دکتر محمّدحسین لباسچی

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

– خواهشمند است ضمن معرفی خودتان، توضیحاتی در مورد فعالیت‌های­تان در حوزه کشت دیم گیاهان دارویی ارائه نمایید.

بنده دکتر لباسچی هستم، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور (بازنشسته) که در حدود ۳۵ سال در زمینه­ی کشت دیم فعالیت دارم. حدود ۱۰ سال روی گندم و جو دیم و حدود ۲۵ سال بر روی گیاهان دارویی خصوصاً کشت دیم گیاهان دارویی کارکرده‌ام. طرح‌های تحقیقاتی متعددی را در سطح کشور داشته‌ام و در مورد گیاهان دارویی مثل آویشن، گل محمدی، مرزه، زعفران، اسطوخودوس و طرح‌های ملی مختلف گیاهان دارویی دیم در کشور مجری و همکار بوده‌ام.

-به‌طورکلی کشت دیم چیست و چه اصول و نکاتی در آن باید موردتوجه قرار گیرد؟

دیم‌کاری یعنی تولید گیاه در شرایط دیم و با آب باران، که به تجربه و علم بسیار بیشتری نسبت به تولید گیاه در یک مزرعه با آب کافی نیاز دارد. برای تولید اقتصادی گیاهان دارویی در شرایط دیم لازم است بسیاری از عوامل اقلیمی کاملاً شناخته شود و بر اساس آن شرایط اقلیمی ویژه، روش‌ها و زمان‌های زراعت دیم را مطابقت نمود. در این رابطه استفاده از سایت‌های پیش‌بینی هواشناسی اهمیت بالایی دارد.

انواع گیاهان دارویی برای شرایط دیم وجود دارند که حداقل شامل دو دسته چندساله و یک‌ساله با روش‌های کاشت متفاوت می‌شوند. عمدتاً گیاهان یک‌ساله دیم چه دارویی و چه غیر دارویی با روش کشت مستقیم در بهار و پاییز کشت می‌گردند و در همان سال به بار می‌نشینند و محصولشان قابل‌برداشت است.اما گیاهان چندساله دیم به دلیل رشد آهسته اولیه برحسب اندازه و نوع بذر روش کشت خاصی را می­توان برایشان انتخاب کرد. برای گیاهانی که بذر درشت دارند مانند رازیانه می‌توان روش کشت مستقیم را انتخاب کرد اما اگر بذر گیاه ریز باشد مانند آویشن ابتدا آن‌ها را در گلخانه نشاکاری کرده و بعداً به عرصه منتقل می‌کنند. عموماً نشای گیاهان دارویی که ارزشمند هستند را ترجیحاً باصرف هزینه در گلخانه تهیه کرده و در بهار یا پاییز به زمین منتقل می­نمایند. اما برخی بذرها را نیز می‌توان با روش گرانول کردن بزرگ‌تر کرد تا بتوان با روش مستقیم در زمین کاشت، مانند نمونه‌های مرزه و زوفا که به این شیوه در حال کشت هستند.

– سطح زیرکشت دیم کشور و بخصوص کشت دیم گیاهان دارویی چه میزان است؟

کشور ما اراضی دیم فراوانی دارد، همچنین به خاطرکم‌آبی نمی‌توانیم همه اراضی را به کشت آبی اختصاص دهیم. دیم‌زارهای کشور به دو دسته تقسیم می‌شوند: حدود ۴-۵ درصد دیم‌های ما پرآب هستندکه برخی از نواحی شمالی و غرب استان کردستان را شامل می‌شوند. اما دسته دوم اراضی به مساحت ۵-۶ میلیون هکتار با متوسط بارندگی ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر هستند. در برخی از این دیم‌زارها در شرایط خاص می‌توان گندم و جو دیم را تولید کرد. اما به دلیل تغییرات اقلیمی در چند سال اخیر که میزان پراکنش بارندگی‌ها نامناسب شده و با کاهش بارندگی بهاره و بارش برف روبرو بوده‌ایم و همچنین با توجه به تجربیاتم در مورد کشت دیم جو و گندم، در این شرایط اقلیمی، کشت دیم گیاهان دارویی موفق‌تر خواهد بود، زیرا گیاهان دارویی از جنس خود رویشگاه‌ها هستند و در شرایط طبیعی و دیم سازگاری و رشد بهتری دارند. درحالی‌که اگر شما گندم اصلاح‌شده‌ای مثل رقم سرداری را انتخاب کنید، چون در طبیعت وجود نداشته، کشت دیم آن شرایط خاصی را می‌طلبد. در مقابل گیاه دارویی مثل آویشن که در دل طبیعت بوده، سازگاری بیشتری با شرایط طبیعی دارد. مزیت دیگر گیاهان دارویی چندساله وجود ریشه‌های قوی و تاج پوشش وسیع است که از فرسایش خاک جلوگیری کرده و به افزایش پوشش گیاهی و درآمدزایی کشاورزان نیز کمک می‌کنند.

