مصاحبه با خانم دکتر مژگان تنساز

عضو هیات ‌علمی دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

– خواهشمند است ابتدا خود را معرفی کنید و بفرمایید چگونه وارد عرصه طب سنتی شدید.

من مژگان تنساز هستم. بنده پزشک عمومی بودم و در سال ۱۳۸۶ با آغاز اولین دوره دانشگاهی پزشکی طب سنتی، وارد حوزه طب سنتی شده و در سال ۱۳۹۱ تخصص طب سنتی گرفتم و از این سال به بعد عضو هیئت‌علمی دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی شدم.

– طب سنتی نسبت به طب نوین چقدر در درمان بیماری‌های زنان موفق بوده است؟

اگر بخواهم پاسخ این سؤال را دقیق بدهم امکان‌پذیر نیست. در واقع ما باید همه بیماری‌ها را یک بار از لحاظ طب سنتی بررسی کرده باشیم تا بتوانیم به‌صورت آماری این قیاس را بیان کنیم‌. اما از نظر مراجعاتی که به ما می‌شود و از نظر برخی از تحقیقات انجام‌شده در این مجموعه، می‌توان گفت عمدتاً زنانی که به ما مراجعه می‌کنند با یک معضل درمانی به شیوه طب روز روبه‌رو بوده‌اند، مثلاً شاید در طب روز به آن‌ها توصیه‌شده داروهایی مصرف کنند که عوارض ناخوشایندی دارد یا طولانی‌مدت باید داروها را مصرف کنند و یا به آن‌ها توصیه‌شده تا رحم شان را خارج کنند. همچنین در مورد بیماری‌های ناباروری که با هزینه‌های بسیاری مواجه می‌شوند و یا شیوه‌ای به آن‌ها توصیه می‌شود که فرد با آن راحت کنار نمی‌آید بخصوص در مواردی که باید جنین اهدایی یا تخمک اهدایی استفاده کنند. این دست افراد به دنبال راهکار دیگری هستند و به این ترتیب به دنبال طب سنتی می‌آیند. طب سنتی هم در موارد متعددی نتایج خوبی به همراه داشته است. برای مثال پژوهشی در مورد ناباروری در شهرکرد انجام شد که رژیم غذایی مبتنی بر طب سنتی را به گروهی از خانم‌های نابارور دادیم و گروهی هم به شیوه معمول خودشان تغذیه شدند. نتایج ما نشان داد زنانی که رژیم غذایی مبتنی بر طب سنتی را پیروی کرده بودند نه‌تنها نتیجه لقاح خارج رحمی (IVF) بهتری داشتند بلکه باروری‌های طبیعی هم بین آن‌ها مشاهده شد. در واقع آن‌ها یازده برابر از گروه شاهد، موفقیت بارداری بیشتری داشتند. پس طب سنتی حرفی برای گفتن دارد و در کنار طب روز می‌تواند برای درمان ناباروری کمک کند.

– امروزه مشکلات نازایی بین زنان و مردان نسبت به گذشته بیشتر شده. علت این موضوع چیست و چه راه‌حل‌هایی برای این مسئله پیشنهاد می‌شود؟

