مصاحبه با آقای دکتر حسن خوش‌قلب

نماینده وزارت علوم در ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی

به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷

(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)

برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید

– خواهشمند است ضمن معرفی خودتان، خلاصه‌ای از اقدامات انجام‌گرفته توسط وزارت علوم در حوزه گیاهان دارویی را بیان فرمایید.

بنده حسن خوش‌قلب هستم عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شاهرود با دکترای تخصصی در رشته تکنولوژی و فیزیولوژی پس از برداشت محصولات باغبانی و گیاهان دارویی و نماینده وزارت علوم در ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی هستم. وزارت علوم به‌عنوان سازمان تولید گسترش دانش و فناوری در رشته گیاهان دارویی و سایر رشته‌ها در سه حوزه فعالیت می‌کند: حوزه آموزش، پژوهش و نیز فناوری و نوآوری. در خصوص حوزه آموزش تربیت نیروی انسانی یکی از مهم‌ترین اهداف است که سالیانه تعداد زیادی دانشجو در مقاطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تربیت‌شده و تحویل جامعه می‌دهد. فارغ‌التحصیلان در بخش‌های مختلف صنعت، کشاورزی و یا در بُعد آموزش به‌عنوان استاد وارد بازار کار می‌شوند و در این راستا توسعه دانشکده‌ها،‌ رشته‌ها و میان رشته‌ها، دانشکده‌های فنی، حرفه‌ای و علمی کاربردی ازجمله فعالیت‌هایی بوده که به نحو مطلوبی در این سال‌ها در حوزه گیاهان دارویی نیز گسترش خوبی پیدا کرده است. اما در بُعد پژوهش هم خوشبختانه در حوزه گیاهان دارویی چون ارتباط تنگاتنگی با تعداد زیادی از رشته‌های علمی و دانشگاهی دارد، تحقیقات خیلی خوبی صورت گرفته است و نتیجه آن‌هم مقالات بسیار زیادی است که در ژورنال‌های معتبر ازجمله ISI و نشریات علمی پژوهشی چاپ‌شده است. همچنین در این راستا توسعه آزمایشگاه‌ها بخصوص آزمایشگاه‌های مرکزی و مرجع فعال در حوزه گیاهان دارویی از اقدامات خوب وزارت علوم در سال‌های اخیر بوده است، بطوریکه بیش از ۵۰ آزمایشگاه مرکزی و مرجع به امر پژوهش در این حوزه فعال‌اند. در بخش فناوری و نوآوری نیز توسعه پارک علم و فناوری، مراکز رشد و شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور از اقدامات جدید و خوب وزارت علوم در این حوزه به شمار می‌آیند. بیش از ۱۲ پارک علم و فناوری و ۲۸ مرکز رشد در حوزه فناوری گیاهان دارویی فعال‌اند و بیش از ۳۵ شرکت دانش‌بنیان در این حوزه به تولیدات فناورانه و کسب‌وکار زایشی و پایدار مشغول هستند.

– به‌عنوان نماینده وزارت علوم در ستاد گیاهان دارویی و طب سنتی کشور، وضعیت حوزه گیاهان دارویی کشور را از لحاظ آموزش و پژوهش چطور ارزیابی می‌کنید؟

در حوزه آموزش و تربیت نیروی انسانی کارشناس در حوزه گیاهان دارویی و رشته‌های مرتبط وضعیت ما نسبت به سایر کشورهای دنیا خیلی خوب است. خوشبختانه به‌صورت کمی و همچنین کیفی در سال‌های اخیر توسعه خیلی خوبی پیدا کرده‌ایم. هم‌اکنون حدود ۶۰۰۰ دانشجو در مقاطع مختلف حضور دارند که بخش اعظم آن‌ها مربوط به دانشگاه‌های فنی و حرفه‌ای و جامع علمی کاربردی هستند که دانشگاه‌های علمی کاربردی و فنی حرفه‌ای کمک بسیار زیادی به اشتغال‌زایی فارغ‌التحصیلان و تولید شغل در کشور می‌کنند. فارغ‌التحصیلان این دانشگاه‌ها وقتی وارد جامعه می‌شوند می‌توانند به توسعه فناوری در گیاهان دارویی کمک ‌کنند. در حوزه پژوهش نیز جایگاه خوبی داریم. حدود ۷۰۰ مقاله ISI در کلیه‌ی زمینه‌های مرتبط با گیاهان دارویی داریم. همچنین سالانه بیش از ۲۰۰۰ مقاله علمی و پژوهشی در این رشته به چاپ می‌رسند. در منطقه خاورمیانه وضعیت پژوهشی ما خوب است و حتی در برخی سال‌ها رتبه اول را داشته‌ایم. در بین کشورهای اسلامی رتبه نخست را در زمینهٔ تولید مقاله علمی داریم و در سطح دنیا در زمینهٔ تولید مقالات علمی گیاهان دارویی رتبه ۱۴ تا ۱۵ را دارا هستیم.

