- نویسنده : میترا زمانی
- 01 ژانویه 2019
- کد خبر 32112
- ایمیل
- پرینت
سایز متن /
خانم دکتر پروین صالحی
رئیس بانک ژن منابع طبیعی ایران، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
به نقل از مستند مکتوب چهارمین جشنواره ملی گیاهان دارویی، فرآورده های طبیعی و طب ایرانی- ۲۱الی ۲۴ آبان ماه ۱۳۹۷
(به کوشش تیم پژوهشی شبکه خبری گیاهان دارویی- شرکت سیمرغ سبز امید)
برای دریافت این مستند روی دکمه دانلود کلیک کنید
گاهی بهجای پرپر کردن گل بر روی مزار عزیزمان یا هدیه دادن چند شاخه گل به دوست یا استادی [هرچند هدیه دادن گل هم کار زیبایی است]، چقدر خوب است که هدیه ما جنبه حمایتی از طبیعت داشته باشد. این یک نیکوکاری سبز است. در این مصاحبه، خانم دکتر صالحی از دغدغههای بیشمار گیاهان بومی ایران گفت و در رابطه با نقش پررنگ جامعه در حفظ گیاهان دارویی کشور توضیحاتی ارائه داد.
– ضمن معرفی خودتان، لطفاً در مورد تاریخچه تأسیس بانک ژن منابع طبیعی ایران موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، اهداف، برنامههای کنونی و آینده آن توضیحاتی ارائه بفرمایید.
بنده دارای دکتری علوم گیاهی در رشته تخصصی فیزیولوژی و مولکولی هستم و حدود ۲۵ سال در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور مشغول به کار بوده و عضو هیئتعلمی بانک ژن منابع طبیعی ایران هستم.
بانک ژن منابع طبیعی ایران در ابتدا تأسیس بهصورت یک انبار نگهداری بذر نمونههای مرتعی و جنگلی در موسسه جنگلها و مراتع فعال بوده است. بانک فعلی در سال ۱۳۷۳ بهصورت یک بانک استاندارد در سطح بینالمللی ایجاد گشت. در طول این ۲۴ سال بذرهای زیادی از مناطق مختلف ایران جمعآوری شده است.
یکی از مهمترین برنامههای آینده ما احیای نمونههای حفاظت شده است. بذرها موجودات زندهای هستند که اگرچه توسط خشککردن و فریز کردن متابولیسم آنها را کند میکنیم اما در این بذرها متابولیسم جریان دارد و روند پیری خود را طی میکنند. فقط ما روند پیر شدن بذرها را کند میکنیم و بسته به نوع بذر دوره پیری متفاوت میگردد. این بذرها نیاز به احیا و پایش دارند. ما به دنبال این هستیم که بذر تمام گونهها را در اینجا نگهداری کنیم. برای گونههایی که امکان نگهداری بلندمدت آن وجود ندارد به دنبال این هستیم که یک کلکسیون فراسرد ایجاد کنیم تا بذرها و نمونههای گیاهی را در دمای ۱۹۶- درجه نگهداری کنیم.
-لطفاً در رابطه با ساختار فیزیکی بانک ژن منابع طبیعی ایران و امکانات آن توضیحاتی را بیان نمایید.
بانک ژن منابع طبیعی ایران دارای ۶ سردخانه است که در حال حاضر ۴ مورد آن برای نگهداری بذرها در دمای ۱۸- و ۴+ استفاده میشود. یک مورد را برای نگهداری نمونههای پشتیبان (دوپلیکیت) و یک مورد را به اتاق خشککن تبدیل کردهایم. شرایط اتاق خشککن دمای ۱۵ درجه و رطوبت ۱۵% است که طی خشککردن بذرها در این اتاق، آنها را بستهبندی میکنیم. یک آزمایشگاه بوجاری داریم که نمونههای گیاهی در آن نگهداری میشود. دو آزمایشگاه تکنولوژی، یک آزمایشگاه مولکولی و آزمایشگاههای مرتبط با بانک انجمادی (کرایو بانک) نیز موجود هستند که شامل آزمایشگاههای کشت بافت بوده که در بخش زیست فناوری قرار دارند.