شیوع ناباروری در واقع جهانی است و فقط مربوط به ایران نیست. یکی از مهم­ترین علت‌های آن نیز مربوط به افزایش سن ازدواج است. در گذشته دختران در بهترین سن باروری یعنی ۱۶-۱۷ سالگی ازدواج می‌کردند و همین‌طور مردان. در حالیکه امروزه متوسط سن ازدواج ۲۵-۲۶ سالگی رسیده و افراد ده سال باروری را از دست می‌دهند. علاوه بر این عواملی مثل استرس، نوع تغذیه، بی‌تحرکی، شیوع بیماری‌های سندرم متابولیک، اضافه‌وزن و … هم بر میزان باروری اثر منفی دارد. وقتی خانمی در سن ۳۵ سالگی ازدواج می‌کند، وارد سیکل سخت باروری شده که در طب سنتی هم با عنوان عسرالحبل شناخته می‌شود. طب سنتی برای درمان ناباروری مانند درمان سایر بیماری‌ها ابتدا سبک زندگی را اصلاح می‌کند. سبک زندگی هم بر شش حوزه آب‌وهوا، خوردن و آشامیدن، حرکت و سکون، خواب و بیداری، اعراض نفسانی، احتباس و استفراغ توجه دارد و باید این شش حوزه اصلاح شود. در واقع نمی‌توانیم ادعا کنیم در طب سنتی یک داروی مشخص برای رفع معضل ناباروری وجود دارد. فرد باید سبک زندگی خود را اصلاح کند، مثلاً اگر زن دیر می‌خوابد به خاطر اختلال در هورمون ملاتونین تخمک‌گذاری دچار مشکل می‌شود یا افزایش وزن و کاهش تحرک موجب می‌شود تا خون‌رسانی به تخمدان و رحم کاهش یابد و خود عاملی بر مشکلات ناباروری می شود یا حتی کسانی که دچار یبوست هستند و یا تعریق کمی دارند مواد زائد از بدنشان دفع نمی‌شود و عوارضی به همراه دارد که موجب آسیب به رحم شده و یکی از پیامدهای آن ناباروری است. همچنین هیجانات روحی که حتی اثبات‌شده می‌تواند در کار آنزیم‌ها و هورمون‌های بدن از جمله هورمون‌های زنانه اختلال ایجاد می‌کند. پس باید ابتدا سبک زندگی در این شش حوزه اصلاح شود و بعد از آن مزاج فرد به سمت تعادل می‌رود و رحم آن آمادگی باروری را پیدا می‌کند.

– آیا راهکارهای طب سنتی می‌تواند در تعیین جنسیت جنین پیش از بارداری کمک کند؟

در کتاب‌های طب سنتی صحبت‌های زیادی برای تعیین جنسیت جنین شده است و اگر زن و مرد یک رژیم غذایی خاص را دنبال کنند، جنسیت دلخواه را می‌توانند ایجاد نمایند. البته فقط تغذیه نیست و موارد زیادی بر این امر دخالت دارند مثلاً زمان نزدیکی، وضعیت نزدیکی، فاصله نزدیکی تا پاکی زن، استفاده از برخی مواد به‌صورت واژینال که بر این موضوع اثر می‌گذارند که البته در مورد این موارد هنوز پژوهشی صورت نگرفته تا آماری از این موارد با اعداد و ارقام ارائه دهیم. بر اساس فرضیات، طب سنتی می‌تواند اثری بر این موضوع داشته باشد. در واقع شرایط چند فاکتوره هستند، مثلاً خواب فرد باید مشخص باشد، غذای خاصی بخورد، زمان نزدیکی آن معین باشد و … . همه این فاکتورها باید رعایت شود. البته برخی از این موارد تغذیه‌ای با آنچه در طب روز توصیه می‌شود، اختلاف نظرهایی دارد. در حال حاضر بر روی یک رژیم خاص غذایی طب سنتی درحال انجام پژوهش هستیم تا بتوانیم درصد موفقیت آن را بر این موضوع مشخص کنیم. حتی برخی از خانم‌هایی که برای تعیین جنسیت به پزشکان طب روز مراجعه می‌کنند و خواستار آن هستند تا از طریق IVF به جنسیت موردنظر برسند، به آن‌ها توصیه می‌شود برای این امر به طب سنتی مراجعه کنند تا اگر بتوانند با همین رژیم غذایی طب سنتی به نتیجه برسند.

