چشمانی کاملاً باز

جایگزینی (تقلبات و اشتباهات) در گیاهان دارویی

دکتر مهدی وزیریان

استادیار گروه فارماکوگنوزی و مسئول هرباریوم دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران و دبیر انجمن فارماکوگنوزی ایران

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

موضوع بحث من در واقع، “تقلّب در گیاهان دارویی” بود، اما در حال تمرین بر استفاده­­ی بهتر از واژه­ها هستم؛ به کار بردن واژگان مثبت، در جایگاهی که حتی موضعی غیر مثبت در میان است، به کنترل رفتار ما در قبال یکدیگر کمک می­کند. خود واژه اما از کجا آمده؟ با ریشه­ای عربی­ (بر وزن تَفَعُّل از قَ لَ بَ)، به معنای “برگرداندن و دگرگون ساختن به خواست خود”، که به تغییر و تبدیل اشاره دارد؛ از آن جمله در دعای تحویل سال که باری‌تعالی را مُقَلِّبَ القُلُوب (اولی، تغییردهنده و دومی، دل­ها که انگار به معنای خِرَد و فهم اصلی نیز هست) می­نامیم و چنان‌که سعدی (علیه الرّحمه) فرمود:

همیشه تا که فلک را بوَد تَقَلّب دور      همیشه تا که زمین را بوَد ثبات و قرار

تقلّب در واقع تیغی دو لبه است و می­تواند تغییری از نیکی به ناخوبی یا بالعکس باشد و مثبت بودن یا نبودن آن به نوع این تغییر بستگی دارد. با این‌حال، آنچه به معنای عام این کلمه پذیرفته‌ شده، معنای مورد پسندی نیست و به ایجاد تغییر یا دگرگونی نادرست اشاره دارد.

اما تقلّب از کجا آمد؟ مانند بسیاری از ناخوبی­های انسانی، از خودخواهی؛ این مهم‌ترین ویژگی انسان که در غریزه، برای محافظت خود و دوست‌داشتنی‌ها قرارداده شد و مانند بسیاری دیگر، گاهی به راه نادرست استفاده می­شود. در معنای دقیق کلمه، این جایگزینی، موضوعی عمدی است، اما گاهی اصل نبودن، به دلیل ناآگاهی عرضه‌کننده نیز می­باشد.

در بحث گیاهان دارویی، وقتی به دنبال گیاهی خاص می­گردیم، اولین نکته، همین خاص بودن است؛ مثلاً، “آویشن شیرازی” می­خواهم؛ که در این خواستن، شناسایی، مهم‌ترین نیاز شما خواهد بود و برای این امر، به گیاه­شناس نیاز دارید. اگرچه در بهترین حالت، متخصص گیاه‌شناسی راهگشای شماست، اما در هر صورت، تجربه­ی صحیحِ غیروابسته به سخن دیگران، مهم‌ترین نقش یاریگر را خواهد داشت. باید مشاهده کنیم و بر اساس مقایسه با آنچه به ‌عنوان اصل گیاه آویشن شیرازی در بین دانشمندان پذیرفته ‌شده، تشخیص دهیم. فرد متبحر در تشخیص، صحیح را از ناصحیح بازمی­شناسد و فرد نابلد، اشتباه می­کند.به‌طورکلی، دلایل عرضه گیاه تقلبی را می­توان گران­تر بودن گیاه اصلی یا کمیاب­تر بودن آن در منطقه­ی مورد نیاز (عدم تطابق عرضه و تقاضا) دانست.

اما انتخاب و تهیه­ی گیاه تقلبی به‌جای اصل چه مشکلاتی به همراه دارد؟ اول، در مورد گیاهان دارویی صحبت می­کنیم و داروها، اولاً به دلیل رسیدن به درمان مصرف می­شوند و ثانیاً، به هر صورت با عوارضی همراه‌اند؛ بدین‌صورت، مصرف گیاه غیر اصل ممکن است به عدم دستیابی به نتیجه­ ی مطلوب (که در یک جامعه­ی بزرگ ممکن است به بروز بی­اعتمادی مردم و کادر درمانی به اثربخشی داروهای طبیعی منجر شود) و یا بروز عوارض ناخواسته­­ای که ممکن است جدی باشند منجر شود. باید دقت کرد که گاهی جایگزینی در گیاهان دارویی، به دلیل اشتباه رایج صورت می­پذیرد و به دلیل حصول نتیجه­ ی درمانی مشابه (حتی در حد ضعیف­تر)، حضور جایگزین شده نیز پذیرفته‌شده است.