اما ساختار خود بانک ژن منابع طبیعی ایران دارای مشکلاتی است. در واقع زمانی که بانک ژن منابع طبیعی ایران ایجاد شد باید به نکات ایمنی آن اهمیت داده میشد. برای مثال ما برق اضطراری نداریم. با توجه به اینکه درصورت قطع برق دمای سردخانهها تغییر میکند وجود ژنراتور بسیار ضروری است. یا در مورد سیستم هشدار و اطفاء حریق؛ بهراحتی ممکن است هر اتفاقی بیفتد. مگر پلاسکو با آتش از بین نرفت. ما فاقد سیستم اطفا حریق هستیم و این نگرانکننده است. یا یک پشتیبان (دوپلیکیت) از بانک ژن منابع طبیعی ایران درجایی دیگر شکل نگرفته است. پشتیبان (دوپلیکیت) که در هر بانک ژن استانداردی وجود دارد، نسخه کوچکی از بین تمامی بذرهای بانک است که درجایی دیگر با همین شرایط نگهداری میشوند.
در سالهای اخیر بانک ژن کابل و عراق مورد آسیب قرار گرفت، آنها تنها امیدشان به پشتیبان (دوپلیکیت)شان در کشورهای خارجی بودند. درحالیکه ما پشتیبان (دوپلیکیت) نداریم و افسوس بزرگی است زیرا اگر اتفاقی بیفتد، نمونه کوچکی از بذرها در مکان دیگری وجود ندارد. البته ما در حال جداسازی نسخه پشتیبان از نمونههای بذری موجود هستیم به این امید که روزی جایی برای نگهداری یک نسخهها پشتیبان ساخته شود.
-کارکنان موسسه چگونه بذر گیاهان وحشی را جمعآوری و جهت نگهداری آمادهسازی میکنند؟
کار جمعآوری بذرها بسیار دشوار است. ابتدا باید بدانیم گونه گیاهی موردنظر در کجا قرار دارد. گیاهشناسان ما با کمک هرباریومها و کتابهای مختلف فلور، منطقه حدودی و فصل جمعآوری بذرها را مشخص میکنند. توجه کنید که فنولوژی گیاهان با تغییرات اقلیمی ازجمله گرم شدن هوا تغییر کرده است و این موضوع کار جمعآوری را دشوار میکند. برای مثال اگر بذری طی مطالعات و تحقیقات گذشته در خردادماه به دست میآمده، اکنون باید برای جمعآوری آن در اردیبهشت اقدام کنند. همچنین شاید برخی گیاهان موجود هرباریومها، در طبیعت از بین رفته باشند و یا در فلورها پراکنش گونهها تغییر کرده باشد که این موارد کار جمعآوری را باز هم دشوارتر میکند.
بعد از مشخص شدن محل گونه موردنظر، گیاهشناسان ما بارها باید به منطقه بروند تا زمان برداشت بذر سالم و کاملاً رسیده را شناسایی کنند. با توجه به ۵/۲ برابر شدن حجم دامها و چرای بیرویه، همچنین جمعآوری گیاهان دارویی از رویشگاهها توسط مردم، این مسئله سختتر شده است. همچنین ممکن است گیاهشناس در منطقه حاضر شود اما بذرهای گیاه هنوز نرسیده باشند یا بذرها آماده برداشت باشند ولی دچار آفت و بیماری شده باشند و یا ممکن است بذرها رسیده باشند اما ریخته باشند و امکان انتخاب و جمعآوری آنها نباشد.
استاندارد جمعآوری تعداد بذر برای گیاهان در خطر انقراض ۷ تا ۸ هزار بذر بوده و برای سایر گونهها ۲۰ هزار بذر است. درحالیکه گیاهشناسان ما تنها از برخی گیاهان ۳۰، ۴۰ یا ۱۰۰ عدد بذر را تحویل بانک گیاهی میدهند، زیرا بذرها پوک یا آفتزده بوده و یا امکان برداشت آنها وجود نداشته و یا در معرض انقراض هستند. در واقع کاهش بارندگیها باعث شده که برخی گیاهان نتواند جنین سالم و کاملی را در بذر خود ایجاد کند. علاوه بر این، کاهش جمعیت گونههای گیاهی هم موجب شده که گیاهشناسان ما از یک جمعیت گیاهی شاید تنها با تعداد محدودی گیاه روبهرو باشند که این موارد مسئله را حادتر میکند.
