استان کردستان به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های ژنتیکی برای کشت انواع گیاهان دارویی به شمار می‌رود که می‌تواند به عنوان یکی از قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی مطرح شود به منظور تحقق بخشی از وظایف پژوهشی دانشگاه کردستان به عنوان دانشگاه مادر استان و نیز کمک به رفع نیازهای پژوهشی کشور در زمینه اصلاح و توسعه گیاهان دارویی، چند سالی است مرکز پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی وابسته به دانشگاه کردستان تاسیس شده است.

برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های این واحد پژوهشی، خبرگزاری فارس مصاحبه‌ای با دکتر جلال خورشیدی دارای دکترای تخصصی علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی، عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان دارای دکترای تخصصی علوم باغبانی گرایش گیاهان دارویی و رییس واحد پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان داشت که در زیر می‌خوانید.

آیا هر گیاهی که در طبیعت وجود دارد گیاه دارویی است؟

گیاهان دارویی تعریف مشخصی دارد و آن چیزی که امروز در میان عموم مردم رایج است که هر گیاهی را که در طبیعت می‌روید به نام گیاه دارویی می‌شناسند درست نیست، در واقع گیاهانی به آنها دارویی گفته می‌شود که یک ماده موثری در آنها وجود داشته باشد که معمولا در کمتر گیاهی باشد و تاثیر فیزیولوژیکی عمیقی روی موجود زنده بگذارد یعنی گیاهان طبیعی از مقادیر کمی موادمؤثره برخوردارند و به لحاظ کیفی اختصاصی می‌باشند بنابراین هدف از کشت گیاهان دارویی استخراج ماده موثره آن است وگرنه طبیعتا هر گیاهی که روی کره خاکی می‌روید خواص دارویی کم تا بیشی دارد.

واحد پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان از چه زمانی فعالیت خود را شروع کرده است؟

استان کردستان از معدود مناطق جغرافیایی کشور محسوب می‌گردد که به دلیل وجود بارندگی مناسب و کوهستانی بودن از جایگاه ویژه‌ای جهت رشد انواع مختلف گیاهان دارویی برخوردار می‌باشد به همین منظور پیشنهاد تاسیس مرکز پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی از طرف دانشگاه کردستان مطرح شد و در سال ۹۱ وزارت علوم و تحقیقات با تاسیس مرکز پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان موافقت کرد و از همان زمان فعالیت‌های این مرکز در دو زمینه کاربرد گیاهان دارویی و اصلاح گیاهان دارویی شروع شد.

هدف از ایجاد واحد پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان چه بود؟

در استان کردستان به دلیل تنوع محیط جغرافیایی، وضعیت ناهمواری‌ها و شرایط آب و هوایی، انواع مختلف پوشش گیاهی را می‌توان مشاهده نمود، بیشتر نواحی غربی، کوهستانی و اغلب پوشیده از جنگل‌های طبیعی و در نواحی شرقی استان اراضی مسطح، دشت‌ها و فلات‌های نسبتاً وسیعی وجود دارند.

استان کردستان از نظر گیاهان دارویی و صنعتی پتانسیل عظیمی دارد و حدود بیش از ۲۲۰۰ گونه گیاهی در مناطق مختلف استان می‌رویند که بیشتر آنها استفاده دارویی و ادویه‌ای دارند، در حوزه گیاهان دارویی، گیاهانی در استان داریم که بومی استان است و در هیچ کجای دنیا یافت نمی شود.

بنابراین یکی از اهداف اصلی تاسیس این مرکز انجام تحقیقات مختلف در حوزه نگهداری، روش‌های تکثیر بهینه و جلوگیری از انقراض آنها است چون برخی از این گیاهان دارویی فقط در استان کردستان و فقط در منطقه خاصی از آن می‌روید مثلا مرزههورامی که فقط در بخشی از اورامان می‌روید.

یکی دیگر از اهداف ایجاد واحد پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی در دانشگاه کردستان بالا بردن فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در استان است، چون گیاهان دارویی منابعی سالم و ایمن برای انسان هستند که به جای داروهای شیمیایی می‌توانند از آنها استفاده کنند و یا سر سفره غذایی آنها به عنوان غذا دارو باشد.

یکی دیگر از اهداف این پژوهشکده، ارتباط موثر داشتن با صنعت بیرون است در واقع ما با تعدادی از شرکت‌های داروسازی ارتباط گرفته‌ایم و اعلام می‌کنیم هر شرکتی، واحد خصوصی یا دولتی که مایل باشد ما حاضر به همکاری در انجام پروژه‌های مشترک هستیم که نیازهای تحقیقاتی آنها را برآورده کنیم.