– آیا ایران در حوزه تحقیقات گیاهان دارویی و داروهای گیاهی نسبت به سایر کشورها برتری داشته است؟ سطح علمی کشورهای خارجی نسبت به ما چگونه است؟

ما در منطقه جایگاه خوبی در حوزه گیاهان دارویی داریم. همچنین از برخی کشورهای اروپایی وضعیت بهتری داریم ولی بر اساس پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود در کشور هنوز جای پیشرفت بسیار باقی است.  در حوزه فناوری‌های مرتبط با گیاهان دارویی و داروهای گیاهی از برخی کشورها نظیر چین کره جنوبی، آلمان، مجارستان و فرانسه کمی عقب‌تر هستیم ولی تأکید دارم که با در نظر گرفتن پتانسیل‌هایمان از نظر تنوع منابع خدادادی و نیروی انسانی این امید وجود دارد که به جایگاه واقعی خود در آینده نزدیک برسیم، زیرا خوشبختانه با روند توسعه پژوهش در سالیان اخیر چشم‌انداز خوبی را می‌توان ترسیم نمود. البته عدم رسیدن ما به جایگاه واقعی در عرصه گیاهان دارویی، دلایل مختلفی دارد. اولاً از جنبه فرهنگی و مدیریتی باید گفت در کشورمان اکثر سیاست‌گذاران حوزه سیاسی، اقتصادی، پزشکی، اجتماعی و حتی علمی تعریف و اهمیت گیاهان دارویی را هنوز درک نکرده‌اند و تصور آن‌ها بر این است که گیاهان دارویی به چند دم‌نوش محدود می‌شود. درحالی‌که در حال حاضر گیاهان دارویی کاربرد گسترده‌ای در زندگی بشر دارد. در کشورهای پیشرفته نظیر آلمان بالای ۸۰ درصد داروهای مصرفی آن کشورها از مواد گیاهی تشکیل می‌شود. در حوزه آرایشی بهداشتی نیز بخش عظیمی از تولیدات با منشأ مواد گیاهی هستند. همچنین بخش زیادی از نوشیدنی‌هایشان مانند انواع قهوه و چای‌ها را تشکیل می‌دهند. اما در کشور ما هنوز اهمیت این رشته و مواد گیاهی درک نشده است که گیاهان می‌توانند به میزان گسترده‌ای در صنایع مختلف نقش داشته باشند. یکی دیگر از دلایل دیگر مربوط به وضعیت و جایگاه صنعت در کشورمان است که متأسفانه در این بخش هنوز عقب هستیم. زیرا صنایع ما درون‌زا نیستند و نتوانستند با بخش علمی و دانشگاه‌های کشور ارتباط مؤثر برقرار کنند. این عدم ارتباط باعث عقب‌ماندگی صنعت و تولید و همچنین منجر به عقب‌ماندگی دانشگاه‌های ما نیز شده است. اگر یک حلقه و زنجیره‌ای بین علم، تولید و صنعت برقرار باشد همه این نهادها با هم رشد می‌کنند و جامعه را نیز به همراه خود رشد می‌دهند.

– ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی چقدر به منابع انسانی یعنی دانشجویان، نخبگان و محققین حوزه گیاهان دارویی امیدوار است؟ آیا حمایت از طرح‌های نوآورانه در دستور کار قرار دارد؟

در اکوسیستم نوآوری که در واقع یکی از واژگان جدید دنیای علم و فناوری است و به معنای زنجیره و مرتبط کردن نهادهای مختلف در تولید علم و فناوری است؛ بحث نیروی انسانی حرف اول را می‌زند. خوشبختانه ما از نظر سرمایه‌های انسانی دانشی جایگاه خوبی داریم، زیرا هم‌اکنون تعداد قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان و دانش‌آموختگان در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی را دارا هستیم. مهم این است که ما از این سرمایه انسانی چگونه در اکوسیستم نوآوری استفاده کنیم. این موضوع، سیاست‌گذاری،‌ حمایت و پشتیبانی می‌خواهد و ستاد گیاهان دارویی نقش خوبی در این زمینه داشته است. این ستاد به‌عنوان یک ‌نهاد فرادستگاهی وظیفه دارد در بین دستگاه‌ها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مسئول یک هماهنگی و ارتباط ایجاد نموده و با یک سیاست‌گذاری کلی و واحد در بین این مجموعه‌ها هم‌افزایی ایجاد نماید و در ضمن نظارت کند تا همه این مجموعه‌ها در راستای یک برنامه، سیاست و هدف حرکت نمایند و از موازی کاری و پراکنده‌کاری پرهیز شود و در واقع از تمام پتانسیل کشور در اکوسیستم نوآوری استفاده کند که خوشبختانه ستاد عملکرد خوبی در این زمینه داشته است. همچنین نمایندگان دستگاه در ستاد نقش خیلی فعالی دارند و مدیریت خیلی خوبی صورت گرفته است که توان دستگاه‌ها در راستای هم‌افزایی صرف شده است. بعضاً در مورد محصول استراتژیکی مثل زعفران که خاستگاه آن ایران است، نیز کارهای خیلی خوبی در حال انجام هست. همچنین در ستاد در بحث تنظیم سند ملی گیاهان دارویی خیلی زحمت‌کشیده شده است که قطعاً به توسعه گیاهان دارویی کمک فراوان و شایانی خواهد نمود. درنهایت ستاد حمایت‌های ارزشمندی از طرح‌های تحقیقاتی و فناورانه در حوزه گیاهان دارویی نظیر طرح ملی زعفران و سایر گونه‌های دیگر انجام داده است.

– یکی از اتفاقات اخیر که تأثیر منفی زیادی بر اساتید و دانشجویان گرایش گیاهان دارویی داشت، حذف این گرایش از مقطع دکتری علوم باغبانی بود. دلیل این تصمیم چه بود و آیا برنامه‌ای برای برگرداندن گرایش گیاهان دارویی وجود دارد؟

به اعتقاد بنده گیاهان دارویی خود بیش ازآنچه که هم‌اکنون است ظرفیت دارد که به یک‌رشته مجزا درآید. مثلاً من در علوم باغبانی مثال می‌زنم، رشته فضای سبز سالیان قبل جدا و به یک‌رشته مجزا تبدیل شد. آیا گیاهان دارویی به لحاظ اهمیت و تعداد دانشجویانش و تکثر نهادهایی که به آن مرتبط هستند نسبت به فضای سبز پتانسیل و اهمیت کمتری دارد؟ چرا فضای سبز از علوم باغبانی جدا می‌شود اما گیاهان دارویی بایستی تلفیق بشود؟! البته اخیراً در وزارت علوم یک برنامه با عنوان هرمی کردن رشته‌ها در مقاطع تحصیلی اجرا شده است. به آن معنی که در مقطع لیسانس گرایش‌ها کم باشد برای کارشناسی ارشد بیشتر و دوباره در مقطع دکتری تعداد گرایش‌ها کمتر شود. متأسفانه به این خاطر که گیاهان دارویی نسبت به سایر گرایش‌ها جدیدتر بود؛ ذی‌نفعان آن از نظر تعداد استاد و … در وزارت علوم کمتر بودند و متأسفانه آسیب دید. ما خیلی تلاش کردیم ولی در وزارت علوم متولیان رشته‌هایی که قدیمی‌ترند از نظر تعداد و نفوذ بیشترند، و این اجحاف در حق گیاهان دارویی شد. درحالی‌که از نظر من گیاهان دارویی توان رشته شدن را داراست و یا حداقل باید به‌عنوان یک گرایش از مقطع لیسانس تا دکتری باقی می‌ماند. این نیازمند عزم ملی است تا گیاهان دارویی را به وضعیت اولیه خود یعنی به‌عنوان یک گرایش برگرداند.