– در بانک ژن منابع طبیعی ایران چند نمونه گیاهی نگهداری میشود و چه تعداد از این گونهها، گیاهان دارویی را شامل میشوند؟
حدود ۴۷۰۰۰ نمونه از قسمتهای مختلف ایران جمع شدند که با توجه به اینکه بیش از ۴۰۰۰ گونه گیاهی داریم، این میزان حجم نمونه در منطقه منحصربهفرد است. بیش از نیمی از این نمونهها گیاهان دارویی هستند. البته برخی از گونهها هم مرتعی و هم جز دسته گیاهان دارویی میباشند. با توجه به اینکه هوا گرم و خشکتر شده و علاوه بر این، افزایش تغییر کاربری اراضی، افزایش برداشت گیاهان دارویی از رویشگاههای طبیعی، افزایش ویلا سازیها و… را شاهدیم؛ خوشحالیم که جمعآوری بذرها را انجام دادهایم و از جهتی افسوس میخوریم که ایکاش زودتر اقدام به جمعآوری بذور کشور میشد. طی طرحها و مأموریتهای زیاد در سرتاسر ایران بذرها جمعآوری و در بانک ژن منابع طبیعی ایران نگهداری میشوند. بهاینترتیب بانک ژن منابع طبیعی ایران یک گنجینه در مملکت ما بهحساب میآید.
– شناسایی خصوصیات ظاهری و نیازهای جوانهزنی بذور نیز در بانک ژن منابع طبیعی ایران موردمطالعه قرار میگیرد؟
بذرها بعد از جمعآوری باید در شرایط بهینه به بانک منتقل شوند. در واقع برای اینکه نمونه منتقلشده دچار بیماری نباشد، باید فاقد کاه و کلش و بافتهای اضافی بوده و دچار آفت نباشد. در بانک ژن منابع طبیعی ایران همچنین این بذرها در شرایط خاصی خشک میشوند تا کپک نزنند و دچار بیماری نشوند. همراه بذرهای جمعآوریشده، نمونه گیاه هم به بانک تحویل داده میشود تا یک نمونه هرباریومی از آنها وجود داشته باشد تا اگر با گذشت زمان یک گونه دچار تغییراتی شد، نمونه هرباریومی از بذر موجود باشد.
در آزمایشگاه تکنولوژی میزان خلوص و درصد جوانهزنی بذرها و خواب آنها بررسی میگردد. اطلاعات کامل بذر و همچنین محل جمعآوری و سایر ویژگیهای آن در بانک اطلاعاتی ما ثبت میگردند. این اطلاعات در آینده بسیار موردنیاز خواهد بود. ما حتی در بانک ژن منابع طبیعی ایران، بذرهایی که قوه نامیه خود را با گذشت زمان ازدستدادهاند را از بانک خارج نمیکنیم چراکه امیدواریم در آینده پیشرفتهای علمی به احیای حتی چنین نمونههایی کمک کند.
– قوه نامیه بذور گیاهان دارویی طی سالیان متمادی چگونه حفظ میشود و آیا برنامهای برای کشت مجدد یا برداشت مجدد آنها از طبیعت جهت جوانسازی بذور موجود در بانک ژن منابع طبیعی ایران وجود دارد؟
ما مرتباً جوانهزنی بذرها را محاسبه میکنیم و در شرایط قرنطینه آنها را احیا میکنیم، چراکه باید از گردهافشانی با نمونههای مجاور خودداری کنیم و مانع تغییرات ژنتیکی آنها شویم. این مهم نیازمند نیروی متخصص بیشتر و گلخانه مجهز است که فعلاً در چنین شرایطی امکانپذیر نیست. ممکن است برخی از بذرها بعد از گذشت ۲۰ سال اکنون نیازمند احیا باشند و با نبود نیروهای متخصص کافی و نبود گلخانه روزبهروز انجام این امر سختتر میشود و این امکان آسیب به بذرهای بانک ژن منابع طبیعی ایران را فراهم میکند.