اگر دیم­زارهای حبوبات، گندم و جو سال پربارانی را گذرانده باشند، کشاورزان می‌توانند حدود ۵/۱ تن در هکتار محصول برداشت کنند که نصف درآمد آن صرف هزینه‌های آماده‌سازی زمین و ماشین‌آلات بکار گرفته خواهد شد و نصف آن به‌طور خالص برای کشاورز سودآور خواهد بود. در مورد گیاهان دارویی شما کمتر می‌توانید مزارع دیم سنتی را پیدا کنید. اخیراً به خاطر صرفه‌های اقتصادی و محدودیت‌های دولتی در برداشت گیاهان دارویی از رویشگاه طبیعی، کشاورزان و دیم­کاران روی به کشت دیم برخی گونه‌های باارزش دارویی آورده‌اند که از آن جمله می‌توان به کلوس، موسیر، آویشن و یا اسطوخودوس در سطح محدود در برخی نقاط کشور اشاره کرد. در استان مرکزی و لرستان سطح وسیعی به کشت دیم موسیر و کرفس کوهی اختصاص‌یافته است اما خیلی دیگر از استان‌ها نظیر استان‌های آذربایجان و سمنان در سطح محدودی کشت و کار دیم دیده می‌شود. درواقع کشاورزان ریسک نمی‌کنند و باید ابتدا درآمدزایی را از این روش تجربه کنند و سپس دیم‌کاری را گسترش دهند و ما باید منتظر شویم تا خود کشاورزان دیم‌کاری را گسترده کنند. در این ‌بین تحقیقات، آموزش و ترویج ما می‌توانند در گسترش دیم‌زارها مؤثر باشند.

– به‌عنوان یک متخصص، کدام گیاهان دارویی را برای کشت دیم در کشورمان مناسب‌تر می‌دانید؟

برخی از گیاهان تقریباً در تمام مناطق دیم­خیز کشور که شامل زاگرس، البرز و برخی قسمت‌های مرکزی کشور می­شود، رشد خوب و مناسبی دارند. ولی برخی دیگر در منطقه خاصی رشد کرده و در همان شرایط بالاترین تولید کیفی و کمی را دارا هستند ازجمله گیاهانی که در بیشتر مناطق دیم رشد مناسبی دارند، انواع آویشن‌ها (مخصوصاً آویشن دنایی)، زرین گیاه، موسیر، زعفران و اسطوخودوس و گل محمدی را می‌توان نام برد که برخی از این گیاهان مانند گل محمدی نیازمند به‌کارگیری روش‌های دیم‌کاری پیشرفته می‌باشد.

– آیا برنامه‌ای برای آموزش کشاورزان و تربیت نیروی متخصص محلی در شهرها و روستاهای هدف برای توسعه و ترویج کشت دیم گیاهان دارویی تدوین و یا اجرا شده است؟

ما مسئول تحقیقات اهلی سازی و دیمکاری هستیم و افراد دیگری مسئول ترویج هستند.متأسفانه نتوانسته‌ایم از این طریق یافته‌های ارزشمندی که به دست آورده‌ایم را در سطح کشور ترویج دهیم. ما در سطح کشور چندین دوره کارگاه‌های آموزشی مانند زعفران کاری دیم، گل محمدی دیم و … را در نقاط مختلف کشور برگزار کرده‌ایم، مقاله های کاربردی و گزارش‌های نهایی ارایه کرده ایم. به نظر می‌آید شبکه گسترده ترویج باید وارد عمل شود و این فعالیت‌های محدود ما را فراگیر کند و با روش‌های علمی و کاربردی به اطلاع کشاورزان برساند.