– راهکارهای طب سنتی چقدر بر موفقیت IVF زنان کمک می‌کند؟

طب سنتی تلاش میکند تا با اصلاح سبک زندگی در حوزه های ۶ گانه باعث افزایش میزان موفقیت آی وی اف شود. یعنی ما تلاش می‌کنیم سبک زندگی را اصلاح کنیم. خواب و استرس‌ها را تنظیم و غذاهایی که خون‌رسانی به رحم را بیشتر و بر روی بهبود کیفیت تخمک و اسپرم کمک می‌کند را توصیه کنیم. در مقابل چیزهایی که منجر به غلظت خون و استرس می‌شود را حذف کنیم. حتی برای افزایش خون‌رسانی به رحم، ماساژها و ورزش‌هایی را به زن توصیه می‌کنیم تا اگر IVF انجام شود، نتیجه‌بخشی آن افزایش یابد.

– طب سنتی چه تدابیری برای رفع عفونت‌های شایع بین زنان پیشنهاد داده است؟

طب سنتی در حیطه عفونت‌ها هم نظیر سایر بیماری‌ها ابتدا روی به اصلاح سبک تغذیه روی می‌آورد. عفونت از دیدگاه طب سنتی رطوبتی ست که در یک جای بدن رطوبت تجمع کرده و عفن شده است. پس باید پایه‌ی ایجاد آن رطوبت مشخص شود. خصوصاً برای خانم‌هایی که دچار عفونت مکرر می‌شوند شاید در هضم اختلالی ایجاد شده است و این منجر به افزایش رطوبت در تمام بدن از جمله رحم شود و دارو هم مصرف می‌کند اما مدام دچار عفونت می‌گردد، پس باید ریشه رطوبت را ابتدا درمان کرد و گرنه شاید درمان­های موضعی برای رفع عفونت داشته باشیم، نظیر استفاده از عسل واژینال یا از دود .اما باید صبور باشند تا مشکل را پایه‌ای حل کرد تا دیگر عفونت عود نکند. مشکلات هضم را باید درست کرد، یکی از مشکلات آن به معده برمی‌گردد اما شاید مشکلات هضم به خاطر کبد هم باشد و باید آن مشکل کبدی اصلاح شود. حتی ممکن است مشکلات هضم به خاطر غلظت خون باشد. پس باید ما در درمان‌ها ابتدا اصلاحات در سبک زندگی را اعمال کنیم، سپس داروهای موضعی را برای درمان عفونت تجویز کنیم. همچنین بعد از اصلاح رحم باید رحم را تقویت کرد تا عفونت دیگر عود نکند‌.

– در ایران داروهای سنتی برای مشکلات زنان تولید و تجویز می‌شود؟

بله بسیاری از داروهایی که تجویز می‌کنیم در داخل تولید می‌شوند. برخی داروها شاید ماده اولیه آن از خارج کشور وارد شود مثل داروهایی که از هلیله یا مُقل تهیه می‌شوند. شاید بالغ بر ۸۰ تا ۹۰ درصد داروهای تجویزی فرمولاسیون و ساخت آن‌ها در داخل صورت می‌گیرد. برخی از همکاران­مان در موارد خاص برخی از داروهای تولیدی پاکستان و هند را تجویز می‌کنند به دلیل اینکه شاید ماده اولیه لازمه وارد نمی‌شود و یا تولید آن در داخل با هزینه بیشتری رقم می‌خورد ولی همان‌طور که گفتم عمده داروها تولید داخل هستند. بسیاری از داروها دارای مجوز سازمان و غذا و دارو هستند و پژوهش های زیادی بر روی آن‌ها انجام‌شده است، برای مثال در دانشگاه شهید بهشتی دارویی مجوز گرفته که بالغ بر شانزده مطالعه برای آن صورت گرفته است.