همانطور که اشاره کردم، در بانک ژن منابع طبیعی ایران بیشتر بذرها جمعآوری و نگهداری میشوند اما خیلی از بذرها مثل بذر درشت درختان و درختچهها را نمیتوانیم داخل بانک نگهداری کنیم. چون اندازه این بذرها بزرگ است درحالیکه بیشتر بذرهای کوچک و خشک در فریزر نگهداری میشوند.
فعلاً ما در گلخانه و در مزارعی که در نقاط مختلف داریم بذرهایی که در سردخانه ۴+ هستند را کشت و احیا میکنیم. اما بذرهایی که در سردخانه ۱۸- درجه هستند چون طول عمر بیشتری دارند و دیرتر پیر میشوند را از سردخانه خارج نمیکنیم. چنین بذرهایی برای احیا نیازمند گلخانههای مجهزتر و نیروهای متخصص بیشتری هستند. در شرایط فعلی بانک ژن منابع طبیعی ایران فقط ۴ عضو هیات علمی، ۶ کارشناس و ۲ نیروی حجمی و یک کارگر (که در هر هفته ۲ روز حضور دارد) دارد که با توجه به این همه نمونه گیاهی و ثروت بیشمار که در بانک ژن منابع طبیعی ایران ذخیرهشده است، نمیتوانیم دست به اقدام گستردهتر بزنیم.
– با توجه به اخباری که میشنویم، برخی از نمونههای گیاهان دارویی در وضعیت قرمز قرارگرفتهاند، چه تعداد از این گیاهان در معرض نابودی هستند و برای حفظ آنها موسسه چه برنامههای راهبردی در دست اجرا دارد؟ آیا گزارشی از انقراض کامل یک گونه گیاهی در ایران وجود دارد؟
بسیاری از گیاهان دارویی در دنیا شناخته نشدهاند. اما بانکهای ژن در دنیا همه بذرها را جمعآوری میکنند چراکه با پیشرفت علم این امکان وجود دارد که بعداً این نمونهها خاصیت داروییشان شناخته شوند. ما ابتدا بذر گیاهان انحصاری و بومی کشور و همچنین گیاهان در معرض خطر نابودی را جمعآوری میکنیم و در برنامه بلندمدت در نظر داریم بذر تمامی گیاهان را جمعآوری کنیم که اشاره کردم این امر نیازمند تجهیزات آزمایشگاهی و افراد متخصص بیشتری است.
تلاشهای زیادی برای جذب بودجه انجام دادیم. جلسات زیادی با سازمان پدافند غیرعامل برگزار کردیم اما تا به این لحظه اتفاق خاصی نیفتاده است. در ایران سرمایهگذاری روی گیاهان مسئله سختی است. نقش گیاهان در چرخه اکوسیستم بسیار مهم است چراکه سایر موجودات و حیوانات نیازمند وجود گیاهان در چرخه اکوسیستم هستند.
برنامههای موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع جهت حفظ گیاهان در معرض انقراض عبارتند از:
۱- حضور مؤثر گیاهان در زنجیره اکوسیستم: برای مثال شمشاد خزری نمونه گیاهی است که در حال نابودی بوده و به علت گرم و خشک بودن زمین، برخی از آنان و بیماریها طغیان کردهاند و به این گیاه آسیبزدهاند. حدود ۸۰-۷۰ درصد از شمشادهای خزری در جنگلهای شمال کشور از بین رفتهاند. جالب است بدانید زمانی که برای بازدید و بررسی وضعیت شمشاد به شمال سفر کردیم، محلیها بیان کردند از زمانی که شمشاد خزری دچار آسیب شده است، زاغی که (با نام محلی کشکرگ) قبلاً وجود داشته، در آنجا دیگر دیده نمیشود. آنها افسانهای داشتند که بیان میکرد زمانی که سیمرغ اکسیر زندگی را به انسان میداد آن بر روی این زاغ (کشکرگ) که روی شمشاد خزری نشسته ریخته است که این گواه از عمر طولانی کشکرگ و شمشاد خزری داشته است. بهاینترتیب متوجه میشویم موجودات زیادی هستند که به گیاه وابسته بوده که حتی برخی از آنها را شاید ما نبینیم و از آنها مطلع نباشیم. گیاه یک حلقه از اکوسیستم است، وقتی این حلقه از بین برود سایر موجودات هم آسیب میبینند. مهم این است که نسبت به نقش گیاهان آگاه باشیم و فکر نکنیم آنها تنها برای مصرف ما انسانها آفریدهشدهاند.
