مصاحبه با آقای دکتر گودرز نجفیان

ریاست محترم موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

سرمایه‌گذاری و حمایت دولت و وزارت جهادکشاورزی و مشارکت بخش خصوصی قطعاً در توسعه اصلاح و استانداردسازی بذرهای گیاهان دارویی تأثیرگذار خواهد بود. در این مصاحبه راجع به مشکلات و موانع اصلاح بذر گیاهان دارویی با آقای دکتر گودرز نجفیان، رئیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، به گفتگو نشستیم.

– با تشکر از وقتی‌که در اختیار ما گذاشتید، لطفاً خودتان را معرفی نموده و اهداف و فعالیت‌های موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در کشور را بیان کنید.

بنده نجفیان هستم رئیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، که دکترای ژنتیک و اصلاح و نباتات دارم. این موسسه یکی از مؤسسات قدیمی کشور و دارای سابقه بیش از ۸۰ سال در زمینه کار تحقیقاتی روی محصولات زراعی و باغی می‌باشد که تأسیس آن به سال ۱۳۰۹ برمی‌گردد. این موسسه از ابتدا با هدف اصلاح بذر و نباتات فعال بوده تا بتواند ارقام پربازده و باکیفیت و همچنین محصولات مناسب و سازگار با شرایط آب و هوایی و اقلیمی مناطق مختلف کشور را به کشاورزان معرفی کند. در واقع هدف موسسه کمک به افزایش کمیت و کیفیت تولید محصول و امنیت غذایی کشور می‌باشد. در حال حاضر موسسه ۵ بخش تحقیقاتی دارد: ذرت و علوفه، دانه‌های روغنی، غلات، حبوبات و سبزی‌های زراعی و تحقیقات ژنتیک و ذخایر توارثی. این موسسه از ابتدای فعالیت تاکنون ۵۰۰ بذر و نهال اصلاح‌شده به کشاورزان معرفی کرده است. آمار بعد از انقلاب ۲۲۰ رقم جدید بوده که به کشاورزان معرفی‌شده و اغلب جز محصولات اساسی کشور هستند مانند گندم، جو، ذرت، علوفه (سورگوم، ارزن، شبدر)، دانه‌های روغنی (کلزا، سویا، گلرنگ، کنجد)، حبوبات (لوبیا چیتی، سفید و قرمز، باقلا و …) و سبزی‌های مختلف و تعدادی درختان میوه. از این تعداد ۵۹ رقم فقط در چهار سال اخیر منتهی به ۱۳۹۶ معرفی‌شده‌اند.

به‌طورکلی چهار موضوع را عنوان می‌کنم که از اهداف موسسه است:

* اصلاح بذر و نباتات: معرفی ارقام اصلاح‌شده جدید که سالانه ۱۵ بذر جدید معرفی می‌کنیم. سال گذشته هم ۱۶ رقم جدید را معرفی کرده‌ایم که در سومین جشنواره معرفی ارقام جدید زراعی و باغی رونمایی شدند.

* تحقیقات به زراعی: تحقیق در مورد نظام‌های تولید و ارائه دستورالعمل‌ها و پکیج‌های مدیریتی مزرعه به کشاورزان است که بتوانند از این ارقام اصلاح‌شده بیشترین بازده را بگیرند و پایدارترین روش زراعت را اعمال نمایند.

* نگهداری و حفظ ذخایر توارثی: بانک ژن ملی ایران در موسسه است و در آن بیش از ۷۰۰۰۰ نمونه نگهداری می‌شود که هرساله تعدادی ارزیابی و احیاء می‌شوند و در حد امکان به متقاضیان بذر نمونه‌های تحقیقاتی داده می‌شود.

* تولید بذر: وقتی بذری اصلاح شد، چنانچه تولید انبوه آن انجام نشود به این معناست که به مزرعه کشاورزان نخواهد رسید. سالانه حدود ۳-۲ هزار تن بذر پایه تولید می‌کنیم که آن را به بخش خصوصی می‌دهیم و آن‌ها با تکثیر بیشتر و تولید بذر گواهی‌شده به دست کشاورزان می‌رسانند تا در نهایت بذرهای اصلاح‌شده اثر کلی خود را در تولید محصولات غذایی کشور بگذارند.