گیاهان دارویی (به‌جز شکل عصاره ­گیری شده)، در اشکال مختلفی در بازار عرضه می­شوند؛ به‌ندرت (به دلیل امکان فاسدشدن در حضور آب بیش‌ازحد مجاز در بافت گیاه) به شکل نسبتاً تازه، مانند برگ­های صبر زرد (آلوئه) که معمولاً از ژل آبدار آن استفاده می­شود؛ گیاه خشک‌شده (که درواقع میزان آب آن تا حد زیادی کاهش‌یافته) که شامل اغلب بخش­های گیاه یا حداقل اندام هوایی آن است، اندام خاصی از گیاه دارویی (مثلاً ریشه­ ی شیرین‌بیان یا میوه­ی زنیان)، فرآورده­های ترشحی گیاهان (مثل صمغ­ها) و نمونه­ های پودر شده که تقریباً به ترتیب، تائید اصل بودن گیاه، به‌تدریج دشوارتر و نیاز به کسب علوم مختلف برای شناسایی، بیشتر می­شود.

از گیاه تازه یا خشک و کمی خردشده شروع می­کنیم. اول، باید بدانیم که برای ساده کردن رفتارشناسی و تعیین انتظارات از هر موجود زنده، تمامی آن­ها را طبقه‌بندی کرده­اند و مبنای این طبقه‌بندی (به بیان علمی، تاکسونومی)، در ابتدا ظاهر موجود و در سال­های اخیر، ژنتیک است. اگر از بحث ژنتیک که پیچیده­تر و نیازمند آزمون‌هایی است که در دسترس همگان نیست بگذریم، شناسایی شباهت­های ظاهری، از مهم‌ترین روش­های طبقه­ بندی بوده و به آن “طبقه­بندی طبیعی” می­گویند. البته بین این روش و روش استفاده از ژنوم نیز رابطه­های عمیقی برقرار است؛ طبیعی است که ژنوم شبیه­تر، ظاهر شبیه­تر را نیز بسازد (و به طور مثال، شما به اقوامتان شبیه­تر از اغلب انسان­ها باشید). بر این اساس، تمام جانداران در طبقات مختلف طبقه­بندی می‌شوند که از آن جمله می­توان به رده، راسته، خانواده، جنس و گونه اشاره نمود. دوم اینکه از چند صدسال پیش، برای رهایی از اسامی مختلفی که به هر گیاه، در هر مکان داده می­شد، نامی واحد برای هر موجود انتخاب گردید که مبنای شناسایی دقیق امروزی، همین نام علمی (که به دلیل استفاده از واژه­های لاتین، به‌صورت کج نوشته می­شود) است و تمامی منابع معتبر دنیا، برای اثبات ارجاع درست به یک موجود، آن را توسط جانورشناس مربوطه، مورد شناسایی دقیق نام علمی قرار می­دهند که در مورد گیاهان، این کار در هرباریوم‌ها که مراکز شناسایی و ثبت گیاهان هستند، انجام می­شود و پس از تهیه نمونه­ی خشک و فشرده‌شده‌ای از گیاه تازه (نمونه هرباریومی)، شماره­ی مرجعی برای اثبات شناسایی درست گیاه، به فرد اعطا می­شود. دانستن اطلاعاتی در مورد ویژگی­های یک خانواده­ی گیاهی (مثلاً خانواده نعنائیان/ Lamiaceae یا Labiatae) که عمده­ی اعضای این خانواده بر اساس وجود ویژگی­های مشترکی تعریف‌شده‌اند، در زمان شناسایی اصل از نااصل، تا حدودی کمک‌کننده خواهد بود؛ اینکه مثلاً بتوانید تشخیص دهید یکی از گیاهان این خانواده مانند فرنجمشک یا وارنگ­بو (با نام علمی Melissa officinalis که اغلب در میان عام به آن بادرنجبویه گفته می­شود)، با جایگزین شناخته‌شده‌ی آن یعنی گیاه Asperugo procumbens که از خانواده­ی دیگری (Boraginaceae یا گاوزبان)­ست، متفاوت است .

