیتر است).
شربت‌ها(۳۷)
تهیه شربت از مواد طبیعی گیاهی شامل استخراج همه ترکیبات سلول زنده، بدون تغییر در آنها، در یک‌محلول آبکی و کمی اسیدی می‌باشد. البته، بدلیل پیچیدگی زیاد محتویات واکوئل سلولها (محتوی نمکهای‌محلول مختلف همراه با ترکیبات متعدد دیگر) استخراج شربت‌ها چندان آسان نبوده و شربت بدست آمده دارای‌غلظت و چسبندگی(۳۸) زیادی می‌باشد که می‌بایست پالایش گردد. در ساخت شربت‌ها، عسل و شکر تصفیه نشده‌بعنوان عامل محافظت‌کننده و طعم دهنده بکار برده می‌شوند که به همراه دم‌کرده‌ها یا جوشانده مصرف شده وباعث قابل پذیرش‌تر شدن طعم نامطبوع گیاهان برای اطفال می‌شوند. شربت از ترکیب نسبتهای برابر دم‌کردنی‌ها یاجوشانده‌های گیاهی به همراه عسل یا شکر تصفیه نشده، به کمک حرارت دادن به مدت طولانی تهیه می‌شود. دوزقابل مصرف شربت‌ها ۵-۱۰ میلی‌لیتر (۱-۲ قاشق مرباخوری) سه بار در روز می‌باشد.
کرم‌ها(۳۹)
در ساخت کرم‌ها یک امولسیون از روغن یا چربی به همراه آب لازم است، به این صورت که ماده امولسیون‌کننده، در یک ظرف توسط حرارت غیرمستقیم ذوب شده، سپس مقداری گلیسیرین، آب و مواد گیاهی (۳۰ گرم گیاه‌خشک یا ۷۵ گرم گیاه تازه در ۱۵۰ گرم ماده امولسیون کننده، ۷۵ گرم گلیسیرین و ۸۰ میلی‌لیتر آب) در حال هم‌زدن‌به آن اضافه نموده و به مدت سه ساعت به آرامی حرارت می‌دهند. سپس مخلوط حاصل را به آهستگی صاف‌نموده و به طور پیوسته هم می‌زنند تا کاملا سرد شده و قوام یابد. آنگاه توسط یک کاردک یا اسپاتول در ظرف‌شیشه‌ای تیره‌رنگ و درپوش‌دار ریخته و در یخچال نگهداری می‌کنند تا به سرعت فاسد نشود. کرم‌ها به راحتی‌جذب پوست می‌شوند و علاوه بر امکان تعریق و تنفس پوست، سبب خنکی و نرمی آن می‌گردند. کرم‌ها در محل‌آسیب دیده روزانه ۲-۳ بار و با ماساژ آرام قابل توصیه هستند.
پمادها(۴۰)
پمادها برخلاف کرم‌ها فاقد آب می‌باشند. در تهیه پمادها از چربی‌ها یا روغنهای حرارت داده شده همراه بامواد گیاهی استفاده می‌شود. مقداری وازلین یا پارافین نرم رادر ظرف شیشه‌ای ریخته و بوسیله حرارت غیرمستقیم‌به آرامی حرارت می‌دهند. سپس مواد گیاهی نرم یا خرد شده به آن اضافه کرده و بطور مرتب بهم می‌زنند (۶۰ گرم‌گیاه خشک یا ۱۵۰ گرم گیاه تازه یا مخلوط چند گیاه را در ۵۰۰ گرم وازلین یا پارافین نرم می‌ریزند). مواد گیاهی‌مخلوط و داغ‌شده در ظرف را با استفاده از دستکش‌های پلاستیکی و با فشردن صاف نموده تا حداکثر مایع آن جداگردد. پماد مذاب را به سرعت در شیشه‌های تمیز ریخته و بعد از خنک‌شدن روی آنرا با درپوش می‌پوشانند و دریخچال نگهداری می‌کنند.
