نعمت اله رحیمی
کارشناس مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان فارس.
شیراز – بلوار نصر- خیابان بهاران- کوچه ۱۱- پلاک ۳۰ – منزل رحیمی – تلفن ۷۳۱۴۲۲۹- ۰۷۱۱
خلاصه

گیاهان دارویی به عنوان یکی از مواهب الهی است و چنانچه برنامه‏ریزی اصولی در شیوه تولید و بازاریابی آن صورت پذیرد، می‏تواند علاوه بر درمان بیماریها، سبب ایجاد اشتغال مولد، جلوگیری از تخریب جنگلها و مراتع و حفظ محیط زیست گردد. از عمده‏ترین مشکلات موجود بر سر راه رشد و توسعه گیاهان دارویی، بازاریابی محصولات آن می‏باشد. بازاریابی صحیح سبب می‏شود ‏تا محصولات بر اساس نیاز مصرف‏کنندگان تولید و به نحو بهداشتی و مورد پسند در اختیار آنان قرار گیرد. به دلیل ویژگیهای خاص گیاهان دارویی چون فسادپذیری، تولید فصلی و حجیم بودن، بازاریابی محصولات آن از حساسیت بالایی برخوردار است. عملیات بازاریابی شامل انبارداری، حمل و نقل، درجه‏بندی، بسته‏بندی و تبدیل می‏باشد. در سازمان بازاریابی نیز تولیدکنندگان، واسطه‏ها و مصرف‏کنندگان نقش عمده را ایفاء می‏نمایند.

واژه‌های کلیدی: بازاریابی، گیاهان داویی، محصولات

مقدمه

خداوند متعال هیچ چیزی را بدون فایده نیافریده و در هر مخلوقی حکمتی نهفته است. از جمله نعمات خدادادی گیاهان دارویی می‏باشند که از قدیم‏الایام بشر با آنها آشنا گشته و جهت معالجات بیماران خود مورد استفاده قرار داده است. پیشرفت‏های علمی و فن‏آوری طی دو دهه اخیر، اهمیت و نقش گیاهان دارویی را در تأمین نیازهای بشر به‌ویژه در حیطه درمان دو چندان ساخته است. امروزه با بهره‏گیری از روشها و فنون تخصصی، مهمترین مواد و ترکیبهای مؤثر گیاهی شناسایی و در ساخت انواع داروها و ترکیبهای شفابخش بکار گرفته می‏شود. اثرات جانبی داروهای شیمیایی، الزامات زیست محیطی و روند تدریجی گرایش به سوی فرآورده‏های طبیعی سبب شده‏اند تا به گیاهان دارویی توجه بیشتر شود. با عنایت به موارد یاد شده به‌ویژه پوشش دادن اشتغال که به عنوان مشکل اساسی کشور و فراروی مسئولان می‏باشد، لازم است تا نسبت به ترویج کشت و بهره‏برداری اصولی و همچنین مصرف فرآورده‏های گیاهان دارویی اقدام عاجل صورت گیرد.

بی شک این امر زمانی تحقق می‏یابد که فرآورده‏های با ارزش این گیاهان در چرخه اقتصادی قرار گیرد. مادامی که تنها به کمک دانش بومی این گیاهان تولید و به صورت سنتی به مصرف می‏رسند، انتظار تحول در این زمینه عاقلانه به‏نظر نمی‏رسد. بنابراین همکاری تمامی بخشها و اقتصادی شدن این فعالیت ضروری می‏باشد(۴).

عمده‏ترین مشکل سد راه محصولات گیاهان دارویی بازاریابی آن است. زیرا چنانچه بازار مناسب برای تولیدات مهیا باشد، بهره‏بردار می‏تواند به کار خود ادامه دهد. باتوجه به نقش مؤثر بازاریابی، این مقاله به روش کتابخانه‏ای تهیه شده است.

مواد و روشها

عوامل مؤثر بر بازاریابی گیاهان دارویی زیاد بوده و با توجه به نوع گیاه ومناطق تولیدی آن متفاوت می‏باشند. در این مقاله به سه عامل مشترک و اثرگذار شامل ویژگیهای بازاریابی محصولات گیاهان دارویی، عملیات بازاریابی و سازمان بازاریابی اشاره می‌گردد و در خصوص هر یک توضیحات اجمالی آورده می‏شود.

الف) ویژگیهای بازاریابی محصولات گیاهان دارویی

بازاریابی محصولات این گیاهان در مقایسه با تولیدات صنعتی دارای پیچیدگی بیشتری می‏باشد. بخش عمده‏ای از این مشکلات به ویژگیهای این محصولات و تولیدکنندگان آنها مرتبط است که به اختصار آورده می‏شوند:

۱- فسادپذیری

برخی محصولات این گیاهان فسادپذیر بوده و چنانچه مورد مراقبت قرار نگیرند از بین می‏روند. برای رفع این مشکل نیاز به انبار، سردخانه و روشهای تبدیل می‏باشد(۱).

۲- فصلی بودن

اغلب محصولات کشاورزی و به‌ویژه گیاهان دارویی از لحاظ عرضه به بازار تحت شرایط فصلی می‏باشند، در حالی که تقاضا برای آنها در طول سال وجود دارد.

۳- حجیم بودن

این گیاهان در مقایسه با ارزش آنها دارای وزن و حجم زیاد می‏باشند که خود سبب افزایش هزینه حمل و نقل و نگهداری آن می‏شود.