– اهمیت تأسیس کلینیک‌های تخصصی طب سنتی زنان را چطور می‌بینید؟ استقبال از کلینیک طب سنتی زنان در بیمارستان امام خمینی (ره) چطور است؟ آیا پیشنهاد می‌کنید که این نوع کلینیک‌ها در کشور توسعه پیدا کنند؟

اگر طب سنتی قرار باشد مجزا باشد مردم کمتر از آن آگاه می‌شوند و ممکن است در تقابل طب روز قرار بگیرد، درحالیکه طب دو شاخه نیست و سنتی و جدید ندارد و در امتداد و مکمل هم هستند. طب سنتی هیچ تعصبی ندارد که اگر بیمار خاصی از یک روش سنتی نتیجه نگرفت و شخص نیازمند جراحی یا شیمی‌درمانی و یا … باشد او را منع کند تا فقط از روش سنتی نتیجه بگیرد. در مقابل در برخی موارد طب سنتی پتانسیل خوبی دارد و پزشکان طب روز بیماران را به ما مراجعه می‌دهند. در واقع مریض در هر جایی بهتر نتیجه می‌گیرد، باید آن را دنبال کند و مهم درمان بیماری ست و روش آن مهم نیست. البته مهم است که در روش درمانی هزینه و عوارض کمتری بیمار متقبل شود. وجود سلامتکده ها در بیمارستان‌ها اتفاق خوبی است کما اینکه در بیمارستان شهدای تجریش و امام خمینی کلینیک طب سنتی وجود دارد و دانشکده طب سنتی شهید بهشتی هم به دنبال استقرار سلامتکده ها در سایر بیمارستان‌هاست.

– ریفلاکس یکی از مشکلات شایع زنان در بارداری است. چه توصیه‌های درمانی سنتی برای رفع این معضل وجود دارد؟

قطعاً قدم اول اصلاح سبک زندگی است. البته اگر خانم‌ها مشکلات گوارشی دارند قبل از بارداری باید مراجعه کنند. ولی واقعیت این است که اگر زن بارداری دچار مشکل گوارشی است باید او را تقویت کرد که در گام اول توصیه برخی از غذاهاست، غذاهای مقوی گوارش، قبض دارند و همچنین این غذاها مشکلات گوارشی برای فرد ایجاد نمی‌کنند مثلاً نفاخ نیستند یا رطوبت ایجاد نمی‌کنند. وعده‌های غذایی‌شان را بیشتر اما حجم غذایشان را کنترل می‌کنند مثلاً برای صبحانه مربای سیب، بالنگ و به مصرف کنند. برای ناهار غذاهای کبابی و یا گوشت و مرغ آب‌پز بخورند که غذاهای خشک و مقوی به حساب می‌آیند. در برنج آبکش شده ایرانی از مقویاتی مثل سماق و یا گشنیز استفاده کنند. معمولاً اگر تغذیه را اصلاح کنند مشکل ریفلاکس بهبود می‌یابد. رب سیب، رب انار و رب به هم به‌عنوان داروهایی هستند که برای بهبود ریفلاکس کمک‌کننده است.

– آیا در طب سنتی روش‌هایی برای پیشگیری از بارداری نیز وجود دارد؟

خیلی روش‌های متنوعی ذکر شده است. برخی از این روش‌ها در طب روز هم مرسوم است مثل کاربرد کاندوم که در طب سنتی به آن اشاره شده است. روش‌های واژینال و روش‌های خوراکی برای زن و مرد وجود دارد اما مسئله این است که آن‌ها آزمون نشده است. مثلاً برای قرص ال دی تحقیق صورت گرفته که دقیقاً چند درصد نتیجه‌بخش بوده است اما برای روش‌های سنتی چنین آماری وجود ندارد.

– چه خوراکی‌هایی بر باروری مردان و زنان کمک می‌کند؟ این خوراکی‌ها در بازه زمانی مشخصی باید مصرف شوند؟

بالاخره برای اینکه تغییر مزاجی رخ دهد و نطفه‌ای ایجاد شود باید رژیم‌هایی حداقل دو تا سه ماه قبل از بارداری اعمال شود. خوراکی‌های زیادی برای باروری زن و مرد وجود دارد که برحسب مزاج فرد تجویز می‌شود. ترکیباتی که مقوی گوارش است به باروری کمک می‌کند، مثل سیب، هویج، به، گوشت گوسفندی و نخود. نخود یکی از خوراکی‌های مؤثر در طب سنتی ست که نه‌تنها در باروری بلکه بر قند خون، پروفایل چربی و کبدچرب نیز مؤثر است. بخصوص زنانی که دچار کیست تخمدان هستند اگر از غذایی مثل نخود آب استفاده کنند به آن‌ها کمک بسیاری می‌کند.