ضمادها یا مرهم‌ها(۴۱)
مخلوطی از مواد گیاهی تازه، خشک یا پودرشده است که مستقیمآ در روی محل آسیب دیده قرار داده‌می‌شود. ضمادها جهت آرام‌بخشی دردهای عصبی – عضلانی، رگ به رگ شدن، شکستگی استخوان‌ها، همچنین‌برای خارج‌ساختن چرک از زخم‌های عفونی یا سوختگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این روش مواد گیاهی رابه مدت ۲ دقیقه به آهستگی حرارت داده و مایعات اضافی آنرا با فشار خارج می‌سازند. برای جلوگیری از چسبیدن‌مواد گیاهی به محل زخم یا محل آسیب دیده، مقداری روغن روی موضع مالیده و گیاه را بصورت داغ در روی آن‌قرار می‌دهند و سپس به کمک باند یا گاز استریل آنرا به مدت ۳ ساعت پانسمان می‌نمایند. مرهم تازه تهیه شده رادو تا سه ساعت به دفعات می‌توان بکار برد.
لوسیون و کمپرس‌ها(۴۲)
مواد گیاهی آبکی مثل دم‌کرده‌ها، جوشانده‌ها یا تنتورهای رقیق شده هستند که برای حمام کردن التهابات یاتحریکات پوستی بکار برده می‌شوند (۵۰۰ میلی‌لیتر دم کرده، جوشانده یا ۲۵ میلی لیتر تنتور در ۵۰۰ میلی لیتر آب‌بکار می‌رود). کمپرس‌ها(۴۳) پارچه‌های خیسانده‌شده در لوسین‌ها هستند که روی موضع قرار می‌دهند. این دوفرآورده گیاهی برای بهبود درد، تورم، کوفتگی، سردرد و کاهش تب به صورت موضعی بسیار مؤثر بوده و جهت‌کارآیی بهتر می‌بایست به دفعات تعویض شوند. کمپرس به دو صورت گرم و سرد بکار می‌رود. برای جلوگیری ازچسبندگی کمپرس، کمی روغن روی موضع مالیده و پارچه آغشته به لوسیون تازه را بخوبی آبگیری نموده و به‌مدت یکساعت روی موضع قرار می‌دهند. لوسیون‌ها در بطری‌های درپوش‌دار، استریلیزه به مدت دو روز دریخچال قابل نگهداری هستند.
سایر فرآورده‌های دارویی
دیگر فرآورده‌های داروئی گیاهی که در تسکین موضعی مناسب هستند عبارتند از: بخورها(۴۴) که در رفع‌ناراحتی‌های دستگاه تنفس کمک می‌نمایند. در تهیه آن از یک لیتر آب جوشیده حاوی ۵-۱۰ قطره اسانس یا ۲۵گرم دم‌کرده گیاه در یک ظرف بزرگ استفاده نموده و به مدت ده دقیقه بخور می‌دهند. دهان‌شویه و غرغره‌کن‌ها(۴۵) برروی غشاء مخاطی دهان و گلو اثرات آرام‌بخشی دارند. دهان‌شویه‌ها از دم‌کرده یا جوشانده یا تنتور رقیق (۵میلی‌لیتر تنتور در ۱۰۰ میلی لیتر آب داغ) ساخته می‌شوند. شیاف‌ها(۴۶) برای درمان بیماری‌های دستگاه گوارشی وتناسلی مورد استفاده قرار می‌گیرند. حمام‌های دارویی(۴۷) روشی مناسب برای تسکین دردهای دست و پا و گرفتگی‌سینوس‌هاست. بدین منظور از رقیق‌کردن ۵۰۰ میلی‌لیتر دم‌کرده یا ۵-۱۰ قطره اسانس استفاده می‌شود. روغن‌های‌فرار(۴۸) برای تسکین دردهای خفیف و یا استرس‌ها مفید هستند. از آنجائیکه اسانسها باعث تحریک پوستی‌می‌شوند قبل از مصرف باید به کمک یک روغن رقیق شوند و ۵-۱۰ قطره اسانس در کمی روغن بادام برای ماساژآرام پوست مفید است. خیسانده‌های سرد(۴۹) مایعاتی هستند که با مخلوط مواد گیاهی در آب سرد به مدت یک‌شبانه‌روز آماده می‌شوند. بدین منظور ۲۵ گرم مواد گیاهی در ۵۰۰ میلی‌لیتر آب سرد خیسانده و پس از یک‌شبانه‌روز آنرا صاف و مصرف می‌نمایند. این روش تهیه در برخی مواد گیاهی که ماده موثره آنها بر اثر حرارت‌تجزیه می‌شوند (مثل دم‌کردنی‌ها یا جوشانده‌ها) مناسب‌تر است. آب تازه گیاهان(۵۰) توسط دستگاه آب میوه‌گیری‌فشرده و صاف شده و بصورت خوراکی یا موضعی بکار برده می‌شوند.
https://medplant.ir/?p=5846