– کدام استان‌ها در کشت دیم موفقیت بیشتری داشته‌اند؟ آیا نقشه آمایش سرزمین در این حوزه تدوین‌شده است؟

در آذربایجان، لرستان، غرب اصفهان، برخی مناطق مرکزی و سمنان تا جایی که اطلاع دارم به کشت دیم گیاهان دارویی مشغول‌اند. البته نقطه‌ای در استان فارس حوالی داراب است که ۵۰۰۰ هکتار گل محمدی قبلاً در شرایط دیم کشت کرده‌اندو به‌خوبی رشد کرده و اکنون محصول اقتصادی داده است. برای پایش گیاهان دارویی از قبل برنامه‌ریزی‌هایی انجام داده‌ایم. زیرا اگر قرار است دیم‌کاری کنیم، باید قبل از آن آگاه باشیم این رویشگاه چه قابلیت‌هایی دارد و چه گونه‌های دارویی بطور طبیعی در آنجا رشد می‌کند و چه شرایط اقلیمی (میزان بارش، نور، خاک، جهت، شیب و…) را داراست. بعد از شناسایی، این موارد را پهنه‌بندی می‌کنیم که فعلاً به‌صورت استان­بندی اتفاق افتاده است. برای مثال در استان قزوین پراکنش گیاهان دارویی را بررسی کرده‌ایم. اینکه گونه‌ای مثل آویشن در چه مساحت و ارتفاعی از استان وجود دارد. این کار با فعالیت ۳۰-۳۵ ساله موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع انجام‌شده است. ولی این فعالیت نیاز به بازنگری دارد چراکه تغییراتی در پوشش‌های گیاهی به وجود آمده است و نیاز است این اطلاعات که برحسب نقشه‌های اقلیمی و جغرافیایی و توپوگرافیک به‌دست‌آمده‌اند یک پایش صحرایی و میدانی هم برایشان صورت بگیرد تا آنچه در نقشه وجود دارد در رویشگاه کنونی هم موجودیت آن تائید شود.

– با توجه به تغییرات اقلیمی و کم‌آبی در ایران چه راهکارهایی برای توسعه کشت دیم گیاهان دارویی پیشنهاد می‌کنید؟

بهترین انگیزه برای افزایش یا حتی شروع کشت دیم گیاهان دارویی این است که متوجه باشیم چاره دیگری برای کشت و تولید گیاهان دارویی وجود ندارد. منابع آب سطحی کشور بسیار کم است، بایستی با شناسایی وضعیت رویشگاهی و سنجش میزان بارندگی هر ناحیه، گونه مناسب را انتخاب و با روش‌های علمی دیم‌کاری که برخی اوقات نیازمند سازه‌های خاصی نظیر ایجاد مالچ پلاستیکی، سامانه‌های سطوح آبگیر باران هستند، بتوانیم گیاهان دارویی را در سطح اقتصادی تولید کنیم. با توجه به اینکه گیاهان دارویی نیاز کودی و آبی کمی هم دارند، محصولات ارگانیک و سالمی تولید می‌کنند.

گیاهان دارویی در دیم‌زارها که مشابهت زیادی با شرایط رویشگاه طبیعی خود دارند، کمتر دچار آفت و بیماری می‌شود و از طریق موجودات طبیعی و شکارچی‌های آفات، خودبه‌خود درمان می‌گردند. از طرفی گیاهان دارویی به دلیل داشتن مواد مؤثره دفع‌کننده آفات و بیماری‌ها هستند. بطوریکه می‌توان برای تولید گیاه در مزرعه دیم به‌هیچ‌وجه سمی را مصرف نکرد. به همین سبب گیاهان دارویی کاشته شده در دیم‌زارها یا مراتع تخریب یافته یا طرح‌های احیای مراتع، سالم و یا در شرایطی ارگانیک تولید می‌شوند و از این نظر کیفیت و قیمت بالاتری را دارند. این خصوصیات می‌تواند مشوق خوبی برای کشاورزان باشد تا گیاهان دارویی را جایگزین محصولات زراعی پرآبی کنند که راندمان ماده خشک کمتر و ارزش کمتری دارند. برای مثال یک هکتار گندم ۵۰۰۰ مترمکعب آب نیاز دارد اما یک هکتار گل محمدی نصف آن آب می‌خواهد و کارآمدی ده برابری دارد. صادرات گیاهان دارویی به کشورهایی که طالب گیاهان دارویی بومی و ارگانیک ما هستند، می‌تواند برای درآمد ارزی و خرید محصولاتی نظیر گندم چغندر و علوفه‌ای که آب زیادی مصرف می‌کنند، چاره‌ساز باشد.

