جینکو (ژینکو) Ginkgo biloba

جینکو درختی است برگ ریز که قدیمی ترین گونه‌ی گیاهی به جای مانده در جهان می‌باشد. بعضی، قدمت وجود آن را بیش از ۲۰۰ میلیون سال و بعضی منابع بیش تر از ۲۵۰ و حتی ۲۷۰ میلیون سال می‌دانند. این درخت ارتفاعی تا ۳۷ متر و قطری تا حدود یک متر را می‌تواند دارا باشد. عمر درخت گاهی تا هزار سال می‌رسد. برگ‌های این درخت بسیار ظریف و زیبا و به شکل بادبزن هستند. برگ جینکو دارای رنگ سبز نسبتاً روشن بوده و همین رنگ به درخت زیبایی خاصی می‌دهد.

این درخت دو پایه بوده، در پایه ی نر گل‌ها به صورت گل آذین سنبله و پایه ی ماده دارای میوه ای شبیه به گیلاس تولید می‌کند که ریشه ی آن در پاییز به روی درخت کامل شده و به زمین می‌افتد.

میوه‌ی جینکو دارای قسمت گوشتی آب دار با بوی بد بوده و دانه‌ای در وسط آن است. این دانه شبیه دانه‌ی بادام می‌باشد و در بعضی از مناطق آسیا به عنوان خوراکی به فروش می‌رسد. این درخت، بومی چین بوده و در ژاپن نیز گسترش دارد. کشت جینکو در سال‌های اخیر در مناطق مختلفی از جهان از جمله در ایران معمول گشته است. این درخت دارای رشد بسیار کند و آرامی می‌باشد.

تاریخچه:

با توجه به قدمت درخت که مربوط به بیش از ۲۰۰ میلیون سال پیش می‌باشد، آن را به نام فسیل زنده یاد می‌کنند و از آن جا که فسیل‌های به جا مانده از این درخت در نواحی جنوب شرقی چین و هندوچین پیدا شده است، احتمال رویشگاه اصلی آن در این نواحی به یقین مبدل شده است. به نظر می‌رسد که تمام جینکوهای موجود در آمریکای شمالی، اروپا و نقاط دیگر کره‌ی زمین در عصر یخبندان دوره‌ی اول از بین رفته و فقط در چین از این خطر نجات یافته‌اند. این گیاه در سال ۱۷۱۰ به وسیله ی اگلبرت کمپفر به اروپا برده شد و در سال ۱۷۷۱ توسط گیاه شناس مشهور، لینه مورد مطالعه و نام گذاری علمی شد.

جینکو در چین به نام پنجه اردک گفته می‌شود؛ چرا که شباهت زیادی به آن دارد. این گیاه از قدیم به عنوان یکی از گیاهان با اهمیت چین محسوب می‌شده و برای آن آثار تقویت کننده‌ی قلب و ریه قایل بوده‌اند. در اسناد باقی مانده از طب چین قدیم این گونه استنباط می‌شود که پودر برگ‌های آن را به منظور درمان آسم به طریقه ی استنشاقی استفاده می‌کرده اند. در دست نوشته‌های سانسکریت از اثرات عصاره‌ی این گیاه به عنوان اکسیر طولانی کننده عمر یاد شده است

ترکیبات مهم

قسمت مورد استفاده‌ی جینکو برگ‌های آن می‌باشد که ترکیبات آن به شدت تحت تأثیر فصل برداشت آن است. بیش‌ترین درصد مواد و تغییرات آن، مربوط به فصل پاییز می‌باشد. به طور خلاصه ترکیبات مهم آن شامل موارد زیر است:

* فلاونوئیدها: بیش از ۴۰ فلاونوئید مختلف تاکنون در برگ‌ها شناخته شده اند که شامل بیلوبتین، جینکتین، ایزوجینکتین، سیادوپیتی زین، کورستین، کامفرول و ایزورامنتین می‌باشند.

