مروری بر فصل ۱۵ از کتاب “Medicinal Plants Used in Traditional Persian Medicine” 

این کتاب توسط H. Schulz، Seyed Ahmad Emami، و Farsad Nadjafi نگارش شده و توسط انتشارات CABI در سال ۲۰۲۳ منتشر شده است.

مقدمه

تاریخچه غنی و تنوع زیستی گسترده ایران، این کشور را به یکی از مراکز مهم گیاهان دارویی و معطر (MAPs) تبدیل کرده است. فصل ۱۵ به بررسی وضعیت کنونی این صنعت می‌پردازد و بر احیای پزشکی سنتی ایرانی (TPM) و استراتژی‌های معرفی محصولات آن به بازارهای بین‌المللی، به‌ویژه اروپا، تأکید دارد.

این فصل نشان می‌دهد که چگونه تنوع اقلیمی و جغرافیایی ایران، همراه با ریشه‌های فرهنگی و تاریخی عمیق، این کشور را به یک قطب جهانی در زمینه گیاهان دارویی تبدیل کرده است. با این حال، مدرن‌سازی و جهانی‌سازی نیازمند تطبیق روش‌های کشت، تحقیق و تجاری‌سازی با استانداردهای بین‌المللی بوده است.

مزایای جغرافیایی و اقلیمی

وسعت و جغرافیای متنوع ایران شرایط ایده‌آلی برای کشت گیاهان دارویی فراهم کرده است. این کشور با داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، محیطی مناسب برای تنوع گسترده گیاهی شامل تقریباً ۸۰۰۰ گونه فراهم می‌کند که بیش از ۱۰۰۰ گونه در پزشکی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. مناطق کلیدی ایران بر کشت محصولاتی مانند زعفران، گل محمدی، زیره و گشنیز متمرکز هستند که به کیفیت و ارزش اقتصادی بالای خود شناخته می‌شوند.

روش‌های کشت سنتی، که اغلب با کار دستی و بر پایه کشاورزی خرده‌مالکی انجام می‌شود، در سال‌های اخیر به سمت مکانیزاسیون و صنعتی‌سازی تغییر جهت داده است. زعفران، با نیاز کم به آب و سودآوری بالا، به یکی از پایه‌های این تحول تبدیل شده است و ایران سالانه بیش از ۳۰۰ تن از این محصول تولید می‌کند.

چالش‌ها و فرصت‌های صنعت

با وجود میراث غنی خود، ایران با چالش‌های متعددی در همسو کردن پزشکی سنتی با بازارهای بین‌المللی مواجه است:

1. کیفیت و استانداردسازی:
   • روش‌های سنتی مانند خشک کردن در آفتاب معمولاً به تولید مواد خام با کیفیت پایین منجر می‌شود.
   • استانداردهای مدرن مانند روش‌های خوب کشاورزی (GAP) در حال پذیرش برای تضمین بهداشت و کیفیت هستند.
2. برداشت از طبیعت و پایداری:
   • بیش از ۹۵٪ گیاهان دارویی استفاده‌شده در داخل کشور از طبیعت جمع‌آوری می‌شوند.
   • روش‌های برداشت ناپایدار گونه‌هایی مانند شیرین‌بیان و کتیرای گون را تهدید می‌کند.
3. فرآوری محدود صنعتی:
   • ایران علی‌رغم تولید زیاد گل محمدی، بیشتر تولیدات خود را به گلاب کم‌ارزش اختصاص می‌دهد تا به اسانس با ارزش بالا.
4. دسترسی به بازار:
   • رعایت مقررات سخت‌گیرانه اتحادیه اروپا نیازمند بهبود زیرساخت‌ها، تحقیقات و گواهینامه‌ها است.

تحولات آموزشی و پژوهشی

ایران گام‌های مهمی در مدرن‌سازی پژوهش و آموزش گیاهان دارویی برداشته است. این فصل ابتکارات کلیدی وزارتخانه‌های مربوطه را شرح می‌دهد:

• وزارت علوم، تحقیقات و فناوری:
  • ایجاد شبکه ملی تحقیقات گیاهان دارویی و ارتقاء همکاری بین دانشگاه‌ها و صنعت.
  • ترویج استانداردهای GAP و حمایت از نوآوری از طریق پارک‌های علم و فناوری.
• وزارت بهداشت:
  • ادغام TPM در سیستم بهداشت ملی و حمایت از پژوهش‌های فارماکوگنوزی.

دانشگاه‌ها شاهد افزایش برنامه‌های آموزشی مرتبط با گیاهان دارویی بوده‌اند و تعداد انتشارات و طرح‌های کارآفرینی در این حوزه افزایش یافته است. این تلاش‌ها هدف دارند که دانش سنتی را با روش‌های مبتنی بر شواهد ترکیب کرده و با انتظارات علمی جهانی همسو کنند.

پتانسیل صادرات و ورود به بازار اروپا

تطبیق TPM برای بازارهای اروپایی شامل چندین استراتژی است:

1. اعتبار علمی:
   • تحقیقات مبتنی بر شواهد برای کسب اعتماد در بازارهای بین‌المللی ضروری است. به‌عنوان مثال، آثار ابن‌سینا درباره اثربخشی گیاهان دارویی پایه‌ای برای آزمایش‌های بالینی مدرن فراهم می‌کند.
2. توسعه محصول:
   • مواد خام باید به فرم‌های مصرفی مانند دمنوش، عصاره و اسانس تبدیل شوند.
   • تأکید بر تولید ارگانیک و پایدار، جذابیت بیشتری ایجاد می‌کند.
3. رعایت مقررات:
   • محصولات باید با دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا برای ایمنی، اثربخشی و محدودیت‌های آلودگی مطابقت داشته باشند.
   • کشت کنترل‌شده در اروپا می‌تواند ورود به فارماکوپه اروپایی را تسهیل کند.
4. بازاریابی و برندینگ:
   • تأکید بر فواید جامع TPM، ریشه‌گرفته از روش‌های کهن، می‌تواند برای مصرف‌کنندگانی که به دنبال درمان‌های طبیعی هستند جذاب باشد.

پزشکی سنتی ایران: میراثی جهانی

پزشکی ایرانی، غنی‌شده با تعاملات تمدن‌های باستانی، گنجینه‌ای از درمان‌ها ارائه می‌دهد. “قانون” ابن‌سینا، که به عنوان یکی از پایه‌های TPM شناخته می‌شود، الهام‌بخش شیوه‌های پزشکی اروپا مانند پزشکی اخلاطی بوده است. این فصل میراث مشترک بین TPM و پزشکی سنتی اروپایی (TEM) را برجسته می‌کند و فرصت‌هایی برای همکاری ارائه می‌دهد.

پایداری و ملاحظات اخلاقی

رویکرد ایران به TPM شامل توازن بین مدرن‌سازی و مسئولیت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی است:

• پایداری:
  • رعایت کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند پروتکل ناگویا تضمین می‌کند که منافع حاصل از گیاهان دارویی و معطر به‌طور عادلانه به اشتراک گذاشته شود.
• کنترل کیفیت:
  • روش‌های پیشرفته‌ای مانند کروماتوگرافی گازی و طیف‌سنجی تضمین‌کننده ثبات و خلوص محصولات هستند.
• رویکردهای اخلاقی:
  • حمایت از جوامع روستایی درگیر در برداشت از طبیعت با اصول تجارت منصفانه همخوانی دارد.