درعین‌حال، در بسیاری از موارد، تقلب، به خاطر تلاش فروشنده برای عدم شناسایی راحت، تا حد زیادی موضوع شباهت به مورد اصلی را در نظر گرفته و تفاوت­ها به‌راحتی قابل‌تشخیص نیستند. در این بخش، نیازمند اطلاعات تکمیلی و جزئی­تری در روش شناسایی گیاه اصلی هستیم که از موضوعات رشته­­ ی فارماکوگنوزی (از تخصص­های رشته­ی داروسازی) و در بخش شناسایی گیاه، گیاه­شناسی می­باشد. در این علوم، سطوح پایین­تر طبقه­بندی (شامل جنس و گونه) که شباهت­های بسیار بیشتری در بین اعضای یک جنس و (بیش از آن) گونه وجود دارد، از نظر وجود تفاوت­های حتی کوچک مانندِ محدوده­ی اندازه­ی برگ موردبررسی قرار می­گیرد که البته وجود تفاوت­های حسی دیگر (غیر از دیدن)، مانند بو، رنگ، مزه (درجایی که خطر مسمومیت با بلع گیاه کاملاً رد شده باشد) و در مراحل پیشرفته ­تر، آزمون­های آزمایشگاهی نیز می­تواند مورداستفاده‌ی محقق یا خریدار قرار گیرد.

این مطلب، تنها مقدمه­ای بر روش­های پیشگیری از فریب خوردن از تقلب است که خواننده را به پیگیری آن در منابع موثق دیگر تشویق می­کند. از بهترین منابعی که برای مقایسه­ی اقلام عرضه‌شده در بازار گیاهان دارویی با نمونه­ی اصلی در اختیار داریم، کتاب “متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران” (به قلم دکتر غلامرضا امین از انتشارات دانشگاه علوم پزشکی تهران) است که به ‌خصوص با مجموعه عکس­های با ارزش و بی‌نظیر خود، در این بخش، راه گشای متقاضیان خواهد بود.

همه­ی این موارد را که فرامی‌گیرید، موضوع دیگری پیش می­آید: عرضه­ی گیاهان دارویی به شکل پودر شده! خرد کردن گیاهان دارویی به چند هدف صورت می­گیرد: آماده­سازی برای مصرف (ریختن در کپسول­های دارویی یا عصاره­گیری به شکل دم‌کرده یا جوشانده و غیره، که با افزایش سطح تماس گیاه با حلال مورد استخراج یا شیره­ی معده، عصاره­گیری یا جذب آن را تسهیل می­کند)، کم کردن فضای اشغال‌شده توسط گیاه، یا فراهم کردن امکان تقلّب! البته در این بخش، تقلّب، همیشه به‌صورت جایگزینی کامل صورت نمی­پذیرد و اغلب با رقیق کردن ماده گیاهی اصلی با ماده­ی ارزان­تر (مانند نشاسته) یا حتی داروهای دیگر، به‌خصوص داروهای غیرطبیعی (که به‌خصوص در مورد داروهای دست­ساز مورد نگرانی جامعه­ی پزشکی است) انجام می­شود. در اینجا به علم کنترل ماکروسکوپی (در لغت به معنای درشت بینی) و میکروسکوپی (به معنای ریزبینی) نیازمندیم که بخشی از علم فارماکوگنوزی (شناخت داروهای طبیعی) ست و به آن خرده­ نگاری می­گویند. در بررسی ماکروسکوپی، ویژگی­های اصلی یک پودر (شامل رنگ، بو، مزه، اندازه­ی پودر و میزان محلولیت آن در آب مقطر) مورد آزمایش قرار می­گیرند (هرچند، همان‌طور که گفته شد، در صورت عدم اطمینان از بی­خطری یک پودر، بو و مزه­ی آن را نمی­توان مورد آزمایش قرارداد، چرا که برخی از گیاهان دارویی در دوز بسیار کم هم اثرات مسمومیت­زایی به همراه خواهند داشت و همین‌طور، برخی سموم بسیار خطرناک نیز به‌صورت پودر عرضه می­شوند). در این بخش، به تجهیزاتی نیاز داریم که در دسترس هستند. در بخش بعدی (میکروسکوپی) اما، به تجهیزات بیشتری مانند میکروسکوپ نوری یا الکترونی، حلال­ها، معرف­ها و مواد شوینده نیاز داریم که معمولاً در آزمایشگاه­ها یافت می­شوند. در کنار این، تهیه گیاه زنده­ی مورد تائید از نظر نام علمی، خشک و پودر کردن قسمت مشابه مورداستفاده‌ی آن و مقایسه­­ی ویژگی­های ماکروسکوپی و میکروسکوپی (شامل آرایش بافت­ها و حضور سلول­ها و ساختارهای شناساگر) و آشنایی با روش­های رنگ­آمیزی اختصاصی و عمومی برای ایجاد تصویر دقیق­تری برای شناسایی، اصول این علم را تشکیل می­دهند. درعین‌حال، کتاب­هایی نظیر فارماکوپه­ ها یا دارونامه­ ها که ممکن است برای یک کشور یا مجموعه­ای از کشورها تهیه‌ شده باشد .