* ترپنوئیدها که بیش تردی ترین هستند شامل بیلوبالید، و جینگولیدهای A، B، C، J و M می‌باشند.

* اسیدهای آلی که از جمله اسید شیکمیک، اسید وانیلیک، اسید آسکوربیک، اسید پاراکوماریک و مشتقات اسید بنزوئیک هستند.

* ترکیبات دیگر از جمله کربوهیدرات، الکل‌ها، کربورهای خطی و کتون‌های دانه که دارای حدود ۳۸ درصد کربوهیدرات، ۴ درصد پروتئین، ۲ درصد چربی، آلکالوئیدها، اسید آمینه، گلوکزیدهای سیانوژنیک و فنل‌ها است.

اصولا عصاره‌ی جینکو را بر حسب وجود ۲۴ درصد فلاونویید گلوکزیدها استاندارد می‌نمایند.

اثرات مهم

بیش از ۴۰۰ تحقیق کلینیکی بر روی خواص جینکو صورت گرفته که اطلاعات مهمی از آن‌ها به دست آمده است؛ از جمله این که اثرات عصاره جینکو به مراتب از اجسام خالص شده ی آن بیش تر است و این نشان می‌دهد که اثرات سینرژیسم بین ترکیبات مختلف آن وجود داشته و دارای اهمیت است. آزمایش‌های مختلفی که بر روی انسان و حیوان صورت گرفته به طریق خوراکی و به شکل قطره و کپسول بوده است.

از اثرات تایید شده ی جینکو که دارای اهمیت می‌باشند موارد زیر را می‌توان نام برد:

۱- تحریک گردش خون مغزی: نارسایی گردش خون در مغز می‌تواند باعث دلهره، استرس، کمی حافظه، مشکلات شنوایی و کاهش تمرکز شده که این مواد می‌توانند با جینکو تخفیف یافته و یا درمان شوند. مصرف عصاره‌ی جینکو در ۷۰ درصد از بیماران باعث افزایش جریان خون مغزی شده است. بر اساس یک تحقیق در ۱۱۲ نفر که نقصان گردش خون مغزی داشته اند و متوسط سن آن‌ها ۵/۷۰ سال بود، مصرف روزانه ی ۱۲۰ میلی گرم عصاره‌ی جینکو به مدت یک سال باعث کاهش گیجی، سردرد و افزایش حافظه‌ی کوتاه مدت شد. حدود ۴۰ کار کلینیکی در مورد استفاده‌ی ۱۲۰ میلی گرم روزانه عصاره جینکو به مدت ۴ تا ۶ هفته صورت گرفته که همگی افزایش گردش خون مغزی را نشان دادند.

۲- مصرف عصاره‌ی جینکو به عنوان کاهش استرس و دلهره موثر بوده است.

۳- در افزایش حافظه موثر است.

۴- تحریک گردش خون عمومی به خصوص در افراد مبتلا به آسم را باعث می‌شود.

۵- خاصیت آنتی اکسیدان و محافظت از اعصاب را دارا است.

۶- تاثیر درمانی مثبتی در حالات جنون (حالاتی شبیه به آلزایمر) دارد.

در تحققات اخیر بسیاری از دلایل اثرات بالا به اثبات رسیده است از جمله این که عصاره‌ی جینکو در سلول‌ها، بهره‌وری گلوکز و اکسیژن را زیاد می‌کند و در خنثی کردن رادیکال‌های آزاد نقش مهمی دارد. هم چنین از نظر بالا بردن استقامت جدار سلول‌ها دارای اثرات مثبت است. افزون بر این ثابت شده که میزان اسیدهای چرب اشباع نشده‌ی اعصاب از دیگر اعضای بدن بیش‌تر بوده و به همین دلیل نیز در معرض تخریب به وسیله‌ی رادیکال‌های آزاد قرار می‌گیرند؛ لذا علت محافظت عصبی جینکو به دلیل اثرات خنثی کننده‌ی رادیکال‌های آزاد، روشن می‌شود.