– یکی از مهم‌ترین موانع توسعه صنعت تولید و فرآوری گیاهان دارویی در ایران، نبود بذور استاندارد و اصلاح‌شده گیاهان دارویی است. این موسسه چه برنامه‌ای برای اصلاح و تهیه بذور گیاهان دارویی دارد؟

گیاهان دارویی یک ثروت با ارزش‌افزوده بالا و خدادادی هستند و به دلیل تنوع اقلیمی، از تنوع خیره‌کننده‌ی این گیاهان برخورداریم. در گذشته در اصلاح بذر این گیاهان اقدامات درخوری صورت نگرفته است و اساساً این امر جزو وظایف موسسه تحقیقات اصلاح بذر نبوده و هنوز هم نیست. تحقیقات گیاهان دارویی کشور به یک بخش اختصاصی در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مربوط است که این مورد هم جز وظایف آن‌ها بوده است و قطعاً پاسخگوی این سؤال بهتر است آن موسسه باشد. بنده تا جایی که پایش کرده‌ام، اگر بتوانیم گیاهان دارویی را اصولی وارد الگوی کشت کنیم و در واقع تهدید را از روی رویشگاه‌های طبیعی این‌ها برداریم، ‌باید این‌ها را اهلی و اصلاح کنیم و بازدهی آن‌ها را زیاد کنیم که کشاورزان بتوانند از کشت بذر اصلاحی آن‌ها حداکثر بازدهی را داشته باشند. جدیداً صحبت‌هایی می‌شود که بخش خصوصی وارد شود. اگر در حوزه وظایف ما بود حتماً روی آن کار می‌کردیم.

– به نظر جنابعالی، مهم‌ترین مشکلات در راه اصلاح و تهیه بذور استاندارد گیاهان دارویی چیست؟

وزارت جهادکشاورزی یک دفتر گیاهان دارویی تأسیس کرده‌اند و نشان می‌دهد این موضوع دارای برنامه است. اما قدم اول سرمایه‌گذاری روی گیاهان دارویی است. در کشورهای دیگر خود دولت و بخش خصوصی برای این امر راغب هستند. باید برای پژوهش هزینه کرد و سرمایه‌گذاری روی پژوهش در دنیای امروز یکی از ملزومات کار است؛ برای اینکه حرفی برای گفتن داشته باشید و یا بتوانید یافته‌های تحقیقاتی به‌روز را استخراج‌کنید و تکنولوژی برای کشاورزان داشته باشید، همه این‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری است و حمایت دولت و مسئولین امر را می‌خواهد. حرکت‌هایی شروع‌شده و امید است ‌این حرکت‌ها تکمیل شود و این به یک خواسته به‌حق تبدیل شود. البته فضا برای بخش خصوصی باز هست. خوشبختانه موسسه ما به مسئله “رویالیتی یا حق مالکیت معنوی” در بذر محصولات زراعی ورود پیدا کرده و این موضوع را نهادینه کرده است. یعنی بخش خصوصی اگر به بذر اصلاح‌شده‌ای دست پیدا کرد می‌تواند آن را ثبت و در پی آن تجاری‌سازی کرده و به این شکل می‌تواند درصدی از منابعی که برای پژوهش صرف کرده‌اند را برگردانند و این در کل آن زنجیره می‌تواند نقش خود را ایفا کند. در واقع به‌طور خلاصه سرمایه‌گذاری، حمایت دولت و وزارت جهادکشاورزی و مشارکت بخش خصوصی قطعاً تأثیرگذار خواهد بود.

– با توجه به وجود ارقام اصلاح‌شده گیاهان دارویی در کشورهای اروپایی، آیا وارد نمودن این ارقام را به کشور صحیح می‌دانید یا خیر؟

