جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی استان خراسان

سیدابراهیم موسوی، حسن امیرآباری زاده، اصغر پاریاب و مسعود عباسی

کارشناسان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان

Email: moussavie@yahoo.com

چکیده

استفاده از گیاهان دارویی به قدمت عمر انسان برمی‌گردد، اما استفاده صحیح از گیاهان دارویی مشروط به وجود اطلاعات دقیق و علمی در مورد آنهاست. در این راستا اولین گام جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی است. در این مقاله براساس فازاول طرح جمع‌آوری و شناسایی گیاهان دارویی خراسان، ۱۹۳ گونه گیاه دارویی شناخته شده در استان خراسان ارائه گردیده است که در ۱۵۸ جنس و ۵۷ تیره گیاهی قرار می‌گیرند. هم چنین مشخصات گیاه از قبیل نام علمی جنس و گونه، نامهای فارسی و محلی گونه، محل پراکنش گیاه، شماره هرباریومی، ارتفاع محل جمع‌آوری از سطح دریا، اثر درمانی گیاه، نحوهمصرف، و اندام دارویی مورد استفاده برای هر یک از گونه‌ها ذکر گردیده است.

واژه‌های کلیدی: شناسایی، گیاهان دارویی، خراسان.

مقدمه

نظر به ارزش و اهمیت گیاهان دارویی ایران و رویکرد جهانی مردم به طبسنتیو مصرف روزافزون این گیاهان در دنیا، در مقاله حاضر سعی گردید مشخصات گیاه شناسی، چگونگی پراکنش و خواص دارویی این دسته از گیاهان در خراسان، برای علاقمندان ارائه گردد. در این راستا با جمع‌آوری های صحرایی و بررسی منابع مختلف علمی، شناسایی دقیق از گیاهانی که استفاده دارویی از آنها بعمل می‌آید صورت گرفت. علاوه براین در طرح تحقیقاتی انجام شده، ایجاد یک بانک ژن زنده از گیاهان دارویی خراسان و احداث باغ نباتات دارویی مد نظر بوده است که ضمن استفاده‌های آموزشی جهت دانشجویان وعلاقمندان، بتواند به‌عنوان یک بستر تحقیقاتی برای محققان محسوب گردیده و همچنین زمینه‌ای برای تکثیر و بذرگیری برخی از گونه‌های با اهمیت بیشتر را فراهم آورد تا بدین‌وسیله بتوان بهترین روش کاشت و تولید آنها را در شرایط آب و هوایی مشهد مورد بررسی قرار داد.

مواد و روشها

در ابتداء،گیاهان مورد نظر از عرصه‌‌های مختلف استان به‌صورت کامل شامل ریشه، ساقه، برگ، گل و حتی الامکان میوه جمع‌آوری و به حالت پرسشده خشک گردیدند، سپس بر روی کاغذ گلاسه چسبانده شده و ضمن ثبت مندرجات شناسنامه استاندارد گیاه (شامل اسامی علمی، فارسی و محلی گیاه، محل و ارتفاع جمع‌آوری و سایر اطلاعات مورد نیاز از جمله مقدار مصرف دارویی، نحوه مصرف و اندام دارویی مورد استفاده) جهت حفظ و نگهداری به هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان منتقل گردیدند. شناسایی علمی نمونه‌های گیاهی فوق با استفاده از منابع معتبر گیاهشناسی از قبیل فلور ایرانیکا، فلور ایران و غیره، و نیز نوع مصارف دارویی آنها با استفاده از اطلاعات محلی، کتابها و نسخ دارویی معتبر نظیر گیاهان دارویی دکتر زرگری و غیره که در قسمت منابع ذکر شده‌اند صورت گرفت. همچنین در این بررسی نقاط پراکنش گیاهان با توجه به مشخصات طبیعی رویشگاهها تا حد امکان تعیین شد و از اطلاعات هواشناسی و خاک‌شناسی نظیر: میزان بارندگی سالیانه، درجه حرارتهای مطلق، ماکزیممومینی موم، بافت و ساختمان خاک در صورت وجود در آمار ایستگاههای هواشناسی و منابع خاک شناسی، استفاده لازم به عمل آمد.