۲- کاهش نقش مردم در نابودی گیاهان دارویی: ما سعی میکنیم به مردم اطلاع دهیم که وضعیت گیاهان کشور چگونه هستند. دستگاههای مرتبط هم باید در این زمینه به ما کمک کنند. همانطور که از حیوانات وحشی حمایت میکنند و باید هم این حمایت صورت بگیرد؛ باید از گونههای وحشی گیاهی هم حمایت کنند. در فصل بهار بسیاری از مردم برای جمعآوری سبزیهای کوهی اقدام میکنند. به نظرم هنوز به درک درستی از حفظ گیاهان و گونههای وحشی نرسیدهاند و بهراحتی گیاهان دارویی و خوراکی در سطح شهر و روستا عرضه میشوند.
۳- افزایش نقش جهادکشاورزی در احیای گیاهان دارویی: معاونتهای مختلف وزارت جهادکشاورزی باید برای حمایت از این امر بودجه اختصاص بدهند تا مردم گیاهان دارویی را اهلی کنند. بهجای اینکه این گونه گیاهان از رویشگاه جمعآوری شوند، آنها را با اهلی سازی در مزارع کشت دهند. چراکه این گیاهان به آب کمی نیاز دارند و از طرفی این موضوع به افزایش میزان ماده مؤثره گیاهان دارویی کمک میکند و همچنین قیمت تمامشده آن برای عطاریها و کارخانهها ارزان درمیآید. البته این گیاهان در همهجا قابلکشت نیستند اما جلوی برخی از سودجوییها را میتوان با کشت و اهلی سازی گیاهان دارویی گرفت. خیلی از افراد کارگر استخدام میکنند تا در عرصههای طبیعی گیاهان دارویی را برداشت کنند. تکرار این جمعآوریها از رویشگاههای طبیعی باعث شده که محلیها خود اعتراف کنند که برخی گونههای دارویی در آن محل دیگر دیده نمیشوند. وقتی میزان این گیاهان کم شد دیگر بذری هم برای جمعآوری ما باقی نمیماند.
– دولت در راستای حفظ بانک ژن منابع طبیعی ایران چه حمایتهایی کرده است؟
کل سیستم بانک ژن منابع طبیعی ایران دولتی است. دولت اینجا را راهاندازی کرده و طبق قانون اساسی موظف به حفظ تمام گونههای گیاهی کشور است. از صفر تا صد این مجموعه به دست دولت شکل گرفته است. ما مقدار درآمدی که از طریق حمایت مردمی در طرح قبول سرپرستی بذر دریافت میکنیم در برابر هزینههای دولت بسیار ناچیز است. در همهجای دنیا حمایتهای مردمی برای چنین مؤسساتی وجود دارد. مثلاً در انگلیس برای سرپرستی از یک بذر ۲۵ پوند و برای حمایت از یک گونه ۲۰۰۰-۱۰۰۰ پوند از نیکوکار دریافت میگردد و یا بنیادهایی هستند که بهجای پرداخت مالیات، میتوانند سرپرستی این گونهها را به عهده بگیرند. کشورهایی نظیر انگلستان، کشورهای بیپولی نیستند اما همه هزینهها را دولت برای بانک ژن نمیپردازد. در واقع در طرح قبول سرپرستی بذر موجب آگاهیرسانی جامعه نسبت به حفاظت و اهمیت طبیعت میشود. هدف ما گرفتن پول و تأمین اعتبار از مردم نیست بلکه به دنبال آگاه کردن مردم هستیم.
– دانشجویان و نخبگان چه سهمی در پژوهش و حفظ ذخایر ژنتیکی دارند؟ بانک ژن منابع طبیعی ایران چه حمایتی از دانشجویان و محققین کشور در راستای حفظ این گیاهان میکند؟
بانک ژن منابع طبیعی ایران یکی از کارهایی که به آن افتخار میکند این است که نزدیک به ۱۵۰۰۰ نمونه بذر به دانشجویان و مؤسسات تحقیقی تاکنون داده است و تا در پژوهشهای خود به کار بگیرند. این کار در همه بانک ژنهای دنیا اتفاق میافتد. چنین اقدامی کار خوبی است و انشاءا.. سهم خوبی در ارتقای سطح علمی دانشگاهها داشته باشیم.
