بررسی تنوع ژنتیکی و تجزیه کلاستر گیاه دارویی عناب (Zizyphus jujuba Mill.) در ایران

حسین خاکدامن، عباس پورمیدانی

خلاصه

عناب به عنوان یک گیاه دارویی ارزشمند و مقاوم به شرایط مختلف آب و هوایی در بسیاری از مناطق ایران گسترش دارد. لذا این تحقیق با هدف شناسایی اکوتیپ‌های مختلف و تنوع ژنتیکی آنها طی سالهای ۸۱-۱۳۷۸ اجرا شد. اکوتیپهای عناب در بیش از ۱۵ استان شناسایی و ۲۹ اکوتیپ جهت بررسیهای مورفولوژی و فنولوژی به ایستگاه تحقیقاتی مرحوم بدیعی قم منتقل و به صورت منظم از صفات رویشی و زایشی آنها یادداشت برداری گردید. . تجزیه به مؤلفه‌های اصلی متغیرهای مورد بررسی را در هشت مؤلفه تفکیک نمود. تجزیه عاملها -شکل برگ- , -ابعاد پهنک برگ انتهایی- و -زاویه شاخه با تنه اصلی و تعداد خار در شاخه یکساله- را تعریف نمود. تجزیه کلاستر، اکوتیپهای جمع آوری شده را در سه گروه با منشأ اصفهانی، مازندارانی و خراسانی تفکیک کرد. اکوتیپهای استان فارس دارای منشأ اصفهانی و اکوتیپ‌های قم دارای منشأ اصفهانی و مازندرانی بودند. 
واژه های کلیدی : عناب ، کلاستر ، ایران .
 

مقدمه

درخت عناب با قدمت چند هزار ساله بومی آسیای جنوب شرقی، آسیای میانه و قفقاز می‌باشد. در ایران در استانهای خراسان، گلستان، مازندران، فارس، اصفهان، یزد، کرمان، همدان، قزوین و قم وجود دارد. وسیع‌ترین مساحت کشت عناب در بیرجند می‌باشد که در سال ۱۳۶۷ حدود ۸۵ هکتار بوده است. در حال حاضرعملکرد عناب در حدود ۶۰۰۰ کیلوگرم در هکتار می‌باشد. در سال ۱۳۷۴ صادرات عناب ۱۶۰ تن بوده و امروزه در کنار صادرات میوه، از عناب به عنوان گیاه دارویی نیز استفاده می‌شود، لذا از لحاظ ارزش اقتصادی ، توسعه کشت آن توسط باغداران مورد توجه می باشد(۲). پراکنش وسیع جغرافیایی عناب در اقلیم‌های مختلف آب و هوایی ایران نشان می‌دهد این گیاه می‌تواند دامنه وسیعی از شرایط مختلف اکولوژیکی را تحمل ‌نماید.عناب با توجه به ارزش اقتصادی، دارویی، زیبایی تاج پوشش و برگها و ارزش چوب می‌تواند در توسعه فضای سبز در بخشی از باغهای میوه و عرصه‌های منابع طبیعی نیز کشت گردد. 
شی جگن دانشمند چینی در قرن ۱۶ میلادی ، تاریخچه استفاده دارویی عناب را تا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد معرفی می نماید در آن زمان نیز از میوه، بذر، برگ، شاخه، پوست و ریشه این گیاه برای معالجه بیماریها ازجمله کاهش تب استفاده می‌شده است(۱) عناب به عنوان داروی تصفیه کننده خون، آرام کننده اعصاب، مقوی عمومی، ملین و ضد سرفه بوده که به همراه انجیر، مویز و خرما یکی از چهار میوه سینه‌أی مهم محسوب می شود . عناب دارای اولئیک اسید، لینوئیک اسید، پالمتیک اسید، فیتوسترول، لعاب،موا دقندی، پروتئین و مقدار زیادی ویتامین C می‌باشد(۳).
 

