تنوع جغرافیایی وآب و هوایی بیرجند از ارتفاعات و کوهپایه تا دشت، جلگه و بیابان در یک اکوسیستم متفاوت و متنوع، تنوع گیاهان منطقه را به دنبال داشته. جامعه سنتی تقریبا برای همه گرفتاری های داخلی خود گنجینه دارویی گیاهی غنی و مناسبی در اختیار داشت‌ و احساس خودکفایی می‌کرد. همین احساس به جز موارد جراحی، آنها را به قناعت و تطابق با شرایط زمانه در پزشکی و درمان می‌رساند.

در بیرجند ضرب‌المثلی است که می‌گوید: «خدا سرما را در حدّ پوشاک می‌دهد». به عبارت دیگردر طول تاریخ، بیماری ها و موجودی گیاهی بیرجندی ها به یک تعادل لازم و ملزوم رسیدند. لذا می توان در هر کدام دیگری را آشکارا مشاهده کرد.

این گزارش خلاصه فصل طب گیاهی بیرجند است که از کتاب «تاریخ پزشکی بیرجند» اثر دکتر سید محمد علی حافظی پزشک بیرجندی ساکن تهران اقتباس شده: دکتر حافظی در این قسمت از کتاب بیست تحلیل علمی و آماری از بیماری های قرون گذشته بیرجند بر اساس نوع گیاهان دارویی و مصرفی در منطقه ارائه داده سپس ۱۹۰ گیاه دارویی بیرجند را بر اساس مکانیسم اثر و پراکندگی مناطق استان بررسی کرده است. این مجموعه کامل ترین دایره المعارف گیاهان دارویی بیرجند است که تا به حال انتشار یافته است . 

خانم های خانه‌دار ؛مجریان اصلی حلقه شناسایی و  برداشت گیاهان دارویی  

در مجموع طب گیاهی محل به عنوان اصلی‌ترین و مهمترین شاخه طب سنتی براساس تجربه و اطلاعاتی که سینه به سینه منتقل شده بصورت حلقه بسته‌ای عمل کرده و جامعه بیرجندی را به خود کفایی درمان رسانده است. 

طبیعت ، گیاهان را تولید، روستائیان پس از شناسایی و برداشت، مستقیماً به مصرف کننده یا عطاری ها عرضه کرده‌اند. مجریان اصلی این حلقه خانم های خانه‌داری بودند که موجودی خام را به بهره ‌وری می‌رساندند. مهارت و موفقیت آنها به اطلاعات اولیه، پشتیبانی فکری و همکاری گیس سفیدها، مواد در دسترس، شرایط زمانی، مکانی و اقتصادی بیمار پیش‌رو… بستگی داشت.

دکترهای علفی علاوه بر معلومات گذشتگان و استفاده از کتبی چون مخزن الادویه، سلیقه و ابتکارات فردی یا جمعی را هم در طول زمان به درمان گیاهی افزودند اما نقش اصلی را همچنان گیاهان برعهده داشته و دارند.

نباید فراموش کرد هم اکنون در آمریکا از هر سه نفر یک نفر از داروهای گیاهی استفاده می‌کند. در روسیه از هر سه دارو یک دارو منشاء گیاهی دارد و در چین از هر پنج بیمارستان، سه بیمارستان با گیاهان دارویی به درمان بیماران می‌پردازند.

دکتر حافظی در کتاب تاریخ پزشکی بیرجند اظهار امیدواری کرده است گیاهان دارویی منطقه مورد عنایت صنعت و دولت قرار گرفته و بصورت علمی مدون شوند. که در آن صورت از صنایع داروسازی، غذایی، رنگ، نساجی و … تا بسته‌بندی منطقه می‌توانند فعال شده و بر اقتصاد و اعتبار بیرجند بیفزایند.

هفته نامه آوای خراسان جنوبی