– دود اسپند چه اثری بر درمان عفونت های زنان دارد؟

دود دادن یکی از روش‌های رساندن دارو به اعضای بدن است. در طب سنتی معتقدند برخی از اعضا راه‌های خروجی دارند مثل رحم که راه خروجی آن واژن است، بنابراین بهتر است بجای مصرف خوراکی دارو، دارو از راه خروجی به آن عضو برسد بخصوص اینکه فرد دچار سایر مشکلات داخلی نباشد. مثلاً فرد دچار درد لگنی شده، برای رفع این دردهای موضعی با دود دادن می‌تواند رحم و لگن را گرم کند. برای دود کردن از مواد مختلفی استفاده می‌شود. خود دود گرما می‌بخشد اما در کنار آن ممکن است اثرات درمانی هم داشته باشد مثلاً دود اسپند اثر آنتی بیوتیکی هم دارد. اگر ناباروری هم ناشی از سردی باشد علاوه بر مصرف دارو و رژیم غذایی خاص، گرمای دود به بهبود خون‌رسانی رحم کمک می‌کند.

– تاکنون نتایج موفقیت‌آمیزی از درمان ناباروری زن و مرد با کمک طب سنتی گزارش شده است؟

در مواردی که کار تحقیقاتی انجام‌شده می‌توان آماری به‌طور درصدی بیان کرد. به‌عنوان مثال در مورد اثر کنجد بر تعویق قاعدگی در برخی زنان تحقیقاتی انجام شده که نشان داده است کسانیکه پنج روز کنجد استفاده کردند نسبت به کسانیکه پروژسترون دریافت کردند نزدیک به هفتاد درصد قاعدگی آن‌ها رخ داد و مشکل تأخیر در آن دوره رفع شد. البته در گروه پروژسترون حدود ۸۰ درصد قاعدگی رخ داد اما در بسیاری مواقع منع مصرف داروهای هورمونی وجود دارد. همچنین در پژوهشی دیگر بر روی زنانی کهpco  هستند و دچار اختلال قاعدگی بودند، از طریق حجامت ساق پای آن‌ها حدود ۶۰ درصد مشکل رفع شد و حتی بارداری در تعدادی از آن خانم­ها مشاهده شد‌.

– طب سنتی چه نسخه‌ای برای مشکلات زنان یائسه تجویز می‌کند؟

در یائسگی اختلالات خاصی رخ می‌دهد که شایع‌ترین آن گرگرفتگی ست. سایر عوارض کاهش استروژن ناشی از یائسگی عبارتند از: پوکی استخوان، مشکلات پوستی، افسردگی و …. که با تغییر سبک زندگی می‌توان اصلاحاتی را اعمال کرد. خوراک‌هایی هستند که فیتواستروژن هستند و مقوی کبد بوده و اثرات و عوارض یائسگی را کمتر می‌کند. مانند انار که خوراک خیلی خوبی ست که به کاهش گرگرفتی کمک می‌کند.

– عادات نادرست غذایی در دوران بلوغ دختران سبب بروز مشکلات ناباروری در زنان می‌شود؟

مقالات بیان می‌کنند حتی غذاهایی که در دوران جنینی دریافت کردید بر زندگی شما در آینده اثر می‌گذارد. انتخاب خوراکی‌های مفید برای تغذیه بسیار در این مورد مهم است و اصلاح الگوی تغذیه‌ای به باروری دختران در آینده کمک می‌کند. دختران عمدتاً تمایل به خوردن ترشیجات دارند یا اینکه در دوران قاعدگی جای سرد می‌نشینند، بسیار خود را با آب سرد شستشو می‌دهند و این‌ها جز عادات نادرستی است که بر این امر مؤثر هستند.