۴- شیوه سنتی تولید

تولید گیاهان دارویی در مراتع، جنگلها، مزارع و باغهای کشور پراکنده است. جمع‏آوری محصولات اندک از واحدهای تولیدی پراکنده و کوچک دشوار بوده و موجب افزایش هزینه می‌گردد.

۵- فقدان گرایشات بازاری در بهره‏برداران

چون بهره‏برداری از آنها صرفا به دلیل خاصیت دارویی نبوده، بلکه اغلب مصارف دیگری چون تغذیه انسان و خوراک دام نیز در بر دارند، بنابراین آنچه بهره‏برداران سنتی روانه بازار مصرف می‏کنند مازاد مصارف فوق بوده، بنابراین دارای گرایشهای قوی بازاری نمی‏باشند.

۶) عملیات بازاریابی

مطالعه فعالیتهای بازاریابی نیاز به چهارچوب دارد. یکی از مؤثرترین چهاچوبهای مطالعه بازاریابی، رهیافت عملی است که فعالیتهای بازاریابی را با سه دسته مبادله‏ای، فیزیکی و تسهیلاتی تقسیم می‏کند. فعالیت‏ای مبادله‏ای در برگیرنده خرید و فروش است و فعالیتهای تسهیلاتی مواردی چون درجه‏بندی، استاندارد نمودن و بسته‏بندی را شامل می‏شود. فعالیتهای فیزیکی شامل انبارداری، تبدیل و حمل و نقل می‏باشد(۲).

۷) سازمان بازاریابی

منظور از سازمان بازاریابی، افراد و گروههایی هستند که فعالیتهای مختلف نظام بازاریابی را به عهده داشته و به انجام آن مشغولند. این افراد به سه گروه عمده: تولیدکنندگان، واسطه‏ها و مصرف‏کنندگان تقسیم می‏شوند(۸). تولیدکنندگان، افراد یا خانوارهایی هستند که گیاهان دارویی را از جنگلها و مراتع جمع‏آوری و یا در مزارع کشت نموده و محصول آن را برداشت می‏نمایند. این افراد حلقه نخست سازمان بازاریابی را به خود اختصاص می‏دهند. واسطه‏ها، افراد یا گروههایی هستند که فعالیتهای گوناگون بازاریابی همچون حمل و نقل، جمع‏آوری، انبارداری، بسته‏بندی و مواردی از این قبیل را انجام می‏دهند. واسطه‏های گیاهان دارویی بسته به نوع گیاه و منطقه متفاوت هستند ولیکن در اکثر مناطق و برای اغلب گیاهان ترکیبی چون خریداران محلی، عمده‏فروشان، تبدیل کنندگان و خرده‏فروشان این کار را عهده‏دار می‏باشند.

نتایج و بحث

باتوجه به عوامل مؤثر بر بازاریابی گیاهان دارویی باید جهت انجام این رسالت برنامه‏ریزی نمود تا اولا جامعه و افراد دست‏اندرکار با فواید ونحوه مصرف آن آشنا شوند. ثانیا در کمترین زمان ممکن، محصولات به‏دست مصرف‏کنندگان برسد. سازمان بازاریابی نیز به نحوی طراحی گردد که بتواند پیش‏بینی عملیات لازم را نموده تا ضمن سودآوری معقول برای تولیدکنندگان، محصولات نیز با حداقل قیمت در اختیار مصرف‏کنندگان قرار گیرد. 
  منابع

۱- بدخشان(۱۳۶۹). روشهای جدید بازاریابی محصولات کشاورزی. مجله بانک و کشاورزی، شماره ۳۷، صفحات ۴۴-۳۷٫

۲- بهشتی(۱۳۷۶). جایگاه حمل و نقل در بازاریابی محصولات کشاورزی. مجله صالحین روستا، شماره ۱۴، صفحات ۱۷-۱۵٫

۳- پورافضل(۱۳۶۴). بررسی مسایل بازاررسانی میوه و تره‏بار در شیراز و چگونگی بهبود آن. گزارش پژوهشی دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.

۴- شکری خانقاه(۱۳۷۶)، بررسی مسایل بازاریابی محصولات کشاورزی. مجله جهاد، شماره۲۰۱-۲۰۰، صفحات ۴۴-۳۷٫

۵- شیروانیان(۱۳۷۸). بررسی بازاریابی گوجه فرنگی در استان فارس. مجله اقتصاد کشاورزی، شماره۲۶، صفحات ۹۷-۷۷٫

۶- کاتلر(۱۳۷۶). اصول بازاریابی. ترجمه بهمن فروزنده، اصفهان، انتشارات آترپات.

۷- کوپاهی(۱۳۶۹). اصول اقتصاد کشاورزی. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

۸- نجفی(۱۳۷۸). بازاریابی گوشت قرمز در بازار ایران. مجله جهاد، شماره۲۰۵-۲۰۴، صفحات۵۱- ۴۴٫

Marketiong of herbal Medicine products

Abstract
Medicinal Plants is as one of the diuine blessings that if essential planing make in production. method and marketing of it, can in addition to curing diseases, cause produced employment, prevention from destroying Jungles, ranges and protection of environment. Marketing of products is one of the main existed difficulties on the way of growth and development of medicinal plants. Correct marketing cause products generate consumer needs and the consumers can obtain these products hygienicly and admirably. Because of particular properties of medicinal plants such as decaying, seasonality and huying the marketing of these products has much sensibility.Marketing operations are storage, transportation, sorting, packing and transformation. In marketing organization producers, middlemen and consumers have the main role.
Keywords: Marketing, herbal medicine