بیشتر حوزه فعالیت شما در این مرکز چیست؟

در واقع به نوعی حفاظت برون جای انجام می‌دهیم یعنی یک گیاه دارویی در منطقه خاصی وجود دارد که حفاظت از آن در آنجا کمی سخت است چون عوامل زیادی مثل خشکسالی، آتش سوزی، برداشت بی رویه، چرا و …. باعث نابودی گونه گیاهی می‌شود اما در این پژوهشکده روی این گونه‌ها کار می‌کنیم، تحقیق انجام می‌دهیم، آنها را تکثیر می کنیم که اگر زمانی در عرصه از بین رفت بتوانیم باز آنها را تکثیر کنیم.

در واقع ما بیشتر روی ماده موثره گیاهان دارویی کار می‌کنیم که احتمال دارد این ماده موثره در برخی از گیاهان اندمیک استان بیشتر یا کمتر باشد یا حتی ممکن است ترکیباتی در آنها پیدا کنیم که در بقیه گیاهان استان‌های دیگر و حتی کشورهای دیگر وجود نداشته باشد.

روی اثرات ضد قارچی و ضد باکتری این گونه‌ها هم کار می‌کنیم یعنی ممکن است برخی از این گیاهان ترکیباتی داشته باشد که دارای خاصیت ضد قارچی و ضد باکتری باشند که در صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی استفاده شود.

 گیاهان دارویی بی نیاز از آبیاری و کود شیمیایی

کاشت گیاهان دارویی چه مزیتی دارد ؟

با توجه به اینکه بیشتر زمین‌های کشاورزی استان کردستان بصورت دیم است اکثر کشاورزان مایل به کاشت گیاهان زراعی رایج در استان مانند گندم و جو هستند که درآمد چندانی هم ندارد اما به کاشت گیاهان دارویی به عنوان گیاهانی پرسود که سود و صرفه اقتصادی هم برای کشاورز و هم برای استان دارد تمایلی ندارند بنابراین ما در این پژوهشکده با مشاوره دادن و پیشنهاد دادن به کشاورزان سعی می‌کنیم به آنها نشان دهیم که علاوه بر اینکه گیاهان دارویی گیاهان پرسودی هستند، گیاهان کم نیازی هم هستند چه از لحاظ آب که خیلی نیاز به آبیاری ندارد و چه از لحاظ استفاده از کودهای شیمیایی، چون گیاهان دارویی برای خود متابولیک ثانویه تولید می‌کنند  که به عنوان سیستم دفاعی گیاه عمل می‌کند یعنی نیازی به سموم و ضد قارچ ها ندارند بنابراین خیلی از گیاهان دارویی به‌راحتی قابل رقابت با محصولات زراعی هستند و اگر درست کشت و بهره‌برداری شوند و حمایت بازار را داشته باشند ارزش اقتصادی بالاتری نسبت به محصولات زراعی پیدا می‌کنند.

اختصاص فقط چند هکتار از زمین های کردستان به کشت گیاهان دارویی

وضعیت کشت گیاهان دارویی در استان چگونه است؟

فلور گیاهی استان کردستان در هر ارتفاعی متفاوت بوده و این قابلیت به اضافه توپوگرافی خاص و متغیر، تنوع گونه‌های گیاهی بسیاری را به‌وجود آورده است.

تنوع گیاهی استان کردستان دارای پتانسیل بالای برای صنعت گیاهان دارویی در جهان است، صدها گونه گیاهی در کردستان وجود دارد که هنوز شناسایی نشده که شناسایی این گونه‌ها و استفاده خواص دارویی آن صنعت بزرگ و مهمی برای کشور را رقم خواهد زد.

صنعت گیاهان دارویی در منطقه‌ای که به گفته اهل علم نسبت به خیلی از کشورهای دیگر برتر است، می‌تواند جانی به اقتصاد ضعیف و بی رمق استان کردستان داده و همچنین توسعه صادرات غیرنفتی کشور را افزایش دهد اما متاسفانه تا امروز کار اساسی انجام نشده است و فقط چند هکتار از زمین‌های استان آن هم بصورت خیلی محدود به کشت گیاهان دارویی اختصاص پیدا کرده است.