– در راستای فرهنگسازی مسئله حفظ گیاهان کشور، بانک ژن منابع طبیعی ایران گروه حامیان نجات گونههای گیاهی ایران را راهاندازی کرده است، در مورد فعالیت این گروه صحبت کنید؛ همچنین در این مورد چه اقدامات مشابهی برای همکاری مردم بکار گرفتهشده است؟
بسیاری از مردم ما با بانک ژن جهانی که در نروژ قرار دارد آشنا هستند. اما کمتر کسی اطلاع از بانک ژن منابع طبیعی ایران دارد. ما در پی آگاهسازی و اطلاعرسانی بیشتر مردم هستیم. زیرا به دو دلیل این اطلاعرسانی برای ما اهمیت دارد؛ اولاً اینکه اگر بانک ژن منابع طبیعی ایران در بین مردم شناخته شود کمک به جذب اعتبار برای ما میکند؛ زیرا تا وقتی کسی از وجود و اهمیت بانک ژن منابع طبیعی ایران آگاه نشود، کمکی به ما نخواهد کرد. دوما آشنایی مردم با اهداف بانک ژن منابع طبیعی ایران میتواند نگاه مردم را به حفظ طبیعت و گیاهان عوض کند. در واقع با آگاهسازی زمانی که مردم به دشت، جنگل و کوه میروند، گیاهان را لگدمال نمیکنند و از چیدن و جمعآوری بیرویه گیاهان پرهیز میکنند. بهاینترتیب این اطلاعرسانیها موجب آگاهی مردم میگردد.
آگاهی مردم از ارزش گیاهان کم است، به این علت حمایت چندانی از سوی مردم نمیشود. کم پیش میآید افراد، نیکوکاری خود را در جایی مثل طبیعت صرف کنند. ما سایتی (www.nrgb.rifr-ac.ir) داریم که مردم میتوانند بهطور آنلاین مراجعه کنند تا سرپرستی یک بذر را قبول کنند و در قبال آن یک گواهی رنگی به آنها داده میشود. کمکی را که کردهاند میتوانند به عزیزانشان هدیه کنند. گاهی بهجای پرپر کردن گل بر روی مزار عزیزمان یا هدیه دادن چند شاخه گل به دوست یا استادی [هرچند هدیه دادن گل هم کار زیبایی است]، چقدر خوب است که هدیه ما جنبه حمایتی از طبیعت داشته باشد. این یک نیکوکاری سبز است.
شرکت ایرانخودرو در سال ۱۳۹۶ به بانک ژن منابع طبیعی ایران کمک کرد و تعدادی از بذرهای ما را به سرپرستی گرفت. چنین همکاریهایی ما را امیدوار میکند اما باید میزان اطلاعرسانی را برای آگاه کردن مردم بیشتر کنیم. ما در کمپین حمایت از یک گونه و سرپرستی یک بذر نمیتوانیم بذرها را به مردم هدیه دهیم زیرا این بذرها تنها در شرایط رویشگاه طبیعی خود میتوانند رشد کنند و این بذرهای وحشی سازگار برای رویش در گلدان و باغچه نیستند. در واقع در کمپین حمایت از یک بذر، فرد سرپرستی بذر را به عهده میگیرد اما به بذر دسترسی ندارد. مثل قبول سرپرستی در کمیته امداد که شخصی سرپرستی بچهای را عهدهدار میشود اما امکان دیدن بچه وجود ندارد. با توجه به اطلاعرسانی کم به مردم، طی ۵/۲ سالی که این برنامه را پیاده کردیم استقبال چشمگیری اتفاق نیفتاده است. درحالیکه در خارج از کشور نیکوکاری سبز بیشتر به چشم میخورد حتی سیستم آنها مردم را وادار میکند بهجای پرداخت مالیات بتوانند چنین حمایتهایی کنند.
https://medplant.ir/?p=32112