مقایسه درصد اسانس اندام‌های مختلف هوایی ریحان سبز (Ocimum basilicum) جمعیّت اصفهان تحت شرایط تنش خشکی

آمنه اسداللهی*۱، بهلول عباس زاده۲، مهدی میرزا۲ و معصومه لایق حقیقی۳

۱-دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه، گروه علوم باغبانی، ساوه، ایران

۲-موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور

۳-دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت ، گروه علوم باغبانی، جیرفت، ایران

چکیده

به منظور بررسی تأثیر تنش خشکی بر درصد اسانس اندام‌های مختلف هوایی ریحان سبز (Ocimum basilicum L) جمعیت اصفهان، این تحقیق در بهار و تابستان سال ۱۳۹۰ در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام گرفت. آزمایش مزرعه‌ای با استفاده از طرح بلوک‌های کامل تصادفی و با سه تکرار و سه سطح تنش رطوبتی ۹۰، ۶۰ و ۳۰ درصد ظرفیت زراعی (Fc) اجرا گردید. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده‌ها نشان داد که اثر تنش خشکی بر درصد اسانس گل و برگ در سطح ۱ درصد و بر درصد اسانس ساقه و سرشاخه گلدار در سطح ۵ درصد معنی‌دار بود. مقایسه میانگین‌ها نشان داد که بیشترین درصد اسانس را برگ و گل به ترتیب با میانگین ۸۸/۰ و ۸۲/۰ درصد، تحت تنش رطوبتی ۳۰ درصد ظرفیت زراعی به خود اختصاص داد. نتایج نشان داد که تنش خشکی باعث افزایش درصد اسانس در گیاه گردید و اندام برگ بیشترین درصد اسانس را داشت.

واژگان کلیدی: ریحان سبز، اسانس، تنش آبی، اکوتیپ

مقدمه

ریحان (Ocimum basilicum L) یکی از گیاهان مهم متعلق به تیره نعناع است و به دلیل داشتن مواد مؤثره (اسانس)، اهمیت بسزایی در صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و بهداشتی دارد (امید‌‌‌‌‌‌ ‌‌‌‌‌‌‌‌بیگی، ۲۰۰۵). روند دقیق تولید اسانس در گیاهان هنوز به خوبی مشخص نشده است، ولی به طور کلی اسانس ها بازمانده‌های ناشی از فرآیندهای اصلی گیاهان، به ویژه در پاسخ به تنش وارد شده به گیاه محسوب می‌شوند (حسنی و امید‌ بیگی، ۲۰۰۶). تا‌کنون پژوهش‌های وسیعی در رابطه با اثر تنش خشکی بر روی محصولات زراعی انجام گرفته است، ولی در رابطه با واکنش گیاهان دارویی و معطر در شرایط تنش آبی بررسی‌های کمتری صورت پذیرفته است. کالکاد و ازجان (۲۰۰۸) در ترکیه به بررسی کمی اسانس موجود در اندام‌های هوایی ریحان سبز پرداختند و درصد اسانس در برگ، گل و ساقه گیاه را به ترتیب ۱، ۵/۰ و ۰۵/۰ درصد گزارش نمودند.با توجه به اهمیت آبیاری بر درصد و عملکرد اسانس گیاه ریحان و از طرف دیگر نبود اطلاعات کافی در رابطه با عکس‌العمل آن به شرایط تنش آبی و همچنین مقایسه اندام‌های هوایی ریحان سبز از لحاظ تولید کمی اسانس در پاسخ به تنش خشکی، پژوهش حاضر انجام پذیرفت.