از اثرات دیگر جینکو ضد تجمع پلاکت‌هاست که به علت اثر مستقیم بر روی جدار سلول‌ها و اثر آنتی‌اکسیدانی آن است. هم چنین در این ارتباط باعث افزایش سنتزپروستاسیکلین و سنتز ماده ی ۲PAF می‌شود.

جذب و انتشار عصاره‌ی جینکو:

فارماکوکینتیک عصاره‌ی جینکوی مارک دار در موش آزمایش شده و نشان داده است که مصرف خوراکی آن دارای ۶۰ درصد جذب می‌باشد. فلاونوئیدهای ظاهر شده در آئورت، چشم، پوست و ریه‌ها دو تا سه برابر میزان موجود در خون می‌باشند. میزان مواد مذکور در عضله‌ی قلب دو برابر عضلات دیگر بود. هم چنین ۷۲ ساعت پس از مصرف میزان مواد موثر جینکو در هیپوتالاموس ۵ برابر میزان موجود در خون را نشان می‌داد. میزان همین مواد در نقاط دیگر مغز به اندازه‌ی هیپوتالاموس جذب نداشتند.

موارد مورد استفاده‌ی کلینیکی: سرگیجه، سردرد، وزوز گوش، افسردگی، کاهش هوشیاری، فراموشی، کری حلزونی، آلرژی و ضعف (ضعف بسیاری از اعضای مربوط به کاهش خون رسانی به آن‌هاست؛ لذا وقتی این مسئله جبران می‌شود، ضعف این اعضا کاهش یافته یا از بین می‌رود).
در دست نوشته‌های سانسکریت از اثرات عصاره‌ی این گیاه به عنوان اکسیر طولانی کننده عمر یاد شده است

مقدار و طریقه ی مصرف:

اکثر محصولات جینکوی استاندارد حاوی ۲۴ درصد فلاوگلوکزید جینکو است. مقدار مصرف آن ۴۰ تا ۸۰ میلی گرم هر بار و تا سه نوبت در روز است (جمعا تا ۲۴۰ میلی گرم در روز).

آزمایش‌های کلینیکی نشان داده است که مصرف فرآورده‌های جینکو حداقل باید ۱۲ هفته ادامه یابد تا آثار آن ظاهر شود. البته در مواردی پس از دو تا سه هفته تاثیر آن در افراد ظاهر شده است.

مهم‌ترین اثرات گزارش شده جینکو:

ضد تجمع پلاکت‌ها، ضد آلرژی، ضد آلزایمر، ضد آریتمی، ضد آرتریت، ضد آسم، ضد سرطان، ضد شکنندگی مویرگ‌ها، ضد تشنج، ضد افسردگی، ضد ادم (خیز)، ضد ورم، ضد جنون (ضد دیوانگی)، ضد کم خونی، ضد اکسیدان، ضد کرم، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد سرفه، کاهش دهنده‌ی اضطراب، قابض، بازکننده‌ی برونش‌ها، محافظ قلب، محرک گردش خون، تشنج آور، کاهش دهنده‌ی چربی خون، افزایش دهنده‌ی حافظه، محافظ اعصاب، محرک گردش خون مغزی، محافظت کننده از اثرات مضر اشعه‌ها، گشاد کننده‌ی رگ‌ها و جلوگیری کننده از لخته شدن خون.

۱- فرآورده‌های صنعتی مختلفی از جمله قرص، کپسول و قطره از عصاره‌ی برگ جینکو تهیه شده که توصیه می‌شود تنها از این گونه محصولات استاندارد استفاده شود، نه از برگ گیاه و دم کرده یا جوشانده‌ی آن.

۲- مهم‌ترین استفاده‌ی درمانی از محصولات جینکو در جلوگیری از فراموشی است؛ ولی باید دانست که این دارو درمان کننده‌ی قاطع و کامل نمی‌باشد. این محصولات می‌توانند سرعت رسیدن به فراموشی را کاهش داده و یا به تأخیر اندازند، ضمن این که به عنوان جلوگیری نیز مصرف می‌شوند.