ما در داخل کشور یک توانمندی داریم، خب معمولاً هر کشوری تلاش خواهد کرد که تولیدات داخلی خود را حفظ کند و برای ایجاد اشتغال جوانان کشورش بهره بگیرد، در واقع این یک حرکت اصولی است. در زمینه گیاهان دارویی بنده اطلاعات کاملی در مورد حوزه‌ واردات آن ندارم؛ اما اگر بذرهای خوبی باشد و بتواند کمک کند، کاربرد آن‌ها مشکلی ندارد. زمانی که ما بذر اصلاح‌شده نداریم می‌توانیم از بذرهای اصلاحی سایر کشورها استفاده کنیم، چون مهم تولید آن‌هاست ولی هم‌زمان با واردات باید سرمایه‌گذاری کنند تا پژوهش کاربردی رقم خورده و بذرهای فعلی ما هم اصلاح شوند. این بیشتر به نفع کشور است چون ایجاد اشتغال خواهد کرد. وقتی توانمندی داخل بیشتر باشد استقلال کشور بیشتر تضمین می‌شود. با توجه به برخی مشکلات در واردات، ممکن است یک سال بتوانید بذری را وارد کنید و یک سال نتوانید. از طرفی اگر سیستم‌های زراعی روی بحث واردات وابسته شوند، شکننده است. البته اگر زمانی خودمان بذر اصلاح‌شده نداشته باشیم در یک زمینه‌ای می‌توانیم وارد و استفاده کنیم. همچنین سازگاری اقلیم هم یک بحث دیگر است. ما باید بذرها را تست کنیم و ببینیم با شرایط اقلیمی ما سازگار هستند یا نه؛‌ و اگر سازگار باشند می‌شود در چارچوب مقررات از آن‌ها استفاده کرد. کما اینکه در برخی از محصولات مثل سبزی و صیفی واردات بذر انجام می‌شود و کشاورزان ما هم استفاده می‌کنند.

– چه نکات یا مقرراتی در رابطه با واردات ارقام اصلاح‌شده گیاهان (به‌طور خاص گیاهان دارویی) وجود دارد؟

در دنیا یک سری مراکزی هستند که مقرراتی را وضع کرده‌اند که کشورهای عضو باید به آن پایبند باشند، مثل اتحادیه بین‌المللی حفاظت از ارقام جدید گیاهی (UPOV) و یا سایر کنوانسیون‌هایی که وجود دارند. در کشور ما هم قانون بذر وجود دارد. موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، مسئول کنترل واردات بذرهاست و اجازه واردات را آنها می‌دهند. کسی که می‌خواهد بذر وارد کند اظهارنامه‌ای را پر می‌کند. بذر که وارد می‌شود، بسته به اینکه جز کدام گروه گیاهی باشد روند خاصی را ادامه‌ می‌دهد که برای مثال سبزی‌ها فقط اطلاعات شناسنامه‌ای داشته باشند کفایت می‌کند ولی محصولات زراعی باید دو سال تست اقلیمی ‌شوند. آزمایش‌هایی هست به نام vcu که طی آن ارزش زراعی ارقام وارداتی تعیین می‌شود و مشخص می‌شود در شرایط کشور ما بذرها سازگاری و بازدهی دارند یا نه؛ چنانچه داشته باشند این‌ها اجازه واردات می‌گیرند و آن موقع بحث تجارت است. آن شرکتی که بذر را می‌آورد و به بازار می‌دهد، خودش باید برای ترویج و عرضه آن اقدام کند. ما چون موسسه دولتی هستیم کمتر راجع به مسائل واردات اطلاعات داریم اما موسسه تحقیقات ثبت، کنترل و گواهی بذر و نهال با این موضوع و بخش خصوصی در ارتباط است.

– اصلاح بذرهای گیاهان دارویی بومی ما نیازمند چه امکاناتی است؟ آیا دولت حمایتی از موسسه در این رابطه داشته است؟