مواد و روش‌ها

به منظور مقایسه اثر سطوح مختلف تنش خشکی بر کمیت اسانس اندام‌های مختلف هوایی ریحان این تحقیق در سال ۱۳۹۰ در ایستگاه تحقیقاتی البرز مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام گرفت. آزمایش به صورت بلوک‌های کامل تصادفی و در ۳ تکرار انجام شد. تیمارهای مورد استفاده شامل تنش خشکی در ۳ سطح ۹۰، ۶۰ و ۳۰ درصد ظرفیت زراعی (Fc) بود. بعد از آماده کردن زمین در فصل بهار، اقدام به کشت بذر های ریحان سبز جمعیت اصفهان در زمین اصلی گردید. از زمان کاشت تا مرحله چند برگی گیاهان به طور مرتب و هفته ای ۲ بار آبیاری گردیدند. نحوه آبیاری به صورت نشتی بود. برای کلیه کرت‌ها رسیدگی های لازم از قبیل وجین، مبارزه با علف‌های هرز و غیره در طی رویش به طور یکسان بعمل آمد. وقتی گیاهچه ها به حدود ۸ تا ۱۲ برگی رسیدند، اقدام به اعمال تیمار های تنش به صورت وزنی گردید. در مرحله گلدهی کامل گیاهان برداشت شدند و هر یک از اندام‌های برگ، گل، ساقه و سرشاخه گلدار به صورت جداگانه در سایه و در دمای اتاق (۲۵ درجه سانتیگراد) به مدت ۴ هفته خشک شدند و پس از تعیین مقدار رطوبت، با استفاده از روش تقطیر با آب و به کمک دستگاه اسانس‌گیر(کلونجر)، عمل استخراج اسانس به مدت ۵/۲ ساعت انجام پذیرفت. آنالیز اطلاعات بدست آمده از طریق نرم‌افزار SAS و مقایسه میانگین‌ها به کمک آزمون چند دامنه‌ای دانکن صورت گرفت.

نتایج و بحث

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر بلوک بر درصد اسانس گل و برگ در سطح یک درصد معنی‌دار بود. تیمار بر دزصد اسانس گل و برگ در سطح یک درصد، ساقه وسرشاخه در سطح پنج درصد اثر معنی‌دار داشت. نتایج مقایسه میانگین‌ها نشان داد که بیشترین درصد اسانس گل در تیمار ۳۰ درصد ظرفیت زراعی (Fc) با میانگین ۸۲/۰درصد وکمترین در تیمار ۹۰ درصد ظرفیت زراعی (Fc) با میانگین ۵۴/۰ درصد وجود داشت. بیشترین درصد اسانس برگ، ساقه و سرشاخه گلدار در تنش رطوبتی ۳۰ درصد ظرفیت زراعی به ترتیب با میانگین ۸۸/۰، ۰۵/۰ و ۶۹/۰ درصد مشاهده شد. در دو گیاه نعناع و ریحان گزارش شده‌ است که بالا بودن تراکم غده‌ای مترشحه اسانس در اثر کاهش سطح برگ ناشی از تنش، باعث تجمع اسانس می‌شود (چارلز و همکاران، ۱۹۹۰). نتایج این تحقیق با نتایج فاکر(۲۰۰۰) بر روی گیاه مرزه مطابقت دارد.

نتیجه گیری کلی

با توجه به نتایج بدست آمده، با افزایش شدت تنش درصد اسانس در ریحان سبز افزایش یافت و اندام هوایی برگ بیشترین درصد اسانس را در مقایسه با گل، ساقه وسرشاخه داشت، اما جهت تعیین تیمار مناسب آبیاری با توجه به اهداف مورد نظز بایستی به عملکرد اسانس نیز توجه گردد.

منابع

۱٫    حسنی، ع و ر. امیدبیگی. ۱۳۸۱٫ اثرات تنش خشکی بر برخی خصوصیات مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و متابولیکی گیاه ریحان. مجله دانش کشاورزی. جلد ۱۲٫ شماره ۳٫ صفحه۴۷ تا ۵۹٫

۲٫    امید‌بیگی، ر.، ۱۳۸۴٫ تولید و فرآوری گیاهان دارویی. جلد اول. چاپ سوم. انتشارات آستان قدس رضوی. مشهد. صفحه ۳۴۷٫

۴٫ Charles, D.J., and Simon, J.E. Effect of osmotic stress on the essential oil content and composition of peppermint. Phytochem. 1990. 29: 2837-2840.

۵٫ Chalchat, J.C., and Ozcan, M.M. Comparative essential oil composition of flowers, leaves and stems of basil (Ocimum basilicum L.) used as herb. Food Chemistry. 2008. 110: 501-503.

دریافت اصل مقاله