به گزارش شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی به نقل از ایسنا، دکتر کیوان صفی‌خانی درباره “گونه‌های گیاهی حذف شده و در معرض انقراض استان همدان” (مانند موسیر) اظهار کرد: حدود ۲۲۵ گونه از گیاهان انحصاری ایران در استان همدان نیز پراکنش دارند و هر گونه آسیبی به این گیاهان در رویشگاهشان دراستان همدان، تهدیدی برای حیات این گیاهان در کشور محسوب شده و امکان در معرض انقراض گرفتن آنها را افزایش می‌دهد.

صفی‌خانی خاطرنشان کرد: طی یک پروژه تحقیقاتی که در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان اجرا شده است، جایگاه حفاظتی ۱۹۵ گونه انحصاری ایران که در استان همدان پراکنش دارند براساس معیارهای IUCN تعیین شد که جایگاه حفاظتی ۱۶۱ گونه در بحران انقراض و ۳۴ گونه در معرض خطر تشخیص داده شد.

وی درباره “گونه‌هایی که به تازگی در معرض انقراض قرار گرفته اند و علت آنها” مطرح کرد: استقرار و تنوع پوشش‌های گیاهی که می‌توانند دربرگیرنده ترکیب‌های متفاوتی از گونه‌های گیاهی باشند، تحت تأثیر عوامل برون زا (اگزوژن) و عوامل درون زا(آندوژن) هستند. اقلیم به عنوان یک عامل اگزوژن بر روی پوشش گیاهی و تنوع آن نقش بسزایی دارد بنابراین تغییر اقلیم از طریق افزایش دما، کاهش میزان بارندگی و بروز خشکسالی‌ها می‌تواند بر روی پوشش گیاهی و ترکیب گونه ای آن تأثیر گذاشته و منجر به تغییر وجایگزینی ترکیب گونه‌ای پوشش گیاهی شود.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان اضافه کرد: عوامل درون زا وابسته به پوشش گیاهی بوده و تعادل آن با مجموعه عوامل بوم شناختی مختلف نظیر ارتفاع، درصد و جهت شیب، موقعیت زمین شناختی، خاک و بسیاری دیگر از علل و بر هم کنش آنها است. این محیط می‌تواند تحت تأثیر فعالیت‌های انسان که خود یک عامل بوم شناختی به حساب می آید، قرار گرفته و در نتیجه ترکیب گونه‌ای در پوشش گیاهی را تحت تأثیر و تغییر قرار دهد.

وی افزود: شخم اراضی مرتعی، قطع درختان جنگلی، فشار بیش از حد دام بر مراتع از طریق چرای زودرس و چرای بیش از ظرفیت مراتع، برداشت های بی رویه و غیراصولی گیاهان دارویی، معدن کاوی، آفرودسواری، جاده کشی، سدسازی و عملیات عمرانی در عرصه های منابع طبیعی، آتش سوزی، آلودگی‌های زیست محیطی نظیر پدیده گردوغبار، تولید بیش از حد زباله و به ویژه رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی در طبیعت همگی از عواملی هستند که تغییر و تخریب زیستگاه ها را به همراه داشته و به تبع گونه‌های گیاهی آنها را مورد تهدید قرار می‌دهند.

صفی‌خانی ادامه داد: امروزه این تهدید نه تنها در مورد گونه‌های انحصاری بلکه در مورد گونه‌های غالب(چیره) پوشش‌های گیاهی نیز به وضوح قابل مشاهده است به طوریکه برخی گونه‌های چندساله نیمه درختچه‌ای جنس گون  (Astragalus spp) و کلاه میرحسن (Acantholimon spp) در اغلب نقاط کشور و به ویژه در استان همدان دچار خشکیدگی شده اند، این گیاهان از گیاهان پشته‌ای محسوب شده و نقش بسیار زیادی در حفظ خاک و نفود باران در خاک و جلوگیری از ایجاد سیل دارند.

تشریح وضعیت گیاهان دارویی در معرض خطر ویژه همدان

وی در پاسخ به اینکه “در سال ۹۴، بسیاری از گیاهان دارویی از جمله توتیا، ریواس و موسیر در معرض خطر قرار داشتند و روز به روز تراکم آنها رو به کاهش بود، وضعیت کنونی این گیاهان چگونه است؟” توضیح داد: تخریب زیستگاه از یک طرف و برداشت برخی گونه‌های آن به صورت بی رویه از طرف دیگر، پدیده‌ای نیست که به سادگی قابل جبران باشد؛ اولاً گیاهان باید بتوانند از طریق اندام تکثیری خود نظیر بذر، پیاز، ریزوم و … تکثیر شوند. با برداشت گیاهان به صورت غیراصولی و کنترل نشده امکان تکثیر این گیاهان برای سال آینده به شدت کاهش می‌یابد، از طرفی هر گیاه برای بقا در یک زیستگاه به مجموعه شرایط خاصی که باید با هم در حال تعادل باشند، نیازمند است که با تغییر و تخریب زیستگاه این امکان از گیاهان گرفته شده و به تدریج از آن زیستگاه رخت برمی بندد.