۳- مصرف محصولات جینکو در حد دارویی دارای عارضه‌ی جانبی نبوده و یا به صورت محدود گزارش شده که شامل حساسیت‌های پوستی، اسهال، سردرد، بی خوابی، اضطراب، تهوع و مشکلات روده و معده می‌باشد. این عوارض ماندگار نبوده و با قطع مصرف دارو بر طرف می‌شود.

عوارض جانبی جینکو بیلوبا

جینکو داروی بی خطری است. در ۴۴ تحقیق که جمعا ۹۷۷۲ نفر در آن مورد آزمایش بودند، عوارض جانبی بسیار محدودی مشاهده شده که شامل ۲۱ مورد مشکلات روده ای- معده ای، هفت مورد سردرد و شش مورد گیجی بوده است. البته میوه ی جینکو که از آن دارو تهیه نمی‌شود دارای عارضه‌ی جانبی از جمله التهاب از دهان تا مقعد، مشکلات روده ای- معده ای و عوارضی مانند سماق‌های سمی است.

اما در هر صورت نباید فراموش کرد که گیاه جینکوبیلوبا، علاوه بر دارا بودن ارزش های زیاد پزشکی، عوارض جانبی نیز به همراه دارد. مثل یک شمشیردولبه، مصرف این گیاه می تواند برخی آثار منفی را نیز در بیماران مصرف کننده آن ایجاد نماید. افرادی که از این فراوده های گیاهی استفاده می کنند باید دوز موثر و ایمن آن را که بین mg40 تا mg200 در روز است در نظر داشته باشند.

عوارض جانبی جینکوبیلوبا در زنان حامله یا شیرده به وضوح دیده می شود. بنابراین اگر شما جز این افراد هستید در مصرف این ماده مکمل دقت نمایند.

از عوارض جینکوبیلوبا، می توان به، تهوع، بی قراری، اسهال، سرگیجه و سردرد اشاره کرد. هنگام مصرف فراورده های این گیاه به این علائم توجه نموده و در صورت لزوم دوز آن را کم و یا مصرف آن را قطع کنید. عوارض جینکو می تواند در بیمارانی که به جینکو تحمل ندارند، حتی در مقادیر کم دیده شود.

اگر شما دچار اختلالات انعقادی هستید، ممکن است جینکوبیلوبا میزان خون ریزی را بیشتر نماید. کودکان ممکن است به این گیاه حساسیت داشته باشند بنابراین بدون مشورت با پزشک آن را به کودکان تجویز نکیند. از جمله عوارض دیگر این گیاه ایجاد مشکلات رودی- معدی، اریتم، ورم و خارش شدید به علت ظهور سریع وزیکول ها در مصرف توام گیاه همراه با میوه است.

این دارو ممکن است به صورت منفی با داروهای ضد افسردگی از دسته مونوآمینو اکسیدازها(MAOI) تداخل کنند.دیگر اینکه در بیماران مصرف کننده داروهای ضد پلاکت و ضد انعقاد، از مصرف جینکو به خاطر ضدیت مکانیزم اینها، پرهیز شود. وقتی با وارفارین توام مصرف شود، جینکوبیلوبا می تواند خون ریزی دهنده و افزاینده فشارخون همراه با تیازیدهای مدر باشد. نیز این گیاه وقتی با ترازودون مصرف شود ریسک کما را بالا می برد.

عصارۀ جینکو عمل تنظیم فشار را مهار کرده و ممکن است در پاسخ به تحریک، کورتیزول آزاد نماید. عوارض جانبی مصرف این مکمل، با رعایت کردن مقدار صحیح مصرف، می تواند کنترل شود. مانند هر داروی دیگری جینکو بیلوبا باید پس از ارزیابی صحیح، مصرف شود.

مترجم دکتر برسابه برومند