نبود بازار فروش تضمینی گیاهان دارویی

پس چرا در استان کردستان با توجه به بستر و پتانسیل لازم برای کشت و صنعتی نمودن این نوع گونه‌های گیاهی، رغبتی وجود ندارد؟

متاسفانه بنا به دلایل متعدد، توسعه کشت گیاهان دارویی و صنعتی نمودن آن‌ها در سطح استان به صورت بسیار محدود و جزئی انجام‌ گرفته است و ضروری است در این راستا گام‌های اساسی توسط مسئولان کشوری و استانی برداشت شود، در غیر این صورت ممکن است به دلیل برداشت بی‌رویه و غیرمسئولانه از منابع طبیعی گیاهان دارویی استان، تعداد زیادی از گونه‌های شناسایی‌شده از بین بروند و نسل‌های آینده کشور از مزایای حاصله محروم گردند.

یکی از مشکلاتی که کشت و کار گیاهان دارویی دارد که کمتر کسی رغبت به کاشت آنها می کند این است که بازار فروش مشخصی ندارد یعنی مانند چغندر و گندم نیست که دولت هر سال برای فروش آنها قیمت مشخص کند بنابراین گیاهان دارویی بازار مطمئنی برای فروش ندارند.

البته در کنار آن هم کشاورزان ما آگاهی چندانی نسبت به کشت گیاهان دارویی ندارند، در استان کردستان فقط در حد چند هکتار کشت گیاهان دارویی وجود دارد که برای استانی با این همه پتانسیل و بستر خیلی کم است دلیل آن عدم آگاهی و شناخت کشاورزان از این نوع کشت است البته بیشتر کارهایی که در مرحله کاشت، داشت و برداشت و بهره‌ برداری گیاهان دارویی مخصوصا در کردستان انجام می‌شود بصورت دستی است نه صنعتی و به نیروی کار زیادی نیاز دارد بنابراین هزینه بر است و کشاورز رغبتی به کاشت آن ندارد.

بنابراین با توجه به این مشکلات هر چند استان کردستان شرایط آب و هوایی بسیار مناسبی برای کاشت اکثر انواع گیاهان دارویی را دارد  اما متاسفانه آنگونه که باید و شاید توسعه پیدا نکرده است.

از طرح های که مرکز پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان انجام داده است بگویید؟

گیاهان دارویی به صورت سنتی کشت می شوند از این رو پژوهشگران این بخش به منظور افزایش ماده موثره این نوع گیاهان، پروژه های تحقیقاتی را اجرایی کردند تا با اهلی کردن این گیاهان و توصیه آن به کشاورزان به بهترین اسانس‌ها و بیشترین مادهموثره در این گیاهان دست یابند.

عمده تحقیقات ما در بخش منابع طبیعی در زمینه گیاهان دارویی است و طرح‌های تحقیقاتی زیادی در زمینه شناسایی گیاهان دارویی در معرض نابودی، اهلی کردن آنها و توصیه آن به کشاورزان منطقه برای کشت و توسعه در دستور کار قرار گرفته است.

در حال حاضر چندین طرح و پروژه درون دانشگاهی و حتی ملی در دست اجرا داریم که روی آنها کار می‌کنیم که یکی از طرح‌های ملی مرکز پژوهشی اصلاح و توسعه گیاهان دارویی دانشگاه کردستان پروتکل کشت سه گیاه بومی استان کردستان است که از طرف صندوق حمایت از پژوهشگران ریاست جمهوری حمایت می‌شود که تا امروز بیش از ۶۰ الی ۷۰ درصد پیشرفت داشته است و امیدواریم تا سال آینده بصورت کامل به اتمام برسد.

این سه گونه گیاهی شامل مرزه اورامی، سوره هلاله و نسترن وحشی است که مرزه اورامی فقط اندمیک استان کردستان است یعنی خاص استان کردستان است و در جای دیگری نمی‌روید.

با توجه به اینکه گونه گیاهی «سوره هلاله» و بویژه مرزه هورامی به دلیل برداشت بی‌رویه مردم و عدم وجود اطلاعات کافی در خصوص گیاهان دارویی در حال انقراض است با اجرای این طرح در نظر داریم در سه فاز جمع آوری، تکثیر و مقایسه ژنتیک های مختلف، آن را به تولید انبوه برسانیم.

این دو گونه گیاه کاربرد فراوانی در طب سنتی و صنایع داروسازی دارد که با اجرای طرح اهلی سازی, مانع از انقراض و تثبیت کاشت آن در استان می شوند.

از طرف دیگر با توجه به اینکه در استان کردستان شرایط آب و هوایی بسیار متنوعی داریم، از ارتفاعات بلند شاهو تا مناطق پست اورامانات، از مناطق پرباران مریوان تا مناطق کم باران بیجار و قروه، از مناطق بسیار سرد دیواندره و زرینه تا زیاد گرم اورامانات، پس پتانسیل آب و هوایی فوق العاده‌ای برای کشت گیاهان دارویی داریم اما متاسفانه این حوزه مغفول مانده است بنابراین یکی از کارهایی که در دست اقدام داریم طرح  پهنه بندی کل استان است یعنی بررسی کنیم که کدام یک از مناطق استان مساعد  و مناسب کدام کشت گیاه دارویی است.