چنانچه در بخش دوم به منبع فارسی مناسبی برای کسب اطلاعات بیشتر نیاز دارید، کتاب “گیاهان دارویی شاخص در پزشکی و صنایع، کنترل­های ماکروسکوپی و میکروسکوپی” (انتشارات چهارباغ)، نوشته­ی دکتر نصر ا… قاسمی دهکردی (از اساتید فارماکوگنوزی)، توصیه می­شود.

روش­های پیچیده­تری شامل استفاده از روش­های کروماتوگرافی و طیف‌سنجی و همچنین شناسایی ترکیبات شیمیایی موجود در گیاهان که نیازمند تجهیزات بیشتری هستند نیز برای شناسایی گیاهان دارویی وجود دارند که استفاده از آن­ها نیازمند فرد متخصص در این زمینه است .

برگ سنا (Senna alexandrina) و برگ مورد (Myrtus communis):

گیاهانی از دو خانواده­ی مختلف که قسمت مورداستفاده‌ی هر دو، عمدتاً برگ­ها می­باشد. این دو شباهت نسبی دارند اما با مشاهده­ی ظاهر ضخیم­تر برگ مورد (حالت چرمی) و بوی معطر و مشخص آن با مالش برگ در بین انگشتان، قابل‌تفکیک هستند.

گل بنفشه معطر (Viola odorata) و پنیرک (Malva sylvestris):

گل­های این دو گیاه به خاطر شباهت رنگ، گاهی به‌جای همدیگر عرضه می­شود. با این‌ حال با توجه کردن به کاسبرگ دو ردیفه­ی پنیرک که نشان‌دهنده‌ی خانواده Malvaceae می­باشد، به‌علاوه‌ی با بوی معطر بنفشه معطر، اندازه­ی کشیده­تر گل­های پنیرک و حضور ساقه­های ظریف بنفشه معطر، از یکدیگر قابل‌تشخیص هستند.

بابونه شیرازی/آلمانی/اروپایی (Matricaria chamomilla) با بابونه کاذب (Tripleurospermum disciforme):

گل­های انواع بابونه ممکن است به‌جای یکدیگر در بازار عرضه ­شوند. برای شناسایی نمونه­ی اصلی باید به برآمدگی مشخص نهنج گل بابونه شیرازی (که در واقع از تعداد زیادی گل تشکیل‌شده است) که توخالی می­باشد توجه نمود. درواقع نام گونه­ی بابونه­ی گاوی (discidorme، به معنای “به شکل دیسک”) گویای تفاوت ظاهر مجموعه­ گل­های این دو است.

زعفران (Crocus sativus) با گلرنگ (Carthamus tinctorius):

از گلرنگ (بخش گل­ها) به دلیل شباهت رنگ ایجادشده توسط آن به جای زعفران (بخش خامه و به‌خصوص کلاله) و به دلیل ارزان­تر بودن گلرنگ، در صنایع غذایی استفاده می­شود. بااین‌حال، گل­های این دو گیاه بسیار متفاوت است و در صورت پودر شدن نیز، با رنگ و عطر خاص زعفران قابل‌تشخیص‌اند. ممکن است که زعفران را با پودر فلفل قرمز و موارد دیگری با رنگ مشابه دیگر نیز مخلوط کنند که در صورت بررسی ماکروسکوپی و میکروسکوپی قابل‌ردیابی است.

دنیای پیرامون ما، در بازی بزرگی به نام زندگی، درس­های زیادی برای آموختن دارد. باشد که با تجهیز به علم، با چشمانی کاملاً باز به سمتش برویم تا به‌مانند ابراهیم (ع)[۱]، سره را از ناسره بازشناسیم.

[۱] “فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَهً قَالَ هَذَا رَبِّی هَذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ” پس چون خورشید را برآمده دید، گفت: این پروردگار من است. این بزرگ‌تر است و هنگامی‌که افول کرد، گفت: اى قوم من، من از آنچه [براى خدا] شریک می‌سازید بیزارم (۷۸-انعام).