– آیا با کشت دیم گیاهان دارویی می‌توان معضل ریزگردها در استان‌های جنوب غربی کشور را تعدیل کرد؟

فرضیاتی برای تحقیق وجود دارد و بر اساس این فرضیات از ظرفیت، محیط، گونه گیاهی و همچنین تحقیقات انجام‌شده قبلی در مناطق مشابه در کشور و یا خارج از کشور استفاده می‌کنیم. بر اساس فرضیات بسیاری از گونه‌های گیاهی شورپسند به‌خوبی در نواحی شور رشد کرده و پوشش گیاهی ایجاد کرده و علاوه بر آن مواد مؤثره قابل‌برداشت دارند. برخی ازاین‌گونه‌ها فقط در شرایط بدون شوری ریشه‌های قوی و پوشش گیاهی ایجاد می‌کنند و به‌این‌ترتیب مانع ایجاد گردوغبارها می‌شوند. این گونه‌ها در مناطق مختلف متفاوت‌اند. مثلاً گونه‌ای در اصفهان است که برای جلوگیری از گردوغبار حاصل از باتلاق گاوخونی مناسب بوده و یا در خوزستان از درختچه‌های دارویی مقاوم به گرما و سنگینی خاک می‌توان برای رفع مشکل گردوغبار استفاده کرد. بسته به مناطق مختلف کشور می‌توان از گیاه دارویی استفاده کرد که نیاز آبی کمی داشته و قابل‌کشت باشد. اکنون در دماوند اسطوخودوس دیم کاشته‌ شده است. این گیاه به دلیل رنگ روشن برگ‌هایش، نیاز آبی کمی دارد. بعد از ۳-۴ سال از تاریخ کشت آن، ریشه‌های عمیقی ایجاد می‌کند. همچنین قطر کانوپی یک بوته آن بدون آب و کود یک متر است که می‌تواند به حفظ سطح دیم‌زار کمک کند و حتی اجازه به رشد علف هرز هم نمی‌دهد. همچنین محصولی باکیفیت دو برابری نسبت به گیاهی که در شرایط آبی کشت‌شده، تولید می‌کند.

– آیا شرایط دیم بر کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی تأثیر دارد؟ لطفاً مثال‌هایی بیان فرمایید.

نسخه واحد و کلی در مورد کاهش یا افزایش ماده مؤثره و کیفیت گیاهان دارویی در شرایط تنش خشکی نمی‌توان نوشت. بطوریکه برخی گونه‌ها مثل اسطوخودوس در شرایط کم‌آبی ماده مؤثره بیشتری تولید می‌کند و برخی دیگر مثل رازیانه در شرایط دیم با افت کیفی مواجه است. ضمن اینکه بدون شک با کمبود بارندگی و تنش خشکی در شرایط دیم حتماً میزان بیوماس گیاه نسبت به شرایط آبی کاهش خواهد یافت.

– کدام کشورها در حوزه کشت دیم بخصوص کشت دیم گیاهان دارویی موفقیت بیشتری داشته‌اند؟ آیا از تجارب آن‌ها در کشت دیم در کشورمان استفاده‌شده است؟

جستجوهای فراوانی شده و حتی بنده سال‌هاست افرادی را مأمورکرده‌ام تا الگوهای کشت دیم را در سایر کشورها بررسی کنند بخصوص کشورهایی که شرایط آب و هوایی مشابهی با کشور ما دارند. اما متأسفانه چنین کشورهایی کمتر تکنیک‌های دیم‌کاری گیاهان دارویی را پیش‌گرفته‌اند. ما موفق به اقتباس کامل از الگوهای کشورهای دیگر نشده‌ایم و اطلاعات و مقالاتی که وجود دارد بیشتر مربوط به کشورهای آفریقایی و هندوستان است که بارندگی‌های نسبتاً بالایی دارند و نمی‌توان نتایج آن‌ها را برای دستورالعمل کار ما انتخاب نمود. از طرفی جدید بودن علم تولید مکانیزه گیاهان دارویی در دنیا، باعث کمبود اطلاعات کافی برای تبادل و همکاری فنی بین نقاط مختلف دنیا شده است. کشور آمریکا به دلیل هم اقلیم بودن با ایران برای دیم‌کاری گندم و غلات الگوی مناسبی برای کشور ما همواره بوده و روش‌ها و تکنیک‌های مکانیزه دیم‌کاری اغلب اقتباس از این کشور است و کمتر منابعی رسمی از کشت دیم گیاهان دارویی در این کشور و یا کشورهای با اقلیم مشابه وجود دارد.