البته در حال پیگیری پروژه‌های دیگری نیز هستیم اما با مشکلاتی روبرو هستیم.

کمبود بودجه

چه مشکلاتی؟

مشکل اصلی که سد راه ماست کمبود بودجه است، معمولا طرح‌های تحقیقاتی گیاهان دارویی به بودجه زیادی نیاز دارند، هزینه‌هایی که برای گیاهان دارویی لازم است بالا است ما هر کاری که روی گیاهان دارویی انجام دهیم منتهی می شود به استخراج و آنالیز ماده موثره که کار هزینه بری است که کمتر ارگان و سازمانی موافقت می‌کند که حمایت کند و این مشکل باعث شده که تا امروز نتوانیم زیاد طرح و پروژه انجام دهیم.

دلیل عدم توسعه یافتگی استان در زمینه گیاهان دارویی چیست؟

برای توسعه کشت گیاهان دارویی در استان کردستان جلسات مختلفی با حضور مسئولین و مدیران استانی تشکیل شده است اما تا امروز نتیجه‌ای نداشته است در کل ما ایرانی‌ها در حرف زدن زیاد توانایی داریم یعنی در جلسات حرف‌هایی زده می‌شود که حتی اگر یک درصد این حرف‌ها به عمل تبدیل شود استان کردستان در تمام حوزه‌ها متحول می‌شود اما وقتی به مرحله عمل می‌رسیم میدان خالی می‌شود و کسی در میدان نمی‌ماند.

نبود کارخانه فراوری گیاه دارویی و نبود بازار خرید تضمینی برای این محصول از جمله مشکلات پیشروی کشت این محصول در کردستان است.

عدم آگاهی کشاورزان استان، نبود صنایع تبدیلی، فقدان دستگاه اجرایی خواست جهت ترسیم خط مشی اجرایی در زمینه بازاریابی، روش‌های فراوری و ایجاد صنایع تبدیلی گیاهان دارویی سبب خروج این گیاهان و فرآورده‌های طبیعی به صورت خام از استان می‌شود. به طوری که سالیانه میزان قابل توجهی از گیاهان دارویی کردستان به صورت خام از استان خارج و روانه بازارهای خارج از کشور شده و پس از فرآوری با چند برابر قیمت وارد کشور می‌شود.

با شناخت توانمندی‌های موجود و برنامه‌ریزی صحیح می‌توان ضمن تامین مواد اولیه جهت کارخانه‌ها و شرکت‌های داروسازی و کاهش وابستگی کشور در این زمینه به خارج داروی مورد نیاز کشور را از فراورده‌های طبیعی و گیاهان دارویی تهیه و صنایع مرتبط با این بخش را تقویت نمود و در عین حال به امر حفاظت محیط زیست نیز توجه کرد.

دیدن جمعیت جوان بیکار در چنین استانی به رغم وجود سرمایه‌های طبیعی بسیار، جای ناراحتی دارد در حالیکه این استان‌ می‌تواند مهد تولید برخی مواد آلی شود.

آینده گیاهان دارویی در کردستان به کجا پیش می‌رود؟

از یک طرف شرایط آب و هوایی استان کردستان برای کشت گیاهان دارویی مساعد است و از لحاظ منابع آبی و بارندگی نسبت به سایر استان‌ها در وضعیت خوبی هستیم، از طرف دیگر استان کردستان استانی است که اقتصادش بر پایه کشاورزی می‌چرخد پس لازم است در راستای توسعه کشاورزی به بحث کاشت گیاهان دارویی توجه ویژه شود.

مطمئنا در آینده وضعیت گیاهان دارویی از چیزی که امروز هست بهتر می‌شود ولی اینکه چقدر زمان می‌برد به همت مدیران، مسئولان، محققین، کشاورزان،سازمان‌ها و ارگان‌ها در استان بستگی دارد در واقع باید تک تک مشکلات از سر راه برداشته شود تا این صنعت پیشرفت کند.

سخن پایانی:

با توجه به وضعیت مطلوب اقلیمی و شرایط خاص توپوگرافی و زون‌های متفاوت آب و هوایی و تنوع پوشش گیاهی در استان کردستان، این استان از غنای گونه ای زیادی برخوردار بوده لذا باید کوشید تا کشاورزان به کاشت این محصولات گرایش پیدا کنند که این مهم نیازمند ترویج و اطلاع رسانی بیشتری است.