مواد و روشها

پس از شناسایی مناطق عناب خیز کشور در دو نوبت نسبت به شناسایی منطقه و ثبت مشخصات رویشگاهی وتهیه نمونه هرباریومی و تهیه پاجوش و انتقال به کلکسیون تحقیقاتی در استان قم اقدام گردید. در مجموع بیش از ۷۰ اکوتیپ در ایران شناسایی و براساس جدول شماره۱ ، از ۲۹ اکوتیپ پاجوش تهیه گردید. از هر منطقه ۵ نهال در قالب بلوکهای کامل تصادفی در مزرعه آزمایشی کاشته شد. یادداشت برداری از صفاتی از جمله زاویه شاخه با تنه، تعداد خار در شاخه، اندازه بزرگترین خار، اندازه رشد سالانه شاخه ، اندازه خار یکساله و شکل، حاشیه و رنگ برگ انجام گردید. داده‌های بدست آمده مورد تجزیه واریانس دو طرفه، مقایسات میانگین به روش آزمون چند دامنه‌ای دانکن و تجزیه مرکب قرار گرفتند. پس از تجزیه به مؤلفه های اصلی و تجزیه عاملها، جهت بررسی روابط خویشاوندی بین اکوتیپ‌های مختلف براساس صفات و متغیرهای اندازه‌گیری شده و نتایج حاصل از تجزیه‌های فوق در آنها تجزیه کلاستر به روش(Ward) انجام گردید.
 

نتایج و بحث

نتایج تجزیه واریانس نشان داد اکوتیپ‌های مختلف از نظرکلیه صفات تحت بررسی به جز طول بزرگترین خار با یکدیگر در سطوح احتمال یک یا ۵ درصد تفاوت معنی داری داشتند. مقدار ضریب تغییرات بین ۱۰ تا ۲۵ درصد در نوسان بود. مقایسه میانگین صفات مختلف نشان داد اکوتیپ‌ها از نظر اکثر صفات تنوع قابل ملاحظه‌أی داشته و در چندین گروه مجزا قرار گرفتند. اکوتیپ‌های۱ و۳ و۶ از نظر اکثر صفات بالاتر از سایر اکوتیپ‌ها قرار گرفتند. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی متغیرهای مورد بررسی را در هشت مؤلفه تفکیک نمود. سه عامل اول بیش ۸۵% از واریانس کل را پوشش داد که به عنوان عاملهای اصلی وارد تجزیه عاملها شدند. با توجه به همبستگی صفات با عاملهای مذکور، عوامل -شکل برگ- , -ابعاد پهنک برگ انتهایی- و -زاویه شاخه با تنه اصلی و تعداد خار در شاخه یکساله- را تعریف نمود. براساس نتایج حاصل از تجزیه کلاستر(شکل شماره۱) اکوتیپ‌ها را می‌توان در سه گروه مجزا و با منشأ متفاوت تفکیک نمود. براین اساس گروه اول شامل اکوتیپ‌های با منشأ اصفهان، گروه دوم اکوتیپ‌های با منشأ مازندران و گروه سوم اکوتیپ‌های دارای منشأ خراسان بودند. اکوتیپ‌های قم دارای منشأ واحدی نبوده و اکوتیپ‌های جمع‌آوری شده از استان فارس منشأ اصفهانی داشتند.

سپاسگزاری
بدینوسیله از کلیه همکاران و مشاوران طرح در دانشگاهها ، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، مراکز و ایستگاههای تحقیقاتی استانها به‌ خصوص آقای مهندس حسن عباسی، آقای دکتر دهقانی‌شورکی، خانم دکتر سونا حسین اوا به خاطر راهنمایی و همکاریهای علمی و اجرایی، نهایت قدردانی را دارد.
 

منابع

ا- امید بیگی، ر. ۱۳۷۶٫ رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان دارویی. تهران: طراحان نشر، جلد اول.
۲- امیدبیگی، ر. و س. دقیقی. ۱۳۷۹ . تأثیرسن پاجوش و زمان انتقال آن در تکثیرعناب. گرگان: مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی، شماره چهارم.
۳- میرحیدر، ح. ۱۳۷۵٫ معارف گیاهی. تهران: دفتر نشرفرهنگ اسلامی، جلد ششم.
 

جدول شماره(۱)-  مناطق جمع آوری اکوتیپ های عناب در ایران