صفی‌خانی بیان کرد: رویشگاه گیاه توتیا در چمن‌زارهای مرطوب کوهستان الوند است که کاهش بارندگی و خشک شدن برخی از این چمن‌زارها از دلایل در معرض خطر قرار گرفتن آن است. اطراق عشایر از شروع فصل رویش به مدت طولانی در اطراف این چمن‌زارها و تعلیف بیش از حد ظرفیت این چمن‌زارها و تخریب آنها در اثر فشار ناشی از تردد دام‌ها و تبعات دیگر ناشی از آن، از عوامل تهدید این گونه محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: گیاه ریواس هم در رویشگاه‌های ویژه‌ای پراکنش دارد که برداشت بی رویه آن که قبل از بذردهی گیاه انجام می شود، منجر به کاهش شدید جمعیت این گونه یا حدف  کامل آن در رویشگاه‌هایش شده است.

رئیس بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان خاطرنشان کرد: در مورد موسیر نیز وضع به همین منوال است. برداشت بی رویه آن امکان تکثیر آن را در رویشگاه‌هایش برای سال‌های آینده به شدت کاهش داده و مسئله بسیار مهمتر تخریب یکی از رویشگاه‌های اصلی و طبیعی آن در منطقه گرمک شهرستان رزن است که از نقاط داغ تنوع زیستی گیاهی استان همدان محسوب می‌شود که با شخم آنها بسیاری از گونه‎ های انحصاری و همچنین گیاه موسیر نابود شده‌اند.

وی اضافه کرد: این گیاه برای مصارف خوراکی و به عنوان ترشی و طعم دهنده ماست مورد استفاده قرار می‌گیرد و دارای خاصیت اشتهاآور است. در سال‌های اخیر مقادیر بسیار زیادی موسیر به کشور عراق صادر شده که خود از عوامل برداشت بی رویه آنها بوده البته اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در سال‌های اخیر اقداماتی برای ترویج کشت این گیاه کرده است.

تور گردشگری گیاه‌شناسی در همدان مغفول مانده است

صفی‌خانی به این سوال که “همدان به عنوان استانی که در آن گیاهان دارویی چون توتیا، ریواس و مفراح پراکنش بالایی دارد، چقدر از این ظرفیت استفاده کرده است؟ آیا در جذب گردشگر و حتی در حوزه اقتصادی قابلیت فعالیت وجود دارد؟” پاسخ داد: متأسفانه در استان همدان تور گردشگری گیاه شناسی مغفول مانده و از طرفی متأسفانه بهره‌برداری بیش از حد برخی از این گیاهان به ویژه مفراح موجب شده است تا در رویشگاه‌ها این گیاه عملاً نابود و یا پراکنش آنها بسیار محدود شود. حفاظت خارج از رویشگاه گیاه مفراح که شامل تکثیر آن در شرایط گلخانه است می‌تواند خطر انقراض این گونه را تا حدزیادی کاهش دهد.

وی درباره “علاقه همدانی ها به گونه های گیاهی دارویی” گفت: علاقه مردم به استفاده از گیاهان دارویی و ترویج طب سنتی بسیار پسندیده است به شرط آن‌که گیاهان مورد مصرف تا حد امکان از گیاهان دارویی که در مراکز کشت و صنعت تولید می‌شوند، به دست مصرف کننده برسد. متأسفانه در سال‌های اخیر رونق اقتصادی خرید و فروش گیاهان دارویی و رفع معیشت برداشت کنندگان از طبیعت باعث ایجاد رقابتی کنترل نشده در برداشت بی رویه و غیراصولی از این گیاهان در طبیعت شده که منجر به رو به انقراض رفتن آنها و تخریب رویشگاه ها شده است.

رئیس بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان در پاسخ به این سوال که “آیا کاشت گونه‌های گیاهی می‌تواند خطر انقراض گونه‌های گیاهی را التیام بخشد؟ بیشتر چه گونه‌هایی جواب می دهد و چه گونه هایی را پیشنهاد می کنید؟” اظهار کرد: بله خوشبختانه کشت بسیاری از گیاهان دارویی حتی در اراضی کم بازده امکان پذیر است و از آنجا که عمدتاً این گیاهان نیاز آبی کمی دارند می‌توانند جایگزین محصولات آب بر شوند.

وی تصریح کرد: گیاهانی نظیر مفراح، آویشن، موسیر و گیاهان خودروی پرمصرف رایج در بازار قابلیت کشت دارند و از این طریق می‌توان فشار بیش از حد بر رویشگاه‌های طبیعی این گیاهان را کاهش داد و شاهد احیای این زیستگاه‌ها با اعمال برنامه‌های مدیریتی بود. برای هر منطقه می توان گونه‌های دارویی که در رویشگاه های طبیعی آن منطقه پراکنش دارند، پیشنهاد کرد.