نتایج و بحث

با اتمام فاز اول این طرح ۱۹۳ گونه گیاه دارویی از سطح استان خراسان جمع‌آوریی گردیده و مورد شناسایی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد تیره‌های گیاهی نعناع “Lamiaceae” با ۱۶جنس و ۱۹ گونه، مرکّبان “Asteraceae” با ۱۵ جنس و ۱۹ گونه، بقولات “Fabaceae” با ۱۳جنس و ۱۴ گونه، چتریان “Apiaceae” با ۱۱جنس و ۱۳ گونه، شب بو “Brassicaceae” با ۷ جنس و ۷ گونه و اسفناجیان “Chenopodiaceae” با ۴ جنس و ۸ گونه، دارای بیشترین تعداد گونه‌های گیاهی دارویی در استان خراسان بوده که تعدادی از مهمترین گونه‌های آنها به شرح ذیل می‌باشند:

Bunium persicum زیره سیاه ایرانی (کرمانی)

Dorema ammoniacum وشا

Ferula assa- foetida آنقوزه

Ferula gumosa باریجه

Heracleum persicum گلپر 

Hypericum perforatum گل راعی

Nepeta binalodensis پونه سای بینالودی

Rheum ribes ریواس

Salvia lerrifolia نوروزک

Stachys lavandulifolia چای چوپان

Teucrium Polium کلپوره

Zataria multiflora آویشن شیرازی

Ziziphora clinopodioides آویشن برگ باریک (آنخ) 

Citrulus colocynthis هندوانه ابوجهل 

Ferula gumosa باریجه (قسنی)

سپاسگزاری

در اجرای این طرح شایسته است که از مساعدت و همکاری مدیریت مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در فراهم نمودن زمینه های اجرای طرح و نیزاز سرکار خانم مهندس ثقفی به خاطر ارائه طرح مقدماتی و انجام مراحل اولیه آن قبل از تفکیک وظایف وزارتخانه‌های جهاد و کشاورزی تشکر و قدردانی بعمل آید.

منابع

۱- آئینه چی،یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران.

۲- امیدبیگی،رضا. ۱۳۷۴، رهیافتهای تولید و فراوری گیاهان دارویی،ج۱و۲٫

۳- اسدی، مصطفی. ۱۳۶۷، فلورایران، ج۳۹-۱٫

۴- راشد محصل، محمد حسن و همکاران. رستنیهای خراسان، گزارش مرحله اول طرح جمع‌آوری ‌و نامگذاری گیاهان استان خراسان (۱۳۶۱-۶۶) نشریه شماره هرباریوم.

۵- زرگری، علی. ۱۳۶۶ گیاهان دارویی. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. ج۵-۱٫ 

۶- گلگلاب، حسین.تیرماه۱۳۴۰٫،گیا. 

۷- قهرمان، احمد. فلوررنگی.جلدهای ۲۳-۱ 

۸- منوری، هادی. ۱۳۷۴٫ فلور کامپیوتری، گیاهان‌دارویی استان خراسان.

۹- RECHIGER. K. H. Flora Iranica

Identification and collection of Herbal medicine in Khorasan Province

Abstract

Utilization of medicinal plants comebacks to historical life of human being. However, suitable use of them must be put on the basis of exact and scientific information about them. In this line, the first step is their collection and identification.

In the present paper, on the basis of plan on collection and identification of Khorasan medicinal plants (first phase), 193 species of medicinal plants were identified in this province including 57 family and 158 genera. Also, scientific, persian and local names along with localities of distribution, herbarium number, altitude of locality, therapeutic effects, method of consumption and ultilizable organs for any species were noted.The most important medicinal plants families associated with their genera and species in Khorasan province that identified in this plan are as the following : 

Laminaceae with 16 genera and 19 species, Astraceae with 15 genera and 19 species, Fabaceae with 13 genera and 14 species, Apiaceae with 11 genera and 13 species, Brassicaceae with 7 generaand 7 species, Chenopodiaceae with 4 genera and 8 species. 

Keywords: Identification, medicinal plants