– ظهور شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه چقدر بر توسعه و پیشرفت تولیدات گیاهان دارویی کمک کرده است؟ اکنون این شرکت‌ها در حوزه گیاهان دارویی از چه جایگاهی برخوردارند؟

شرکت‌های دانش‌بنیان نقطه آغاز تبدیل علم به محصول هستند. این شرکت‌ها با اینکه عمر چندانی ندارند و در سال ۱۳۹۲ کل این شرکت‌های دارای مجوز حدود ۲۰ مورد بود؛ اکنون به بیش از ۳۰۰۰ شرکت دارای مجوز رسیده‌اند که بیش از۴۰ مورد مرتبط با حوزه گیاهان دارویی هستند. با بررسی‌های صورت گرفته این چهل شرکت هم موفقیت‌های خوبی در زمینهٔ تولیدات فناورانه و ایجاد اشتغال و صادرات داشته‌اند. این شرکت‌ها نقش بسیار مهمی در اشتغال و تولیدات فناورانه دارند. ما راه دیگری جز از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان نداریم تا این حجم فارغ‌التحصیلان گیاهان دارویی را وارد بازار کارکنیم. این شرکت‌ها با ایده‌های نوآورانه و جدید، محصولات جدیدی ایجاد می‌کنند و به تولید ثروت و اشتغال کمک شایانی می‌کنند. گیاهان دارویی مثل محصولاتی نفتی بسیار ارزشمندند و از ارزش‌افزوده بسیار بالایی برخوردارند. گیاهان دارویی را هم می‌توان خام فروخت و هم می‌توان صدها محصول از آن‌ها تولید و به فروش رساند. امکان و ظرفیت تولید ثروت و اشتغال در زمینهٔ گیاهان دارویی بسیار بالاست. با هدایت سرمایه انسانی به سمت شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توان به این مهم رسید.

– چطور می‌توان در دانشگاه‌ها نیروهای متخصص و تراز اول گیاهان دارویی را تربیت کرد؟

همان‌طور که گفته شد ما ازلحاظ آموزش و نیروی انسانی جایگاه خوبی داریم اما برای این موضوع شرط آن است که این نیروها به سمت صنعت، فناوری و تولید هدایت شوند. با پیچ‌وخم و کم و کاستی‌های صنعت و تولید آشنا شوند و از این طریق تجارب و مهارت‌های خود را بالا ببرند تا به یک نیروی کارآمد در بُعد آموزش و در بُعد عملی تبدیل شوند و تا بتوانند در بخش صنعت و تولید مؤثر واقع شوند. در ضمن اگر بخش خصوصی در کشور فعال شود و صنایع ما را راه بیندازد؛ با این سرمایه‌گذاری‌های غیردولتی دانشجویان تدریجاً جذب صنعت می‌شوند و این توانمندی ارتقا می‌یابد.

– آیا برگزاری استارت­آپ ‌ها بر ترویج و توسعه حوزه گیاهان دارویی اثرگذار است؟

استارت آپ‌ها به‌عنوان کسب‌وکارهای نوپا، در آغاز هر اکوسیستم کارآفرینی می‌توانند هم بُعد اقتصادی داشته باشند و هم در بُعد اجتماعی از طریق اشتغال و کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کنند. منفعت دیگر آن‌ها بُعد فرهنگی است که به آگاهی جامعه ما از اهمیت و صنعت گیاهان دارویی کمک می‌کند. این اطلاع‌رسانی‌ها برای توسعه و بهره‌برداری از گیاهان دارویی و سلامت جامعه کمک‌حال است. در واقع وقتی‌که یک کسب‌وکار و محصول جدید تولید می‌شود، جامعه بهره‌بردار آن است و به‌این‌ترتیب با نقش گیاهان دارویی بیشتر آشنا می‌شوند و این چرخه قوی‌تر می‌شود.