حقیقتاً موسسه ما با اینکه در بیشتر طرح‌های خوداتکایی جهادکشاورزی به‌طور مستقیم فعالیت دارد (که عبارت‌اند از: گندم، جو، حبوبات، دانه‌های روغنی، ذرت، علوفه، سیب‌زمینی و پیاز) متأسفانه همیشه از لحاظ اعتبارات پژوهشی در تنگنا بوده‌ایم. یعنی هیچ‌وقت در بودجه ما اعتبارات کافی نبوده است و اکنون ۲۵-۲۰ درصد اعتبارات موردنیاز پژوهش‌های موسسه توسط سازمان برنامه‌وبودجه تأمین می‌شود. سالیانه حداقل حدود ۱۲ میلیارد تومان برای پژوهش‌هایمان نیاز داریم چراکه سالی حداقل ۲۰۰۰-۱۸۰۰ آزمایش میدانی در سراسر کشور انجام می‌دهیم تا بسته به شرایط اقلیمی بتوانیم حلقه‌های پژوهش را کامل کنیم و به بذرهای اصلاح‌شده برسیم. همیشه در تنگنا بوده و تلاش شده از درآمد اختصاصی کسری اعتبارات خود را تأمین کنیم که کفایت این موضوع را نکرده و وظیفه ما تأمین بذرهای موردنیاز محصولات اساسی بوده است. در مورد گیاهان دارویی _که در حوزه وظایف ما نیست_ قطعاً اولین قدم اختصاص اعتبارات برای انجام پژوهش‌ها می‌باشد. بله می‌شود و خیلی هم سخت نیست. تنوع اقلیمی و تنوع زیستی خیلی خوبی داریم و می‌توانیم کار اصلاحی انجام داده و بازدهی گونه‌های بومی را افزایش و برای الگوی کشت تجاری کشاورزها مناسب‌سازی کنیم. قدم اول سرمایه‌گذاری است و دولت باید منابعی تزریق کند و یا حداقل راهکارهایی ارائه دهد تا بخش خصوصی رغبت کند در این زمینه کار کند. دوما سیاست‌های حمایتی است. تا آنجا که از زنجیره‌ی شکل‌گرفته اطلاع داریم، اگر بازار داخل گیاهان دارویی اشباع شود باید بحث صادرات و بخش بازاریابی آن تقویت شود. چراکه گیاهان دارویی ارزش‌افزوده بالایی دارند. جالب است که گیاهان دارویی عمدتاً متحمل به خشکی و کم‌آبی هستند. برای همین در تاریخ ایران‌زمین همواره وجود داشته‌اند و تکامل یافته اند. در واقع با آب سبز یعنی آب زمستان و بارندگی به عمل می‌آیند و می‌توانند برای روشن نگه‌داشتن چراغ کشاورزی کشور کمک‌حال برنامه‌های وزارت جهادکشاورزی باشند. برای تولید انبوه و تجارتی این محصولات باید بتوانند جایگاهی باز کنند در تناوب با کشت محصولات زراعی و در واقع در آن صورت به اشتغال کشور و جوانان و اقتصاد کمک کنند.

– ایران در تولید بذرها و نهال‌های اصلاحی در چه سطحی از دنیا قرار دارد؟

در دنیا به دلیل خصوصی‌سازی خیلی از کمپانی‌های بزرگ شکل‌گرفته‌اند. ارزش تجارت بذر در جهان حدود ۴۵ -۵۰ میلیارد دلار در سال است. در این بین تنها سهم آمریکا حدود ۱۲ تا ۱۳ میلیارد است زیرا شرکت‌های بزرگ و خصوصی در آنجا شکل‌گرفته‌اند. این امر در چین، اروپا، استرالیا و هند و دیگر کشورها هم قابل‌مشاهده است. جایگاه ایران از لحاظ فنی و تکنیکال در برخی از برنامه‌ها خیلی خوب است. مثلاً در مورد برنامه‌های اصلاحی گندم و جو. معمولاً شرکت‌هایی که صاحب‌نام هستند و کار می‌کنند، بحث گردش مالی خود را برای رتبه‌بندی مبنا قرار می‌دهند. معمولاً بیشتر تحقیقات ما دولتی بوده و تازه زمینه دارد فراهم می‌شود که بخش خصوصی ورود پیدا کند. بنابراین برای دادن یک عدد در رتبه‌بندی خیلی سخت است. ولی ما در برخی از محصولات توانمندی‌های خیلی خوبی داریم و در برخی محصولات هم ضعیف هستیم؛ چراکه عمدتاً در دنیا این موضوع در دست بخش خصوصی است. مثلاً ارقام هیبرید کلزا  و سبزی و صیفی که با این حال همکاران ما بر روی آن کار می‌کنند. برای رفع نواقص و کاستی‌ها همکاران ما اخیراً شروع به کار و تولید ارقام هیبرید گوجه‌فرنگی و فلفل کرده‌اند و ارقام هیبرید را کم‌کم وارد بازار می‌کنند. در مورد گندم و جو ۹۸-۹۵ درصد بذرها تولید داخلی است و ما آن را بر اساس سازگاری با کشور تولید کرده‌ایم و همان طوری که گفته شد سالیانه حدود ۱۵ بذر جدید در محصولات مختلف به کشاورزان معرفی می‌کنیم. باوجود این تنگناهای مالی و اعتباری و شرایط سخت کشور، این موارد دستاورد کمی نیست. شما هرچقدر سرمایه‌گذاری کنید به همان میزان انتظار خروجی باید داشته باشید.

– موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر برای ارتقای سطح علمی و پژوهشی خود با سایر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی داخلی و خارجی ارتباط برقرار می‌کند؟ تاکنون به چه دستاوردهایی از این ارتباطات رسیده است؟

خوشبختانه ما از گذشته با بعضی مراکز بین‌المللی که مربوط به CGIAR هست ارتباط داشته ایم. در واقع مراکزی که تسهیلاتی برای آموزش و یا ارائه ژرم پلاسم به کشورهای مختلف در نظر می‌گیرند. با دو مورد از این مراکز ارتباط تنگاتنگی داشتیم. یکی از آن‌ها مرکز بین‌المللی تحقیقات ذرت و گندم به نام سیمیت است که در کشور مکزیک قرار دارد و دیگری مرکز تحقیقات کشاورزی مناطق خشک به نام ایکاردا که در سوریه قرار داشت ولی اکنون در لبنان و مراکش مستقر است. ارتباطات خوبی با آن‌ها داریم، ازجمله در ارتباط با فرصت‌های آموزشی، گرفتن ‌ژرم پلاسم و … که ارتباطات مؤثری است و توانستیم تکنولوژی‌هایی را از این طریق وارد کشور کرده و بهره بگیریم.

به‌صورت پراکنده با سایر مراکز هم ارتباطاتی داشته‌ایم مثلاً در مورد بذر لوبیا با مرکز بین‌المللی تحقیقات لوبیا بنام سیات در کلمبیا ارتباط داشتیم که متأسفانه الآن قطع است. با مرکز بین‌المللی تحقیقات در مناطق حاره بنام ایکریست که در هندوستان مستقر است در زمینه محصولات مناطق خشک مثل ارزن و سورگوم در ارتباط بودیم و به دنبال این هستیم باز هم این ارتباطات احیاء گردند.

در سال‌های اخیر بعد از برجام توانستیم با شرکت‌های خصوصی مانند یک شرکت فرانسوی که روی گندم فعال‌ است، همکاری‌هایی را آغاز کنیم و همچنان هم این ارتباط ادامه دارد. در این مورد حتی احتیاج به منابع مالی نبود زیرا کارهای پایاپای انجام می‌دهیم. این تجربه هم فرصت آموزشی دارد و هم ما از توانمندی آن‌ها برای ارتقای برنامه‌های خودمان استفاده می‌کنیم. در مقابل ما هم برای آن‌ها ارقامی را که در منطقه نیاز دارند را در برنامه‌های تحقیقاتی کشت می‌کنیم و اطلاعاتی نظیر میزان سازگاری‌شان را به آن‌ها می‌دهیم. همچنین همکاری‌هایی با مجارستان شروع کرده‌ایم که این پروژه برای تولید ارقام سیب‌زمینی متحمل به خشکی و کم‌آبی در حال انجام است. به دنبال همکاری با سایر شرکت‌های برتر دنیا هستیم که برخی روی سبزی‌ها خیلی خوب کارکرده‌اند. این همکاری در ارتباط با تولید بذر ارقام هیبرید گوجه‌فرنگی و پیاز در دست پیگیری است که البته هنوز تفاهم‌نامه‌ای امضا نشده ولی در حال پیگیری هستیم. چنانچه همکاری‌ها تحت مقررات و قوانین کشور مقدور باشد، از آن استقبال می‌کنیم.

با دانشگاه‌های داخل هم در سال‌های اخیر ارتباطاتی را شروع کرده‌ایم. برای مثال با دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران در زمینه هیبرید کلزا و گوجه‌فرنگی در حال کار هستیم. بطورکلی ارتباط با دانشگاه‌ها به دلیل اینکه آیین‌نامه‌های آنها طوری طراحی‌شده که الزامی‌ برای اساتید جهت انجام تحقیقات کاربردی ایجاد نمی‌کند، چندان زیاد نیست. جلساتی با روسای دانشکده‌های کشاورزی داشتیم و پیشنهاد داده‌ایم چنانچه آیین‌نامه‌هایشان را اصلاح کنند و در واقع به‌صورت برنامه‌های الزام‌آور دربیاورند؛ ‌این ارتباط بین دانشگاه و مؤسسات تحقیقاتی برای حل مشکلات روز کشور قطعاً هم‌افزایی خواهد داشت و توان علمی- تحقیقاتی دانشگاه‌ها برای حل مشکلات کاربردی کشاورزی کشور به مؤسسات تحقیقاتی اضافه خواهد شد. همچنین ما از فرصت‌های آموزشی در همایش‌ها و کارگاه‌های بین‌المللی استفاده می‌کنیم.