– فاصله بین دانشگاه و صنعت در این حوزه چقدر است؟ چطور می‌توان این فاصله را محدود کرد؟

متأسفانه بین دانشگاه و صنعت فاصله زیادی است. ما چند نقطه‌ضعف داریم. اولاً از جهت بُعد فرهنگی است. صنایع ما، دانشگاه را باور ندارند و می‌گویند دانشگاه نمی‌تواند معضلات ما را حل کند و یا راه‌حل‌های دانشگاه ممکن است زمان‌بر و پرهزینه باشد و به این شکل مورد استقبال واقع نمی‌شود. صنعت هم به راه میانبر پناه می‌برد و با واردکردن تکنولوژی‌های سایر کشورها به خواسته خود می‌رسد. درحالی‌که اگر صنایع ما وقت بگذارند و سرمایه‌گذاری کنند به تولید درون‌زا می‌رسیم و برند آن محصول برای خودمان خواهد شد. این عدم ارتباط با بخش دانشگاه یک مشکل فرهنگی است. همچنین متقابلاً در دانشگاه‌ها این معضل وجود دارد. دانشگاه‌ها عمدتاً علاقه‌مند نیستند تا وارد حوزه صنعت بشوند و با مشکلات آن روبرو شوند. حتی برخی از دانشگاه‌ها اصلاً به مسئله صنعت اعتقادی ندارند و می‌گویند کارکرد ما تنها یک کارکرد آموزش محور است. ضعف دیگر ما در مورد بخش خصوصی است. سرمایه‌گذاری غیردولتی در بخش صنایع ما زیاد انجام‌نشده است تا تقاضا را گسترش دهد و دانشگاه را به سمت خود جذب کند. از موانع دیگر عدم یک‌نهاد رابط است تا تقاضای صنعت را به دانشگاه منتقل کند. از طرف دیگر مکانیسمی وجود ندارد دانشگاه را به سمت نیازهای واقعی صنعت هدایت کند. ما سالیانه پایان‌نامه‌های متعددی و زیادی را در کشور انجام می‌دهیم که هر کدام‌یک پژوهش حرفه‌ای محسوب می‌شوند، اما متأسفانه تعداد زیادی از این پایان‌نامه‌ها هدفمند نیستند و در راستای نیازهای حقیقی جامعه نیستند. اگر نهادی باشد که خواسته‌های بخش صنعت را با موضوع تحقیقات دانشجویی هم‌راستا کند، کمک بسیاری به رفع این معضل کرده است. مشکل دیگر این است که دانشگاهیان ما هنوز مهارت لازم را ندارند که به‌راحتی وارد صنعت شوند و این موضوع به برخی از آموزش‌های غلط ما برمی‌گردد. فارغ‌التحصیلان ما علاوه بر دانش تئوری باید دانش مهارتی کافی هم داشته باشند. همچنین سیاست‌گذاری‌های دولت در راستای حمایت صنعت و دانشگاه دچار ضعف است.

– برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته گیاهان دارویی چه توصیه‌هایی دارید؟

ما کشوری با پتانسیل بسیار بالا در حوزه گیاهان دارویی هستیم. ایران جز ۵ کشور دنیا از لحاظ تنوع ژنتیکی گیاهان دارویی، جز ۳ کشور نخست از لحاظ اقلیم مناسب کشت گیاهان دارویی و جز ۵ کشوری ست که سابقه تاریخی خیلی خوبی در زمینهٔ گیاهان دارویی دارد. ما بزرگانی مثل ابوعلی سینا را داریم که جز ذخایر علمی و فرهنگی طب سنتی و گیاهان دارویی هستند. همه این‌ها بیانگر سرمایه عظیمی است که تا به الآن از آن استفاده‌نشده است. این رشته دارای اهمیت استراتژیک بوده و آینده روشنی دارد. من به دانشجویان این رشته توصیه می‌کنم، نترسند و با تمام گرفتاری‌هایی که در بخش تولید و صنعت پیش روی خود می‌بینند، جلو بروند و با مشکلات آن دست‌وپنجه نرم کنند. از تولید یک محصول ساده آغاز کنند و سایر مشکلات با موفقیت در تولید یک محصول کم‌کم برطرف می‌شوند. گیاهان دارویی دارای زنجیره ارزش و ارزش‌افزوده بسیار بالایی دارند که هرقدر کار در آن انجام شود هنوز برای کار دیگر امکان وجود دارد. در ضمن این‌قدر تنوع در محصولات گیاهان دارویی وجود دارد که رقابتی در این ‌بین وجود نخواهد داشت، پس باهمت می‌توان در این عرصه به سربلندی رسید. در نهایت روزبه‌روز علاقه مردم به استفاده از فراورده‌های گیاهی در بخش‌های مختلف غذا، دارو و نوشیدنی بیشتر و بیشتر خواهد شد و بازار بسیار خوبی در انتظار این بخش خواهد بود.